Natalia Żurek, Maciej Bilek
BADANIA WÓD STUDZIENNYCH W ŚWIETLE PRZEGLĄDU POLSKIEGO PIŚMIENNICTWA
Katedra Inżynierii Produkcji Rolno-Spożywczej Wydziału Biologiczno-Rolniczego Uniwersytetu Rzeszowskiego
Kierownik: prof. dr hab. inż. S. Sosnowski
W pracy dokonano przeglądu przeprowadzonych w ostatnich latach badań stanu sanitarnego wód studziennych, należących do ujęć prywatnych. Oszaco-wano strukturę ilościową i czasową prowadzonych prac, stosowaną metodykę oraz oznaczane parametry fi zykochemiczne.
Słowa kluczowe: wody studzienne, bezpieczeństwo zdrowotne konsumentów. Key words: well water, consumers health safety.
Ocena jakości wody pitnej, pochodzącej z tzw. prywatnych ujęć, w tym głównie studni kopanych, stała się w ostatnim czasie przedmiotem licznych badań. Prowa-dzone są one przede wszystkim przez pracowników uczelni wyższych, w oparciu o wybrane wskaźniki fi zykochemiczne i mikrobiologiczne normowane dla wody ze zbiorowego systemu zaopatrzenia (1, 2, 3). W pracach tych, biorąc pod uwagę lokalizację, otoczenie i głębokość studni, a także porę roku i sezonową zmienność warunków atmosferycznych, często wskazywano na wysoko niezadowalającą lub złą jakość wody, która w imię ochrony zdrowia i życia konsumentów, powinna ulec dyskwalifi kacji jako woda pitna. Z uwagi na fakt, że badania stanu sanitarnego wód studziennych prowadzone są obecnie przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej (PIS) wyłącznie na obszarach popowodziowych, przywołane prace są jedynym źró-dłem informacji, pozwalającym na ocenę stanu sanitarnego wody pitnej z ujęć pry-watnych, która wg danych statystycznych pozyskiwana jest przez ponad 5 mln miesz-kańców Polski, w tym głównie osób zamieszkujących małe miasta oraz wsie (4, 5, 6). W nawiązaniu do powyższych rozważań, celem niniejszej pracy jest dokonanie przeglądu prac naukowych weryfi kujących stan jakości wody pitnej z ujęć pry-watnych oraz wskazanie na różnice w zastosowanych technikach analitycznych, metodyce prowadzenia poboru prób do badań oraz w kontrolowanych parametrach.
BADANE PARAMETRY WODY PITNEJ
Jakość wody jako środka spożywczego, dostarczanego zbiorowym systemem zaopatrzenia, jest normowana i systematycznie kontrolowana. W Polsce regulacje prawne, dotyczące jakości wody przeznaczonej do spożycia, określa rozporządze-nie wydane przez Ministra Zdrowia w dniu 27 listopada 2015 r. „W sprawie jakości
wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi” (4). W poszczególnych zapisach obo-wiązującego prawa wodnego zawarto dodatkowo szczegółowe wymagania dotyczą-ce miejsca poboru, sposobu odotyczą-ceny, częstotliwości i zakresu badań wody, a także sposobu nadzoru nad wyrobami stosowanymi do uzdatniania wody, laboratoriami przeprowadzającymi badania oraz sposobem przekazywania informacji o jakości wody przeznaczonej do spożycia (4). Kontrola jakości wody pitnej w zbiorowym systemie zaopatrzenia prowadzona jest w Polsce przez laboratoria Państwowej In-spekcji Sanitarnej. Inaczej przedstawia się natomiast sprawa monitorowania wody z ujęć indywidualnych. O ile jakość wody pochodzącej z sieci wodociągowej pod-lega procedurom sprawdzającym przez organy PIS, o tyle woda z prywatnych ujęć wodnych, w tym studni kopanych i wierconych, nie jest w żaden sposób kontro-lowana. W ustawodawstwie polskim nie określono, jakie klasy wód podziemnych mogą być przeznaczone do spożycia oraz w jakim zakresie i z jaką częstotliwością należy prowadzić przedstawione badania (7).
W dotychczas przeprowadzonych analizach wód studziennych należących do ujęć indywidulanych, weryfi kowano w głównej mierze wartości dla parametrów chemicznych, tj. azotanów(III), azotanów(V), jonu amonowego i chlorków, a za-tem związków najłatwiej przenikających do wód podziemnych i w przypadku dwóch pierwszych wskaźników w istotny sposób zagrażających bezpieczeństwu zdrowotnemu konsumentów (2, 7, 8, 9). Ważnymi wskaźnikami, równie często weryfi kowanymi w analizowanych pracach naukowych i wielokrotnie ocenianymi samodzielnie przez właścicieli prywatnych ujęć, są również parametry fi zyczne tj. przewodność elektrolityczna i odczyn, które pozwalają m.in. na ocenę stopnia mineralizacji wody. Ich nie mieszczące się w normie wartości w sposób bezpośred-ni bezpośred-nie wskazują na ryzyko zdrowotne, ale mogą sygnalizować przekroczebezpośred-nia dla związków azotu obecnych w wodzie pitnej (1, 10).
Przywołane powyżej parametry nie należą do jedynych, które są normowane przez obowiązujące rozporządzenie ministra zdrowia. Jednak uznawane są one za bezpośrednie wskaźniki stopnia zanieczyszczenia wody ściekami bytowo-go-spodarczymi, na które na terenach rolniczych są szczególnie narażone ujęcia stu-dzienne (6, 10).
Monitoring kontrolny jakości wody, prowadzony przez organy Państwowej In-spekcji Sanitarnej, obejmuje dodatkowo oznaczenie barwy, zapachu, smaku, mętno-ści, stężenia aluminium, żelaza oraz badania mikrobiologiczne, w tym oznaczenie ogólnej liczby mikroorganizmów, a także Clostridium perfringens, Escherichia coli i Pseudomonas aeruginosa (4). Wszystkie wymienione parametry zostały zwery-fi kowane tylko w nielicznych pracach, przeprowadzonych m.in. przez Tymczyna i Gołuszka oraz Tymczyna, Odój i Gołuszka (5, 6).
TEREN BADAŃ ORAZ METODYKA POBORU PRÓB
Teren badań w dotychczas opublikowanych pracach nad jakością wody studzien-nej był bardzo zmienny. Często badania obejmowały swym zasięgiem całe woje-wództwa, dając możliwość ogólnego zorientowania w stanie sanitarnym wód stu-dziennych. Tego typu prace prowadzono m.in. w województwach podkarpackim,
podlaskim i lubelskim (3, 11, 12). Znacznie cenniejsze są publikacje obejmujące teren badań np. poszczególnej gminy lub miejscowości, dzięki czemu można znacz-nie bardziej precyzyjznacz-nie określić ryzyko zdrowotne znanej liczby mieszkańców danego terenu. Zgodnie z tym założeniem opublikowano wyniki badań m.in. dla gmin Terespol (województwo lubelskie), Wodynie (województwo mazowieckie), Platerów (województwo mazowieckie) i Chmielnik (województwo podkarpackie) (8, 10, 11, 13, 14).
Zmienna była także w przedstawionych pracach metodyka poboru. Wody ze stud-ni kopanych i wierconych pobierane były przez okres kilku- lub kilkunastu dstud-ni, najczęściej w okresie zimowo-wiosennym, w czasie silnych opadów deszczu i po roztopach śniegu, co powinno skutkować zwiększonym zanieczyszczeniem wody (1, 3, 15). Część badań prowadzona była na przestrzeni nawet kilku lat, w losowych lub corocznych odstępach czasu (5, 8, 11, 13). W nielicznych pracach dokonano na-tomiast całorocznego przeglądu stanu sanitarnego wody z częstotliwością jednego miesiąca, dzięki czemu wykazana została duża sezonowa zmienność parametrów fi zykochemicznych (16, 17). Autorzy badań prowadzonych na terenie województwa małopolskiego i lubelskiego wykazali m.in. podwyższone stężenia azotanów (III) i (V) oraz mętności i przewodności elektrolitycznej w sezonie wiosenno-letnim, co wynikało z silnego nawożenia pól uprawnych oraz nasilenia opadów deszczu (5, 11).
Struktura ilościowa wód studziennych, monitorowanych w ramach nych prac, również była zróżnicowana. Średnia ilość studni dla których prowadzo-no analizy wyniosła 20. W badaniach prowadzonych na przestrzeni kilku lat lub w przeglądzie comiesięcznym ich wartości były niskie i oscylowały w granicach od 3 do 5 studni (16, 17). Największe ilości analizowanych wód studziennych pobrano na terenie województwa podkarpackiego, podczas kilkudniowego poboru próbek wyniosły one 30 i 50 studni (1, 15).
T a b e l a I. Zestawienie dotychczasowych badań wód studziennych, prowadzonych na terenie Polski T a b l e I. Summary of previous studies of the well water, conducted in Poland
Lp. Data
badania Rejon badań
Liczba badanych obiektów Badane parametry Liczba stwierdzonych przekroczeń (%) 1. 02.2016 Gmina Chmielnik, województwo podkarpackie (14) 50 Chrom Kadm Nikiel Ołów 8 2. 02.2016 Gmina Chmielnik, województwo podkarpackie (1) 36 Azotany (III) Chlorki Jon amonowy Mętność Odczyn Przewodność elektrolityczna 92 3. 05.2015– –04.2016 Albigowa, województwo podkarpackie (16) 3 Azotany (III) Chlorki Jon amonowy Odczyn Przewodność elektrolityczna 0
Lp. Data
badania Rejon badań
Liczba badanych obiektów Badane parametry Liczba stwierdzonych przekroczeń (%) 4. 2015 Województwo podkarpackie (15) 30 Azotany (III) Azotany (V) Mętność Odczyn Przewodność elektrolityczna 80 5. 2015 Województwo podkarpackie (18) 26 Siarczany (VI) 8 6. 05.2014 Województwo podkarpackie (2) 14 Azotany (III) Azotany (V) 36 7. 2014 Powiat dębicki, województwo podkarpackie (9) 10 Azotany (III) Azotany (V) 20 8. 05.2013 Województwo podkarpackie (3) 14 Azotany (III) Azotany (V) Chlorki Siarczany (VI) 29 9. 04.2012– –03.2013 Powiat kluczborski, województwo opolskie (17) 5 Azotany (III) Azotany (V) Fosforany Jon amonowy Odczyn Przewodność elektrolityczna 100 10. 2008 Gmina Platerów, województwo mazowieckie (10) 18 Azotany (V) Chlor Magnez Odczyn Przewodność elektrolityczna Twardość ogólna Wapń OOO 11. 2006– –2007 Gmina Wodynie, województwo mazowieckie (8) 18 Azotany (III) Azotany (V) Fosforany Jon amonowy Odczyn Przewodność elektrolityczna Twardość ogólna Wapń 78 T a b e l a I. (cd.) T a b l e I. (cont.)
Lp. Data
badania Rejon badań
Liczba badanych obiektów Badane parametry Liczba stwierdzonych przekroczeń (%) 12. 05.2000– –12.2004 Biebrzański Park Narodowy, województwo podlaskie (19) 13 Azotany (V) Chlor Fosforany Jon amonowy Magnez Potas Rozpuszczalny węgiel organiczny Sód Wapń 46 13. 2002 Gmina Terespol, województwo lubelskie (13) 20 Azotany (III) Azotany (V) Fosforany Jon amonowy Odczyn Przewodność elektrolityczna Twardość ogólna Wapń 100 14. 1999– –2000 Województwo lubelskie (11) 20 Azotany (III) Azotany (V) Chlorki Fosforany Jon amonowy Odczyn Przewodność elektrolityczna Twardość ogólna 60 15. 1996– –2000 Rejon Puław, województwo lubelskie (6) 12 Azotany (III) Azotany (V) Barwa Chlorki Jon amonowy Mętność Mikrobiologia Odczyn Twardość Zapach Zasadowość Żelazo OOO 16. 1998– –1999 Sucha Beskidzka, województwo małopolskie (5) 20 Azotany (III) Azotany (V) Barwa Chlorki Jon amonowy Mętność Mikrobiologia Odczyn Twardość Zapach Zasadowość Żelazo OOO
OOO – Brak danych T a b e l a I. (cd.) T a b l e I. (cont.)
ASPEKT ANALITYCZNY BADAŃ
Jakość wody studziennej badana jest poprzez analizy fi zyczne i chemiczne, pro-wadzone z zastosowaniem różnych technik analitycznych. Do oceny zawartości azotanów (III) i azotanów (V) stosowano najczęściej technikę spektrofotometrycz-ną, wykorzystując fotometry wraz z dedykowanymi odczynnikami chemiczny-mi, pracujące zgodnie z procedurami producentów, opartymi na zalecaniach np. USEPA (United States Environmental Protection Agency, Agencja Ochrony Śro-dowiska Stanów Zjednoczonych) (11, 13). W nielicznych pracach do oznaczenia tych anionów wykorzystano technikę chromatografi i jonowej, która umożliwia jednoczesne oznaczenie zawartości siarczanów (VI), chlorków, fl uorków i fosfo-ranów (V). W kontekście możliwości oznaczenia zawartości aż pięciu anionów nieorganicznych w czasie jednej analizy, normowanych w rozporządzeniu ministra zdrowia w dniu 27 listopada 2015 r. „W sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi”, technika chromatografi i jonowej wydaje się być obecnie najkorzystniejszą techniką analityczną w badaniach jakości wód studziennych (3, 4, 9). Parametry fi zyczne, tj. odczyn i przewodność elektrolityczna oceniane były z wykorzystaniem przenośnych urządzeń analitycznych – mierników wielopara-metrowych. Urządzenia te, działające na zasadzie zanurzenia sondy w badanej próbce, mogą być stosowane w terenie, bezpośrednio po pobraniu próbki wody (1, 8, 16). Mętność badanych wód oznaczano z wykorzystaniem mętnościomierza, a w pracach sprzed kilkunastu lat poprzez porównanie z roztworami wzorcowymi, zawierającymi drobne zawiesiny ziemi okrzemkowej (5, 6, 15). Z kolei oznaczenie ilościowe metali ciężkich w próbkach wód studziennych oceniono za pomocą tech-niki elektrotermicznej atomowej spektrometrii absorpcyjnej (14).
JAKOŚĆ WÓD STUDZIENNYCH W ŚWIETLE BADAŃ
Prace naukowe, niezależnie od liczby studni, metodyki i terenu, na którym były prowadzone, wskazują jednoznacznie na wzrastające zagrożenie zdrowotne dla konsumentów wody studziennej, głównie ze względu na przekroczenia naj-wyższych dopuszczalnych stężeń dla azotanów (III), azotanów (V) oraz mętności i przewodności elektrolitycznej.
Stężenie azotanów (V), najczęściej zanieczyszczających wody studzienne, wie-lokrotnie sięgały kilkuset mg/dm3. Najwyższą wartość tj. 720 mg/dm3, ponad
czternastokrotnie przekraczającą dopuszczalny poziom (50 mg/dm3),
stwierdzo-no wiosną w płytkiej studni kopanej w województwie lubelskim w miejscowości Terespol, gdzie przekroczenia wartości dopuszczalnej stwierdzono dla 75% bada-nych studni (11, 13). Dla gminy Wodynie, spośród osiemnastu badabada-nych studni, ponadnormatywne stężenie azotanów (V) stwierdzono dla 44% badanych ujęć, przy czym stężenie azotanów (V) oscylowało w przedziale od 7,9 mg/dm3 do 220
mg/dm3. Podobne wyniki uzyskano na ternie województwa podkarpackiego, gdzie
w sześćdziesięciu ośmiu próbkach wody, przekroczenia stwierdzono dla 38% ba-danych studni (zakres od 3,47 mg/dm3 do 231,25 mg/dm3). Na tym samym terenie
no-towanych przekroczeń. Spośród kilkudziesięciu badanych wód z podkarpackich studni, przekroczenia odnotowano zaledwie dla dwóch próbek wody, wynoszące odpowiednio 11,02 mg/dm3 i 8,25 mg/dm3 przy normie 0,5 mg/dm3 (1, 2, 3, 15, 16).
Natomiast stosunkowo często ponadnormatywne wartości azotanów (III) odnoto-wuje się w wodach studziennych na obszarach innych województw. W próbkach dwudziestu studni kopanych z terenu gminy Terespol (województwo lubelskie) odnotowany zakres stężeń dla azotanów (III) wyniósł od 0,02 mg/dm3 do 4,20
mg/dm3, a przekroczenia stwierdzono dla 15% badanych studni, zaś dla
osiemna-stu osiemna-studni kopanych i wierconych z terenu gminy Wodynie (województwo mazo-wieckie) zakres stężenia azotanów (III) wyniósł od 0,02 mg/dm3 do 1,62 mg/dm3,
a przekroczenia odnotowano dla 6% analizowanych studni (10).
W wielu pracach udowodniono także zależność pomiędzy lokalizacją studni i głębokością, a stopniem jej zanieczyszczenia. Na terenie województwa podkar-packiego średnie stężenie azotanów (III) i azotanów (V) w wodach ze studni zlo-kalizowanych nieopodal szamb i kompostowników było wyższe niż w wodach ze studni położonych z dala o tych źródeł zanieczyszczenia (5, 15). Z kolei w otulinie Biebrzańskiego Parku Narodowego oraz na terenie województwa mazowieckiego w wodzie ze studni kopanych stężenie azotanów (III) były trzykrotnie większe niż w wodzie ze studni wierconych (8). Wysokie skażenie wód podziemnych związka-mi azotu jest zjawiskiem bardzo powszechnym, mogącym utrzymywać się przez wiele lat, stwarzając tym samym istotne niebezpieczeństwo dla zdrowia i życia ludzi. Zwiększone ilości azotanów (V) i azotanów (III) w wodzie przeznaczonej do spożycia, mogą prowadzić do ostrych lub przewlekłych zatruć, na które są szczególnie narażone małe dzieci, kobiety w ciąży oraz osoby starsze. Azotany (III) utleniają dwuwartościowe żelazo, występujące w hemoglobinie, do trójwartościo-wego, powodując powstanie methemoglobiny, nie wykazującej zdolności wiązania tlenu (20).
Częste przekroczenia norm odnotowywano również dla mętności i przewodności elektrolitycznej. W trzydziestu sześciu wodach studziennych z terenu województwa podkarpackiego wartość parametru mętności wyniosła od 0,58 NTU do 146,33 NTU przy normie równej 1 NTU, co było przyczyną dyskwalifi kacji 90% badanych próbek wody (1). Dla porównania, w badaniach trzydziestu próbek wody z terenu województwa podkarpackiego, zakres wartości mętności wyniósł od 0,06 NTU do 9,59 NTU, co przyczyniło się do zdyskwalifi kowania ponad 45% badanych próbek wody (15). Mętność zaliczana jest do tzw. parametrów wskaźnikowych, co oznacza że może sygnalizować o obecności potencjalnych zanieczyszczeń wody studzien-nej, nieprawidłowości procesu uzdatniania lub świadczyć o powstaniu ubocznych produktów w procesie dezynfekcji. Jednak fakt, że woda studzienna jest mętna nie pozwala jednocześnie stwierdzić, że jest niezdrowa. Natomiast dla przewod-ności elektrolitycznej najwyższą wartość tj. 3940 μS/cm, przy normie równej 2500 μS/cm, stwierdzono dla wody studziennej z województwa lubelskiego (11). Równie wysokie wartości, będące przyczyną dyskwalifi kacji 30% badanych próbek wody, stwierdzono na ternie gminy Terespol (760 μS/cm do 3495 μS/cm). Wysokie warto-ści tego parametru określa się w przypadku zanieczyszczenia wody przez azotany, amoniak i chlorki – związki w istotny sposób zagrażające bezpieczeństwu zdrowot-nemu konsumentów (11, 13). W kompleksowych badaniach dla gminy Chmielnik
badano aż dziesięć parametrów, tj. mętność, odczyn, przewodność elektrolityczną oraz zawartość azotanów (III), jonu amonowego, chlorków i metali ciężkich – oło-wiu, kadmu, chromu oraz niklu. Pośród parametrów chemicznych przekroczenia norm stwierdzono wyłącznie dla metali ciężkich (cztery obiekty na pięćdziesiąt badanych). Wyniki te wskazują, że są w Polsce rejony w których jakość wody ze studni kopanych jest wysoka, może zostać więc wykorzystana jako wysokiej jakości alternatywa dla systemu zbiorowego zaopatrzenia (1, 14).
PODSUMOWANIE
W wynikach przywołanych badań uwagę zwraca duża niestabilność analizo-wanych parametrów i częste przekroczenia norm, w dużym stopniu zależne od lokalizacji studni i jej otoczenia. Wskazuje to na konieczność zainicjowania ogól-nokrajowego programu badań, zmierzających do kompleksowej oceny jakości wód studziennych, zaliczanych do prywatnych ujęć. Regularnie prowadzona kontrola jakości wody pitnej z użytkowanych na co dzień ujęć prywatnych, pozwoliłaby w pełni zabezpieczyć zdrowie odbiorców, co powinno być wymogiem bezwzględ-nym, realizowanym w każdych okolicznościach, a nie tylko w sytuacjach kryzy-sowych. Duża rozbieżność pomiędzy stosowaną dotychczas w badaniach wód stu-dziennych aparaturą analityczną oraz zmienna metodyka poboru wskazują z kolei, że ciężar badań takich powinien spocząć na instytucji posiadającej akredytowane laboratoria, które posługują się zwalidowanymi metodami analitycznymi i realizują pobór prób zgodny z ujednoliconymi procedurami.
N. Ż u r e k, M. B i l e k
STUDIES ON WELL WATER IN THE LIGHT OF POLISH LITERATURE REVIEW
PIŚMIENNICTWO
1. Żurek N., Bilek M.: Ryzyko zdrowotne związane ze spożywaniem wody pitnej ze studni kopanych na przykładzie gminy Chmielnik. Med. Środ., 2016; 19(4): 12-18. – 2. Bilek M., Rybakowa M.: Azotany (III) i (V) w wodzie pitnej studni kopanych i wierconych z terenu Podkarpacia jako czynniki ryzyka methemoglobinemii. Przegl. Lek., 2014; 71(10): 520-522. – 3. Bilek M., Lachowicz S., Kaniuczak J.: Zawartość anionów nieorganicznych w wodzie pitnej ujęć indywidualnych z terenu Podkarpacia. Bromat. Chem. Toksykol., 2014; 47(4): 903-908. – 4. Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 13 listopada 2015 r. w sprawie jakości wody przeznaczonej do spożycia przez ludzi. DZ. U. poz. 1989. – 5. Tymczyna L., Gołuszka J.: Stan sanitarno-higieniczny wód studziennych w rejonach podgórskich w Suchej Beskidz-kiej. Roczn. PZH, 2001; 52(2): 145-153. – 6. Tymczyna L., Odój J., Gołuszka J.: Stan sanitarny wód studziennych w rejonie Puław. Roczn. PZH, 2002; 53(2): 177-185. – 7. Tomaszewski W., Wichrowska B., Mulik B., Stankiewicz A.: Woda a zdrowie. Instal, 2011; 7/8: 49-54. – 8. Raczuk J., Biardzka E., Mi-chalczyk M.: Związki azotu w wodzie studziennej w świetle ryzyka zdrowotnego mieszkańców gminy Wodynie (woj. Mazowieckie). Woda Środ. Obsz. Wiej., 2009; 9(1): 87-97. – 9. Bilek M., Matłok N.: Azotany (III) i (V) w wodach studziennych z terenu Podkarpacia. W: Żywność XXI wieku. Komunikaty XI Konferencji Naukowej Żywność a bezpieczeństwo zdrowotne. Polskie Towarzystwo Technologów Żywności, Kraków, 2014, 26. – 10. Raczuk J., Dziuban E., Biardzka E.: Azotany w wodzie do picia
jako czynnik ryzyka zdrowotnego mieszkańców gminy Platerów (województwo mazowieckie). Ochr. Środ. i Zasob. Natur., 2013; 24(1): 5-9.
11. Raczuk J., Sarnowska K.: Jakość wód studni wiejskich w wybranych gminach województwa lubelskiego. Archiwum Ochr. Środ., 2002; 28(3): 63-75. – 12. Szczerbiński R., Karczewski J., Fiłon J.: Azotany (V) w wodzie do picia jako czynnik ryzyka zdrowotnego ludności województwa podlaskiego. Roczn. PZH, 2006; 57(1): 39-48. – 13. Raczuk J.: Wstępna ocena jakości wód studziennych na terenie gminy Terespol. Acta Sci. Pol. Formatio Circumiectus, 2004; 3(2): 67-75. – 14. Żurek N., Szwerc W., Bilek M., Kocjan R.: Zawartość metali ciężkich w wodach studziennych z terenu rolniczego. Bromat. Chem. Toksykol., 2017; 50(2): 140-148. – 15. Bilek M., Małek K., Sosnowski S.: Parametry fi zykoche-miczne wody pitnej ze studni kopanych z terenu Podkarpacia. Bromat. Chem. Toksykol., 2015; 48(4): 640-646. – 16. Wójcik-Jackowski S., Sobek K., Bilek M.: Istniejące i postulowane rozwiązania w za-kresie zapewnienia jakości wody z ujęć „prywatnych” w świetle monitoringu wybranych parametrów fi zykochemicznych wody pitnej ze studni kopanych. Polish Journ. Sust. Development, 2016; 20: 183-190. – 17. Pawęska K., Malczewska B., Zyglińska B.: Charakterystyka wód ze studni ze szczególnym uwzględnieniem związków azotu na przykładzie wsi Przeździedza. Proceedings of ECOpole, 2012; 6(1): 253-260. – 18. Bilek M., Matłok N.: Analiza wód studziennych z terenu Podkarpacia pod kątem zawartości siarczanów (VI). W: XLII Sesja Naukowa Komitetu Nauk o Żywności Polskiej Akademii Nauk ŻYWNOŚĆ – ZDROWIE – PRZYSZŁOŚĆ, Lublin 25-26 czerwca 2015. – 19. Jaszczyński J., Sapek A., Chrzanowski S.: Wskaźniki chemiczne wody do picia z ujęć własnych w gospodarstwach w Otulinie Biebrzańskiego Parku Narodowego. Woda Środ. Obsz. Wiej., 2006; 6(18): 129-142. – 20. Seńczuk W. (red.): Toksykologia współczesna. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2006, Warszawa.
