Biskup, Marian
Testament kustosza warmińskiego
Feliksa Reicha z lat 1538-1539
Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 4, 649-675
1972
TESTAMENT KUSTOSZA WARMIŃSKIEGO
FELIKSA REICHA Z LAT 1538— 1539
Znaczenie testam entów wyższych duchow nych w arm ińskich doceniano w nauce już od dawna. Świadectw em tego są choćby publikacje zaw iera jące przedruki testam entów kustosza w arm ińskiego Tomasza W ernera z r. 1498 1 i biskupa w arm ińskiego Tidem anna Giesego z r. 1550 2. W szcze gólności pierw szy z nich stał się już przedm iotem pełniejszej analizy ks. Juliana W ojtkowskiego, w ydobyw ającej znaczenie zaw artych w nim danych dla poznania zainteresow ań intelektualnych, głównie zaś odtwo rzenia w arsztatu naukowego i bibliofilskich zamiłowań kanonika Tomasza W ernera 3.
N atom iast — rzecz znam ienna — do mało· dotąd znanych i w ykorzy stanych w znikomym stopniu przez badaczy należy testam ent kustosza w arm ińskiego Feliksa Reicha spisany na przełom ie la t 1538—1539 4. Jego szesnastowieczny odpis znajduje się dzisiaj w zbiorach Staatliches A rchiv
lager w G etyndze (NRF) w słabo dotąd w ykorzystyw anym dziale Etats m inisterium (Ermland, 31e, n r 179, k. 1— 9v). Znaczenie tego testam entu
polega przede w szystkim na tym , że autorem jego był członek kapituły w arm ińskiej w czasach Mikołaja Kopernika, a przy tym związany z nim bardzo ściśle, zwłaszcza od la t dw udziestych XVI stulecia. Po drugie zaś —
1 F. H i p l e r , M eister T h o m a s W erner, D om custos vo n E rm la n d u n d F ro fessor
der Theologie in Leipzig, P a sto ra lb la tt fü r die D iöcese E rm lan d , Bd. 17, 1885, n r 5,
ss. 54—59.
2 F. H i p l e r , Das T e sta m e n t des B ischofs T id e m a n Giese vo n E rm la n d v o m 16.
Januar 1550, P a sto ra lb la tt f ü r d. D iöcese E rm lan d , Bd. 10, 1878, n r 8, ss. 91—96. Por.
też H. Z i n s , N iezn a n y te sta m e n t b isk u p a w a rm iń skie g o M aurycego F erbera, w:
W k rę g u M ikołaja K o p ern ika , L u b lin 1966, ss. 306 i n. Z bliżone znaczenie do te s ta
m en tó w p o sia d ają spisy in w en tarzo w e po zm arłych bisk u p a ch — por. F. H i p l e r ,
Die ä lte ste n S ch a tzverzeich n isse' der erm l. K irchen, Z e its c h rift fü r die G eschichte
u n d A lte rtu m sk u n d e E rm lan d s (cyt. d alej ZGAE), Bd. 8, 1886, s. 591 i n.
3 Ks. J. W o j t k o w s k i , K u sto sz w a rm iń sk i — To m a sz W e rn e r z B raniew a ( t 1498) i jego księgozbiór, K o m u n ik aty M a zursko-W arm ińskie, 1961, n r 3, ss. 355— 375.
4 Np. w zm ian k ę z niego dotyczącą k aplicy sz p ita la Św iętego D ucha w e F ro m b o rk u podał E. B r a c h v o g e l , Die A n fä n g e des A n to n ite rk lo ste r in F rauenburg, ZGAE, Bd. 27, 1942, s. 424; por. też W. T h i m m , Z u r C opernicus-C hronologie, ZGAE, Bd. 36, 1972, s. 193 (fragm . dot. leg atu dla K opernika).
pozycja i rola Reicha w kapitule — jak zobaczymy niżej — była podob na do kopernikow skiej. Szczegółowe dane jego testam entu naśw ietlające nam poziom k u ltu ry nie tylko umysłowej (księgozbiór), ale i m aterialnej wyższego duchownego warm ińskiego (tych ostatnich elem entów brakowało w testam encie Tomasza W ernera) mogą więc odtworzyć w arunki codzien nego życia samego K opernika we From borku. Nie zachował się bowiem jego testam ent, z którego znam y tylko niektóre zapisy pieniężne dla człon ków jego rodziny w Starogardzie Gdańskim i Królewcu, czy niektóre legaty książkow e5. T estam ent Reicha spełnić więc może rolę zastępczą, jakby nam iastki zaginionego testam entu Kopernika. O statnia wreszcie ważna okoliczność — to legat, k tóry Reich poczynił w testam encie dla samego K opernika, o czym dotąd zupełnie nie wiedzieliśmy. W szystkie te okoliczności uzasadniają publikację tego źródła, które bez wątpliwości na leży zakw alifikować do kategorii Copemicanów.
Na wstępie wypada przyjrzeć się krótko postaci samego autora testa mentu. Feliks Reich nie miał dotąd szczęścia do historiografów i postać jego — mimo roli odgrywanej od schyłku lat dw udziestych XVI w ieku u boku K opernika — nie wzbudziła poważniejszego zainteresow ania. B ar dzo pobieżnie naszkicował sylw etkę kustosza warm ińskiego A nton Eich horn; także Franz H ipler poświęcił m u zaledwie krótką wzm iankę e. N aj pełniej jak dotąd przedstaw ił jego postać Hans Schm auch w krótkim biog ram ie7, chociaż z n a tu ry rzeczy lakonicznie, przy czym m iejscam i nieściśle. W pow ojennej literatu rz e kopernikowskiej Reich spotkał się z miażdżącą — choć zgoła niesłuszną i krzyw dzącą — oceną ekonomisty H enryka Dunajewskiego s. Nieco więcej uwagi poświęcili m u Jerzy D rew nowski i M arian Biskup, analizując niektóre przekazy źródłowe, które wyszły spod jego ręki, a które niesłusznie przypisyw ano ręce K opernika 9. Dlatego można też przy obecnym stanie badań podać' tylko najistotniejsze dane z biografii Reicha.
Wiadomo, że m ial pochodzić z Torunia, gdzie być może urodził się około la t 1470— 1475. Zapewne odbył studia uniw ersyteckie, jednak i w tym w ypadku brak jakichkolwiek danych, na k tórej uczelni. Póź niejsze listy jego i zainteresow ania w skazują na w ykształcenie hum a
5 P or. L. P r o w e , N icolaus Coppernicus, Bd. 1, Th. 2, B e rlin 1883, s. 561; R. B o e s z o e r m e n y , D rei a u f K o p e rn iku s bezügliche D ocum ente, A ltpreussische M o n a tssc h rift, Bd. 13, 1876, ss. 50—53; L. A. B i r k e n m a j e r , S tro m a ta Copernicana, K rak ó w 1924, ss. 313—316.
ß A. E i c h h o r n , Die P rälaten des erm lä n d isch en D om kapitels, ZGAE, Bd. 3, 1866, ss. 538— 539; S p ic ileg iu m C opernicanum , h erausg. von F. H i p l e r , B rau n sb erg 1873, s. 195.
7 A ltp reu ssisch e Biographie, h erausg. v. K. F o r s t r e u t e r u. F. G a u s e , Bd. 2, Rief. 4, M a rb u rg /L ah n 1961 s. 543; por. też H. Z i n s , op. cit., ss. 256—257 (krótki biogram Reicha).
8 H. D u n a j e w s k i , M ikołaj K o p ern ik. S tu d ia nad m y ślą sp o łe czn o -eko n o m icz
ną i działalnością gospodarczą, W arszaw a 1957, s. 109 („tępota R eicha”).
9 J. D r e w n o w s k i , C y rk u la rz A d palatinos, castellanos, canonicos etc. R ze
k o m y a utograf K o p ern ika , K w a rta ln ik H isto rii N auki i T ech n ik i PA N , t. 15, n r 4,
1970, ss. 739 i nast.; M. B i s k u p , N ow e m a te ria ły do działalności p u b liczn e j M iko
łaja K o p e rn ika z lat 1512—1537, S tu d ia i M a teriały z D ziejów N au k i P olskiej, S eria
nistyczne, podobnie jak kształt pism a (hum anistyczna kurenta). Z badań C. P. Woelkego, skorygow anych przez D anutę Jam iołkowską, w ynika, że od wiosny 1501 r. był sekretarzem (pisarzem) biskupa warm ińskiego Ł u kasza W atzenrodego, w pisując od tego czasu niektóre m ateriały do jego
M em o ria le10. Jako sekretarz biskupa został zresztą potw ierdzony dla
r. 1506 (w czasie zjazdu stanów pruskich i kom isarzy A leksandra Jagiel lończyka na zam ku m alborskim); w r. 1510 w ystąpił jako kapelan zamku lidzbarskiego W Od 1512 r. znany był jako notariusz publiczny i pisarz kapituły w arm ińskiej, a jednocześnie duchow ny diecezji pomezańskiej 12. Przebyw ał następnie u boku biskupa warm ińskiego F abiana Luzjańskiego, pełniąc nadal funkcje sekretarza. W 1518 r. otrzym ał godność prepozyta kapituły dobrom iejskiej. Został też kanclerzem biskupim. W r. 1524 n a kłaniał kanonika w arm ińskiego Tidem anna Giesego do opublikow ania jego utw oru A nthelogikon, wymierzonego — w um iarkow anej postaci — prze ciwko luteranom ; jego list (datowany z Lidzbarka W arm ińskiego 15 kw iet nia 1524)) Giese zamieścił we wstępie do swojej publikacji ogłoszonej w 1525 roku w K rakow ie 13. W sierpniu 1525 r. posłował w raz z Giesem do Z ygm unta Starego w K rakow ie, gdzie obaj w ysłannicy na życzenie władcy polskiego udzielili m u rady w spraw ie rew olty gdańskiej i herezji la te rańskiej. Dnia 29 października 1526 r. Reich uzyskał kanonikat w arm iński po zgonie archidiakona Ja n a Scultetiego u , rozpoczynając ożywioną kilk u nastoletnią działalność w kapitule. W latach 1526— 1528 pełnił więc fu n k cję kanclerza kapituły, a następnie przez okres 4 lat (do 1532 r.) — adm i nistratora jej dóbr w Olsztynie. Jednocześnie odgrywał aktyw ną rolę jako poseł kapituły, na przykład na zjazdach przedstaw icieli W arm ii i P rus Książęcych (jak w Bartoszycach w lipcu 1528 r . 15). Przede w szyst kim w latach 1528— 1530 brał udział w dyskusjach m onetarnych na zjaz dach stanów P ru s Królew skich i Książęcych, będąc obok K opernika czo łowym reprezentantem kapituły 16. Z okresu tego najbardziej znany jest list K opernika do Reicha z 19 kw ietnia 1528, będący objaśnieniem
ostat-10 M em oriale d o m in i Lucae, episcopi W arm iensis, w : Scriptores re ru m W a rm ien -
siu m , Bd. 2, h erausg, von С .P. W o e l k y , B rau n sb erg 1889, s. 2; D. J a m i o ł k o w
s k a , M em oriale Ł u ka sza W atzenrodego — analiza paleograficzna (w n in iejszy m ze szycie „K o m unikatów M azursko W arm iń sk ich ”, s. 645); H. S c h m a u c h , N ikolaus
Coppernicus u n d die preussische M ü n zrefo rm , G u m binnen 1940, s. 20 o k reśla go pod
г. 1528 jak o m ag istra. W recesie zjazd u w M a lb o rk u w 1506 r. określony je st także jako m ag ister (A k ta S ta n ó w P ru s K ró lew skich , t. 4, cz. 2, T oruń 1967, ss. 284 i 288). Sam Reich ty tu łu tego n ie używ ał w znanych m i przekazach.
11 A k ta S ta n ó w P rus K ró lew skich , t. 4, cz. 2, ss. 284, 288; A ltp reu ssisch e B io
graphie, Bd. 2, s. 543.
12 M. B i s k u p , N ow e m a teria ły , ss. 33—34.
13 S p ic ileg iu m C opernicanum , ss. 6—7; por. A. K e m p f i, O d w u edycjach „An-
th e lo g iko n u ” T id em a n a Gieségo, K o m u n ik aty M azu rsk o -W arm iń sk ie, 1970, n r 3,
s. 461.
14 S taatlich es A rch iv lag er, G öttingen, H erzogliches B riefa rc h iv , С 3, K a sten 514 (tzw. „C onsilium ” G iesego i R eicha — zostanie opublikow ane w „K o m u n ik atach M a zu rsk o -W arm iń sk ich ” 1973, n r 1); S p icileg iu m C opernicanum , s. 195, p rzypis 1.
16 A ltp reu ssisch e B iographie, Bd. 2, s. 543.
16 H. S c h m a u c h , N iko la u s C opernicus u n d die preussische M ü n zrefo rm , ss. 20 i n.
niej w ersji kopernikow skiego tra k ta tu o reform ie m onety pruskiej 17. Reich też, a nie K opernik uczestniczył w ostatecznej fazie p ertrak tac ji w Toruniu w lipcu 1528 r., uwieńczonych uchw aleniem reform y pienięż nej P ru s 18. W okresie tym zgromadził odpisy pism dotyczących reform y, ocalając je od zaginięcia; zbiór swój pod koniec życia przekazał K operni kowi (w tym i jego w łasny tra k ta t m onetarny z 1528 r . ) 19. Po zgonie biskupa M aurycego F erb era (1 VII 1537) w pierw szych dniach lipca w raz z K opernikiem był pełnom ocnikiem kapituły dla spisania inw entarza po zm arłym na zam ku lidzbarskim i przewiezienia zwłok jego do F rom borka (4 VII 1537). Już wcześniej zbliżywszy się do Ja n a Dantyszka, po stulowanego przez Zygm unta I na następcę F erbera, w m arcu 1538 r. został generalnym w ikariuszem nowego elekta. 29 lipca tego roku przy poparciu także D antyszka otrzym ał p rała tu rę — kustodię w a rm iń sk ą 20. W sierpniu uczestniczył w raz z K opernikiem w objeździe m iast W armii przez nowego zwierzchnika jako rep rezen tan t k a p itu ły 21. Postępująca szybko choroba, z któ rej jesienią 1538 r. leczył go K o p e rn ik 22, spowodo wała. spisanie ostatniej woli 22 listopada, uzupełnioną 13 stycznia 1539. Nie przeszkodziło m u to jednak w popieraniu p rojektu procesu kanonicz nego o obrazę m oralności przeciwko Kopernikowi, Aleksandrowi Scul- tetiem u i Leonardowi Niederhofowi, który w początkach 1539 r. m ontował biskup Dantyszek. Zgon Reicha nastąpił we From borku 1 m arca 1539 r . 2S. Kanonię po nim objął dzięki staraniom K opernika R afał Konopacki, syn wojewody pomorskiego Jerzego, krew nego M ikołaja po babce 24.
To szkicowe przedstaw ienie curriculum vitae Reicha (które dałoby się w niejednym uzupełnić m ateriałam i z A rchiw um Diecezji W arm ińskiej w Olsztynie i Biblioteki Czartoryskich w Krakowie) ukazuje, że istotnie spraw ow ał on funkcje podobne do pełnionych przez K opernika (kanclerz, adm inistrator) oraz że zajm ował się okresowo podobnymi zagadnieniam i (wyłączając m atem atyczno-astronom iczne) z ram ienia kapituły. Jednak w przeciwieństwie do M ikołaja okazał więcej przedsiębiorczości życiowej, um iejąc zyskać poparcie biskupa Dantyszka i jedną z prałatu r, a w kon sekw encji — zebrać pokaźniejsze zasoby m aterialne. Reich był przy tym człowiekiem należącym do „kręgu kopernikowskiego” , k tó ry przez szereg lat stykał się na co dzień z Astronom em i współdziałał z nim ściślej,
17 S p icileg iu m C opernicanum , ss. 195—197; J. D m o c h o w s k i , M ikołaja K o
p ern ika ro zp ra w y o m onecie i in n e pism a ekonom iczne, W arszaw a 1923, ss. 47—49.
18 H. S c h m a u c h , N iko la u s C oppernicus u n d die preussische M ü n zrefo rm , s. 21. 19 J. D m o c h o w s k i , op. cit., ss. VI i CXX XXVI.
20 F. H i p 1 e r, Die ä lte ste n S ch a tzverzeich n isse, s. 591 ; H. S c h m a u c h ,
N eues zu r C oppernicusforschung, ZGAE, Bd. 26, 1938, s. 645; A. E i c h h o r n , Die P rälaten, s. 539. P or. też M. B i s k u p , N ow e m a teria ły , ss. 62—64.
21 L. A. B i r k e n m a i e r , M iko ła j K o p e rn ik, Część pierw sza, K rak ó w 1900, s. 392; S p icileg iu m Copernicanum , s. 287; por. też J. S i k o r s k i , M iko ła j K o p e rn ik na
W arm ii, O lsztyn 1968, s. 106.
22 L. A. B i r k e n m a j e r , M iko ła j K o p ern ik, s. 392.
28 Ibidem , s. 393; M. B i s k u p , S praw a M ikołaja K o p e rn ika i A n n y Schilling
w św ietle ko resp o n d en c ji F eliksa R eicha do bisk u p a Jana D a n tyszka z 1539 roku,
K om u n ik aty M azursko-W arm ińskie, 1972, n r 2—3, ss. 371—380. 21 S p icileg iu m C opernicanum , s. 203.
szczególnie w latach 1528— 1538. Można więc przyjąć, że poziom życia umysłowego Reicha pozwalał m u — rzecz jasna poza dziedziną m atem a tyki i astronom ii — na bliższe kontakty także intelektualne z K operni kiem. N atom iast poziomem życia m aterialnego dorównywał, a naw et chyba przewyższał poziom K opernika, z racji posiadanych większych możliwości finansowych, uzyskanych zwłaszcza pod koniec życia.
Pierw sza część testam entu Reicha została spisana po poważnym ataku choroby, który nastąpił przed 1 listopada 1538 r., przy czym uratow ała go pomoc Kopernika, k tó ry zaham ował k rw o to k 25. Ja k wspomniano wyżej, Reich sporządził wówczas sw oją ostatnią wolę (22 XI 1538), której egze kutoram i uczynił swoich konfratrów Ja n a Zim m erm anna i Achacego von Trenek oraz w ikariuszy w arm ińskich: Fabiana Em ericha i Szymona Beh- nera. 13 stycznia 1539 r. dopisał jeszcze dodatkowe legaty. W tej rozszerzo nej postaci testam ent stał się aktu aln y po zgonie Reicha, to jest po 1 m ar ca 1539. T estam ent ów nie zachował się w oryginale, lecz w jednym z odpisów współczesnych, sporządzonych dla prepozyta dobromiejskiego Paw ła Snopka, z którym kustosz w arm iński pozostawał w szczególnie za żyłych i przyjaznych stosunkach. Sam odpis nie należy do najbardziej popraw nych i przy odczytyw aniu spraw ia niejednokrotnie trudności, szcze gólnie przy nazwach niektórych miejscowości czy osób. Ale mimo tego daje on jasny obraz spuścizny m aterialnej Reicha, którą ten ostatni roz- darow ał między licznych spadkobierców, zarówno osoby fizyczne (członko wie rodziny z siostrą K atarzyną Steger na czele, duchow ni warm ińscy), jak i instytucje kościelne.
Przede w szystkim zapisy testam entu w skazują na znaczną zamożność Reicha, k tó ry dysponował gotówką w m onetach pruskich i obcych. Te ostatnie w ystępują w złotych jednostkach pieniężnych. Także K opernik otrzym ał zapis w tych ostatnich (4 dawidowe guldeny — Davidsgulden, к. 2v). Samo podsumowanie zapisów tylko w grzyw nach pruskich, które dają się zsumować w edług jednolitego kursu, daje kwotę okrągłą 1130 grzywien. Je st to kwota, większa o połowę od legatów znanych z te sta m entu K opernika, a przeznaczonych dla członków jego rodziny. W śród zapisów pieniężnych znam ienne są stypendia dla dwóch krew nych Reicha z teren u W armii, jak również dla W ilhelm a Dawida z Lidzbarka W ar mińskiego, którzy bądź studiują już, bądź m ają podjąć naukę w Elblągu, to jest w tam tejszym G im nazjum Akademickim, założonym w r. 1535 i kierow anym wówczas przez w ybitnego hum anistę holenderskiego Wil helm a Gnapheusa, a jednocześnie czołowego propagatora reform acji. Rzu ca to charakterystyczne św iatło na um iarkow any stosunek Reicha do spra w y reform acji, w olny od ortodoksyjnego zacietrzew ienia w łaśnie w duchu erazm iańskim . U derza także legat dla Eustachego K nobelsdorfa z Lidzbar ka W armińskiego, przyszłego wybitniejszego hum anisty i poety, wówczas studiującego w L ip sk u 26. Świadczy to zarazem o tendencjach w ybitnie
25 L. A. B i r k e n m a j e r , M ikołaj K o p e rn ik, s. 392.
26 F. B u c h h o 1 z, Die L e h r- u n d W ander ja h r e des erm lä n d isch en D om kustos
renesansowych, m anifestujących się w popieraniu wyjazdów na s.tudia i rozwój intelektualny młodzieży.
Najw iększe zainteresow anie budzą pozycje książkowe, stanowiące p ry w atną bibliotekę Reicha. Nie w szystkie spośród nich udało się w pełni zidentyfikow ać na skutek lakoniczności zapisów oraz istnienia szeregu w ydań tego samego dzieła, jednak w sum ie pozw alają one odtworzyć główne zainteresow ania intelektualne Reicha. Łącznie w ystępuje 20 po zycji książkowych (częściowo w spólopraw nych w ta k zwane klocki), przy czym część ich stanow ią inkunabuły. Tem atycznie dotyczą przede wszyst kich tem atyki teologiczno-religijnej. Niewielka część dotyczy dzieł z za kresu filozofii i praw a (statuty). W pierw szej, najliczniejszej grupie ude rzają 4 edycje w ydane przez Erazm a z R otterdam u, co potw ierdzałoby pogląd o silniejszym oddziaływaniu jego ideologii na duchow ieństwo w ar mińskie pierw szej połowy XVI w ieku z Giesem na czele 27. Wśród dzieł tych spotykam y jednak nie tylko erazm iańskie edycje z kom entarzam i dotyczące pism Ojców Kościoła czy L istów Apostolskich, lecz także pole miczne i reform atorskie pism a Erazm a (Apologia adversus articulos aliquot
per monachos quosdam in Hispaniis exhibitos; Querela pacis undique gentium eiectae — k. 7). Jeden z egzem plarzy dzieł Erazm a — edycję
pism Ja n a Chryzostoma i Atanazego (k. 2v) Reich zapisał K opernikow i (dokładniejszego ty tu łu i roku edycji nie udało się jednak ustalić, a w zbiorach uppsalskich nie w ystępuje). Podobnie jedno z nielicznych dzieł lekarskich — Dioscoridesa Pedaciusa, De medica materia (wydawa nego często w języku greckim i łacińskim w latach 1499— 1532) Reich zapisał doktorowi Mikołajowi z zaznaczeniem, iż zostało m u już ono wcześniej przekazane. Oznacza to, iż K opernik korzystał z niego już w ubiegłych latach. W ten sposób zyskujem y uzupełnienie zestaw u biblio teki kopernikow skiej i jego w arsztatu naukowego w dziedzinie m edycyny, gdyż w dotychczasowych ustaleniach pom inięto powyższe dzieło Diosco ridesa 28. Samego egzem plarza tego dzieła ze spuścizny Reicha nie udało się jednak dotąd odnaleźć w zbiorach uppsalskich czy krajow ych, mimo przeprow adzonej szczegółowszej kwerendy.
N atom iast w Bibliotece Sem inarium Duchownego w Olsztynie znajdu ją się dziś dwie pozycje książkowe, które zostały — zgodnie z wolą Reicha — przekazane po jego zgonie kościołom parafialnym w Reszlu i Or necie 29. Dowodzi to, że postanowienia testam entu Reicha były istotnie realizowane.
Interesująco przedstaw ia się także zestaw zapisów dotyczących przed miotów codziennego użytku i wyposażenia mieszkania Reicha. Zapisy te przynoszą obfite inform acje związane przede wszystkim z ubiorem kano nika w arm ińskiego zarówno do pełnienia służby kościelnej (Reich miał
27 A. K e m p f i, E razm a życie in te le k tu a ln e na W a rm ii w czasach M ikołaja
K opernika, K w a rta ln ik H isto rii N auki i T echniki PAN, t. 15, 1970, n r 4, ss. 743 i n.
22 Por. E. Z i n n e r, E n tsteh u n g u n d A u sb re itu n g der C oppernicaniscken Lehre, E rlan g en 1943, ss. 405—407.
na pewno wyższe św ięcenia kapłańskie i pełnił obowiązki duszpasterskie 30), jak i w życiu codziennym. Dow iadujem y się więc szczegółów, na przykład 0 rodzaju biretów kanonika Reicha i jego odzieży, specjalnie zaś fu trzanej 1 o w ełnianych płaszczach „ruskich”. Nie brak też inform acji o wyposa żeniu domowego gospodarstwa Reicha w talerze i dzbanki cynowe, ko new ki i kotły, kandelabry i dyw any, jak także o inw entarzu żywym (koń, krowa). Ale są też dane o sidłach, pułapkach i oszczepach myśliwskich, kuszach i sieciach rybackich, co rzuca św iatło na zainteresow ania i roz ryw ki kustosza warmińskiego. W zmianki o zdobionych srebrem mieczach i srebrnych kielichach z pokryw ką oraz obrazach o m otyw ach frygijskich, jak również lutni mówią nam z kolei o artystycznych gustach Reicha, ukształtow anych przez epokę Odrodzenia. Dość znam ienne są zapisy dla służby domowej, zwłaszcza dla służącej Eufem ii (darowizna domku, odzie ży i sprzętów domowych oraz inw entarza żywego) oraz w arunkow y tylko zapis pieniężny dla służącej Apolonii, nie prowadzącej zbyt „godziwego trybu życia” w panieńskim stanie — są to przyczynki do obyczajowości fromborskiego św iatka i m oralności jego służby domowej.
Obok powyższych, niew ątpliw ie najcenniejszych inform acji, testam ent przynosi również sporo drobniejszych. Dotyczą one zwłaszcza szpitala Świętego Ducha we From borku i jego ówczesnej tru d n ej sytuacji loka lowej, jak i m aterialnej. T estam ent ukazuje także grono krew nych Reicha na terenie W armii.
W sumie w ydaje się więc, iż dane testam entu Feliksa Reicha rozsze rzają stan naszej wiedzy o kulturze umysłowej wyższego kleru w arm iń skiego w czasach K opernika, jak i jego kulturze m aterialnej. Pozw ala to porównawczo uzmysłowić sobie rzecz najm niej dla nas dotąd znaną: w a ru n k i życia codziennego członków kapituły w arm ińskiej w raz z K operni kiem.
P rzy edycji te k stu źródła zastosowano zasady dla tekstów nowożyt nych. Wprowadzono przede w szystkim pisownię ae zam iast e (custodiae zam iast custodie). K orektę filologiczną trudnego miejscam i te k stu prze prowadziła doc. d r Zofia A b r a m o w i c z ó w n a , a tłum aczenie polskie sporządził d r Edm und H e z a, oboje z U niw ersytetu M ikołaja K opernika w Toruniu. Składam im za to w yrazy podziękowania. Prof. Karolowi G ó r s k i e m u dziękuję za życzliwą konsultację te k stu i tłum aczenia. D yrekcji Staatliches Archivlager w G etyndze dziękuję za udostępnienie tekstu źródła. S tacji Naukowej Polskiego Tow arzystwa Historycznego w Olsztynie w yrażam podziękowanie za pomoc przy doprowadzeniu do końca pracochłonnej edycji. Szczególną wdzięczność w inienem też Dzia łowi S tarych Druków Biblioteki Narodowej w Warszawie, zwłaszcza jego pracownikowi m gr Teresie K ö r n e n d e r za skuteczną pomoc przy ziden tyfikow aniu pozycji książkowych wym ienionych w testam encie z niepeł nym i tytułam i.
зо w y n ik a to z fa k tu , iż w r. 1510 b y ł k ap elan em n a zam k u lid zb arsk im (A lt
preussische Biographie, Bd. 2, s. 543). T akże dane te s ta m e n tu dow odzą, iż pełnił
TESTA M ENT F E L IK S A REICHA, K USTOSZA I K A N O N IK A W ARM IŃ SK IEG O , SPISA N Y W E FROM BO RK U 22 X I 1538, A U ZU PEŁN IO N Y 13 I 1539
K opia X V I w .; S ta a tlich es A rch ivla g er G öttingen, E ta tsm in iste riu m , 31e, n r 179, k. 1—9v; к 1— l v puste.
[k. 2] In a nomine Domini, amen. Ego, Felix Reich, custos et canonicus
ecclesiae W armiensis, fugacem m ortalium vitam et morbös me afflictan tes mecum reputans et me quotidie ad m ortem properare cernens, ne in te status cursum vitae m eae claudam et u t de relictis a me rebus contentio nis b causas am putem , testam entum sive ultim am meam voluntatem hanc esse volo et adim pleri cupio.
Im prim is spiritum m eum corporeae molis sarcina absolutum Im m or tali Deo, Conditori suo, devotissim e com m endatum esse et corpusculum sim plicitate Christiana magis quam funeralis pompae festu ecclesiasticae sepulturae trad i desidero hoc adducto, quod, si quis in te r dominos et con- fra tres meos au t alius quispiam in fratern o am ore aut alias quodlibet se laesum a me c ex-istimet, eundem au t eosdem oro et obsecro, u t huiusm odi offensam au t opinionem offensae spe retributionis Divinae m isericordiae m ihi condonent.
De rebus autem meis tem porariis ita dispono: P rim um , u t quinqua ginta m arcae in vestitum , calceationem, alim enta et alias necessitates ege norum erogentur praecipue honestis civibus au t rusticis non d circum fora neis mendicis, nisi dominis executoribus meis visum fuerit, u t saltem hac ratione condonationem m eorum errato ru m piorum hom inum sinceris votis a m isericordissimo Deo im petrare m erear.
Deinde Reverendissimo Domino Episcopo W a rm ien si1 in argum entum p erpetuae observantiae duos nobiliones rosatos 2 et portiuncolam ex cornu unicorni, quod germ anum ac syncerum esse hi, qui earum reru m expe rientiam habent constanter e affirm an t lego.
Reverendissim o D[omino] Tidemanno, Episcopo C u lm en si3, duos gla dios triangulares, argento exornatos, sim iliter in synceri affectus [k. 2v] argum entum , non pro dignitatis conditione.
V enerabili d[omino] Iohanni Tym m erm an, cantori huius ecclesiae4 tapetum in te r alia optim um, H erbarium B ru n sfelsii5 cum opusculo de re
a N adpisane inną rę ką T estam en tu m dilectissim i m ei Felicis Reich. b Na p o czą tku w y ra zu skr. litera.
c S k r. ex istim aret.
d S k r . cirfo.
e Dopisane na m arginesie.
1 J a n D a n tyszek, b isk u p w a rm iń sk i w latach 1537—1548.
2 Rosenoble a ngielskie — zło te m o n e ty , w y b ija n e od czasów E dw arda IV
(1461—1483) z d w u s tro n n y m w iz e ru n k ie m ró ży — F. von S c h r o t t e r, W ö rter buch der M ü n zku n d e, B erlin-L eipzig, 1930, s. 574 (w pracy te j in fo rm a c je ta kże o dalszych je d n o stk a ch m o n eta rn ych , w y stę p u ją c y c h w n in ie jszy m źródle).
3 T ied em a n Giese, b isk u p ch e łm iń sk i w latach 1538—1548.
4 Ja n Z im m e rm a n n (alias T y m m e rm a n n ), k a n o n ik w a rm iń sk i w latach 1519—
1564; b y ł ka n to rem w a r m iń sk im w latach 1527—1539.
s O tto B ru n sfelsiu s, H erb a ru m viv a e eicones una cum e ffe c tib u s earundem , A rg e n to ra ti — 4 w y d an ia z la t 1530—1537.
form atione apothecarum , praeterea sim plicem m ensae tabulam m axim am ex ligno m aser [a to?].
V enerabili dfomino] N i c o l a o C o p p e r n i c , canonico huius eccle siae, daviden[ses] 6 4, D ioscoridem 7, quem vivus in p roprietatem eius tradidi, diversa opera Chrysostomi et Athanasii, Erasm o in te rp re te 8, in unum codicem compacta.
V enerabili d[omino] Achatio a Trenka, canonico 9, omnes meos laqueos et casses venatorias ac retia omnia piscatoria et praeterea libros, quos ex m e commodato habet. Item opus psalm orum A retii Felini I0.
V enerabili d[omino] Georgio Hentze, canonico C u lm en si11, in signum veteris am icitiae annulum aureum , quo ad obsignandum litteras uti con sueveram .
V enerabili d[omino] praeposito G utstadensi P aulo S n o p eck 12 soluto prirrjum debitosi exegerit iuxta chyrographum meum nobilionem in te r alios m axim um pensantem U ngaricales 10, poculum argenteum m ediocre fab re factum cum novis pede et operculo per G asper aurificem pensans m ar- cham argenti cum dimidia, gradarium m eum cum ephippio, freno et aliis attinentiis, lavathrum stanneum cum theca auro et argento picturisque aliis adornata ac m aluvio (?) cupreo ad ea pertinente, lin th ea tria m aiora picta ad ornandam parietem aulae suae aestivalis in G u ts ta t13, quorum pictura P hrigiatas aem ulatur vestes, praeterea Corpus lu ris Canonici.
[k. 3] P lu ra autem illi, u t amico m agno et tem pore necessitatis benefac
tori praecipuo, debere me profiteor. Sed quia fortu n aru m ipsius felicitas meas exuberat, Domino praestante, facultates, g rata sit ei bona in teg ri tate]?) voluntas.
Singulis dominis canonicis ecclesiae W armiensis, qui exequiis meis interfu erin t, duos florenos corniculos14 signatos, singulis autem vicariis tunc solum praesentibus corniculos de com munibus 1, choralibus, qui
vi-6 D aw idow e g u ld e n y (D avidsgulden) — zło te m o n e ty w y b ija n e p rze z bastarda
b u rgundzkiego D awida, b isk u p a utrechckiego w latach 1455— 1496 z w iz e ru n k ie m króla D awida z harfą. Posiadały one niższą w artość w N iderlandach.
7 D ioscorides P e d a c i u s , De m edica m a te ria libri se x — w grę w chodzić
m ogą ła ciń skie w ydania: V enezia 1518, F lo re n tia e 1518 і 1523, B asileae 1529 i Colo
n ia e 1529—1530 (w 2 częściach).
8 Z a p ew n e m o w a o dziełach: Io an n es C h r y s o s t o m u s , O pera, B asileae
1517 lub 1530 (apud Io. F ro b en u m ); A t h a n a s i u s s., Opera, Acc. E r a s m i
Paraelesis [et] A th a n a sii vita , A rg e n tin a e 1522. B yć m oże, że je d n a k m o w a o dziele:
Io an n es C h r y s o s t o m u s et D. A t h a n a s i u s , L u cu b ra tio n es aliquot, in lu
cem editae p er E ra sm u m , B asileae 1527.
9 A chacy vo n T ren e k, k a n o n ik w a r m iń sk i w latach 1517—1551.
10 M a rtin u s B u c e r (pseud. F elin u s A r e t i u s), S a cro ru m p sa lm o ru m libri
V . ad E braicam v e rita te m genuina versione in L a tin u m tra d u c ti p er A re tiu m F e linum , A rg e n to ra ti 1532, 2°.
11 Je rzy H in tze , k a n o n ik c h e łm iń sk i w latach 1516—1540.
12 P aw eł S n o p ek, k a n o n ik d o b ro m ie jski w r. 1524, a p re p o zy t ta m te jsz y w la
tach 1528—1554 — por. A. B i r c h - H i r s c h f e l d , G eschichte des K o lle g ia tstifte s in G u ttsta d t 1341— 1811, Z G A E , Bd. 24, 1931, s. 365 (cyt. d alej A. B i r c h - H i r s c li
f e 1 d).
13 Dobre M iasto, pow. lidzbarski, w oj. o lsztyń sk ie .
11 H o rn g u ld e n y — zło ta je d n o stk a m o n eta rn a , w y b ija n a p rze z księcia g e ld ry j-
skiego W ilh e lm a IV (1393—1402).
carii non fu e rin t et cam panatoribus p er m arcam 1/2. P raesentiam autem intelligo non fictam , sed corporalem , realem , personalem ac veram , u t etiam excludantur aegroti.
Singulis canonicis G utstatensibus tem pore obitus m e i1 apud ipsam ecclesiam vere et corporaliter residentibus davidenses duos, vicariis autem p er corniculos 1, m agistro scholarium et cam panatori p er solidos 20, si forte exequias sint peracturi.
F abricae ecclesiae huius W arm iensis talen ta 10.
Custodiae nodum christallinum novum argento inaurato circum da tum et alias exornatum , qui scutis capparum m eliorum appendi solent et alm utium melius.
Fabricae ecclesiae G utstatensis m arcas decem e t pro fabrica collegii s ibidem sim iliter m arcas decem.
P ro ambone sive officio praedicationis in ecclesia eadem G utstatensi m arcas quinquaginta, ut his duae m arcae perpetui census pro sustenta tione concionatoris com parentur et annuo ei num erentur; in quo iurando capituli illius conscienciam (?) oneratam esso volo.
[k. 3v] Djpmino] decano eiusdem ecclesiae Nicolao H um an 15 alm utium
m eum alteru m cum circulis argenteis inauratis.
D[omino] Thomae Groisch ibidem canonico 16, amico singulari, nobilio- nem 1 rosatum , breviarium novum Rom anum et Lucubrationes Pom era- njenses (? )17 in . . . mos (?).
Domino Fabiano Em rich eiusdem ecclesiae canonico ls, concionatori et vicario huius, am antissim o fra tri, m arcas 10, tunicam sive schubam ex harris nigra[m ], longiorem, aliam tunicam sim plam , laneam , sim iliter ob longam, nigri coloris, quibus in ecclesia frequens u ti solebam, scutellas stanneas de mediocribus duas; cantares item duos, p a r lintariorum lecti, m antilia duo, superplitium ex sim plicibus quod elegerit, p raeterea pro camisiis volum en telae optim um hoc anno ex A lle n ste in 19 in te r cetera com paratum , item omnia collectanea de m anu mea et aliorum reliquum in medicinis et quibuscunque aliis rebus, necnon m aterias omnes arom atarias sive apothecarias et quasvis medicas, u t per eum aliquem egenis aegro tantibus usu esse possint sibique imprim is.
D[omino] Iacobo S chreter praedictae ecclesiae in G utstat canonico,
f Nadpisane. s S k r. ecclesiae.
15 M iko ła j H u m a n , d zie k a n k a p itu ły d o b ro m ie jskiej w latach 1526— 1538 — A rchiw um D iecezji W arm iń sk iej w O lsztynie (cyt. ADWO), S. H o p p e , P resb y-
teriologia W a rm ien sis, s. 219.
16 T o m a sz Gross, k a n o n ik d o b ro m ie jski w latach 1512—1572; por. A. B i r c h - - H i r s c h f e l d , s. 437.
17 L ucubrationes P om eranienses (?) — być m o że rękopis; d r u k tego dzieła
n ieznany.
18 Fabian E m erich, k a n o n ik d o b ro m ie jski w latach 1520—1536; proboszcz w P ie n iężn ie (M elzaku) w r. 1532, od r. 1537 n o ta riu sz k a p itu ły w a r m iń sk ie j w e F ro m b o rk u . Z a jm o w a ł się m ed yc yn ą , szczególnie schorzeniam i w zro k u . P or. osta tn io
S. F l i s , K o p e rn ik o w sk i in k u n a b u ł m e d y c zn y w O lsztyn ie, K o m u n ik aty M azursko- -W arm ińskie, 1970, n r 4, s. 590 i przyp. 5.
nunc in K y w ite n 20 residenti, discos sive scissoria, u t vocant, stannea 8 in una theca inclusa, nec non P araphrases Erasm icas in Epistulas P a u li nas e t aliorum Apostolorum in duobus volum inibus 21 m ihi a Iacobo G le- ser bonae m em oriae 22 relictas; item corniculos duos.
D[omino] V alentino Steinpic ibidem canonico, cam erario R everendis sim i Domini Episcopi W arm iensis 23 florenos caniculares [sic] duos.
Item adhuc collegio praedicto G utstatensi Serm ones A ugustini de tem pore et sanctis 24 cum 50 hom iliis h opere et aliis [k. 4] in duobus volum i nibus post m ortem quondam M athiae Gerdaw, decani ib id e m 25, per Tho- m am olim W e rn e ři26 m onasterio B rau n sb erg en si27 testatos e t p er m e ab eodem m onasterio im petratos. .
D[omino] Gregorio B ierfru n t, olim etiam canonico G u sta te n si28, nunc plebano in H ilg e n ta il29, bibliám cum concordantiis Lugduni im pressam anno 15 1 5 30, quam ipse m ihi nondum com pactam post proxim um bellum P rutenicum 31 dono dederat.
D[omino] Steffano H intze, vicario huius ecclesiae, G d a n i32 residenti, birretum Italicum nigrum quadrae figurae, carolinos [sic] de m aioribus duos et corniculos signatos quatuor.
D[omino] Simoni Lanifici, vicario et organistae ecclesiae W armiensis, corniculos 2 et theses m edicinarum ; fam ulo eius m arcam mediam.
h W yra z popraw iony.
20 Ja ku b Sch rö ter, k a n o n ik d o b ro m ie jski w latach 1528—1533, proboszcz w K i
w ita ch (pow. lidzbarski) od r. 1533 — ADWO, S. H o p p e, P resbyterologia W a r m iensis, s. 442; V. R ö h r i c h , Die K olonisation des E rm landes, ZGAE, Bd. 14,
1903, s. 285 podaje błędnie, że S ch rö ter zm a rł ju ż w r. 1533.
21 Z ap ew n e E rasm u s D esiderius R o t e r o d a m u s , P araphrases in Epistolas
Pauli ite m in catholicas epistolas A p ostolorum , M o g u n tiae 1522, 8° W grę w chodzić je d n a k m o że inne dzieło E r a z m a : P araphrases in libros N o v i T e sta m e n ti, t. 1... in epistolas Pauli, t. 2... in om nes epistolas apostolicas, B asileae 1521— 1532, 2°.
22 J a ku b G leser, k a n o n ik d o b ro m ie jsk i i proboszcz w B a rczew ie (W a rtem -
bn rku , pow. o lsztyń sk i), zm a rł 5 1 X 1533 — S criptores re ru m W a rm ien siu m , Bd. 1,
B rau n sb erg 1866: Das A n n iv e rsa rie n b u c h des K o lleg ia tstiftes in G u tsta d t v o m Jahre
1611, herausg. v. C. P. W o e l k y , s. 259, p rzypis 175.
23 W a le n ty n S tein p ic, k a n o n ik d o b ro m ie jski w latach 1533— 1574 — ADWO, S. H o p p e, P resbyterologia W arm iensis, s. 474. B y ł te ż k o m o rn ik ie m b isk u p a D an-
tyszka .
24 A u g u s t i n u s A u r e l i u s s., Serm ones, t. 6: S erm o n es de tem p o re; t. 7:
S erm o n es de sanctis, B asel 1494—1495, 2°.
25 N a zw isko M acieja G erdaw , d zie ka n a d o brom iejskiego n ie w y s tę p u je w sp i
sach ka n o n ikó w . B yć m o że je s t ono zn ie kszta łc o n e.
20 T o m a sz W erner, k a n o n ik w a rm iń sk i w latach 1476—1498, p rofesor teologii na
u n iw ersy te cie w L ip sk u i b ib lio fil — por. ks. J. W o j t k o w s k i , K u sto sz w a rm iń sk i — T o m a sz W ern er z B ra n iew a ( f 1498) i jego księgozbiór, K o m u n ik aty M a z u r
sk o-W arm ińskie, 1961, n r 3, ss. 355 i n. A u to r n ie w y m ie n ia je d n a k p o w y ższ e j po
zy c ji w księgozbiorze W ernera.
27 K lasztor fra n c iszk a n ó w τό B ra n iew ie. Ks. J. W o j t k o w s k i , op. cit., ss. 374—375 nie zn a tych p o zy cji w księgozbiorze W ernera.
28 G rzegorz B ie rfru n t, k a n o n ik d o b ro m ie jski; b ra k dalszych d a n ych o jego
osobie.
29 Ś w ią tk i (niem . H eiligenthal), pow. lidzbarski. 30 Biblia..., L ugduni, I. Sacon [pro] A. K oberger, 1515, 2°. 31 T j. po w o jn ie p o lsk o -k rzy ż a c k ie j z lat 1520—1521. 32 M iasto G dańsk.
D[omino] Simoni Behner, ibidem vicario davidenses 2 et b y rretům novum ex veluto nigri coloris, gulis sobolinis 33 subductum .
Dfomino] H ieronym o M eyfleysch, sim iliter vicario, ne g rav e tu r offi cium n otariatus in hoc meo testam ento exercere talen tu m unum.
Dfomino] Petro, viceplebano in A llensteyn Sermones R uperti de Litis ordinis m in o ris34.
Dfomino] Iacobo, plebano in N ew k irch 35, Serm ones G abrieli Biel Spi- re n s is 36 in duobus volum inibus ita, u t u terque relin q u at successori in dictis ecclesiis, au t verius ipsis ecclesiis, u t usus sit apud praedicatores.
Ecclesiae parrochiali in R e sil37, pro fabrica m arcas 10 et m agnum vo lum en A ugustini „De civitate” 38, nec non Thom am de A rgentina 39.
[k. 4v] Ecclesiae parrochiali in W orm dit 40 pro fabrica sim iliter m arcas
quinque, tex tu m S ententiarum et B onaventuram 41 super eisdem in tribus volum inibus.
Filiae H enrici Treger in K aseler 42 districtus A llenstein in subsidium dotis, cum desponsanda fuerit, talen ta decem.
B ertrando in M aw d en 43 eiusdem te rrito rii talen ta quinque.
Filiae L aurentii Am O rti (?) civis Fraw enburgensis, quae Iohanni Lo- ra h nupserat, m arcas 10, quas ei in subsidium dotis m utuaveram , condono.
Guilelmo David Heilsbergensi in schola nunc E lb in g en si44 studenti pro unius anni sum ptibus m arcas 20.
E ustathio, filio G eorgii Knobelsdorf, etiam H eilsbergensi45, nunc in gymnasio L ip zen si46, quem aiu n t u tilite r in litte ra ru m studio versari, talenta 10.
88 J e s t to n eologizm ła ciń sk i od w y r a zu „soból”.
34 Je st w ie le w y d a ń tego autora: C aracciolus R o b e rtu s [ d e L i c i is ] , P red i-
cationes... lub Serm ones... (np. S erm o n es de a d v e n tu , S erm o n es de laudibus sanc torum ). T y lk o w X V w ie k u było około 40 w y d a ń , podobnie w X V I w iek u .
as Pogrodzie (n ie m . N e u k irc h Höhe), pow . elbląski.
36 B iel G a b r i e l , S erm o n es — k ilk a w y d a ń z lat 1499—1520. 37 M iasto R eszel, w oj. o lsztyń sk ie .
88 A u g u stin u s A u r e l i u s s., De civita te Dei — w ie le w y d a ń w X V i X V I
w iek u .
39 T hom as de A r g e n t i n a , S crip ta super q u a ttu o r libros se n te n tia ru m [Pe
tri H ispani], ed. P. S p a n g e l , P. 1—4, A rg en tin ae, M art. F lach, 1490, 2°. E g zem p larz te n je s t dzisiaj w B ibliotece S e m in a r iu m D uchow nego w O lsztyn ie, sygn. Inc.
166. Z n a jd u ją się w n im n o ta tk i p ro w en ien cyjn e, iż k u p ił go F elik s R eich w r. 1522,
a po zgonie jego został w r. 1539 p rze k a za n y kościołow i p a ra fia ln em u w R eszlu.
40 M iasto O rneta, pow. bra n ie w sk i, w oj. o lsztyń sk ie .
41 P e tru s L o m b a r d u s, S e n te n tia ru m libri quatuor, cu m co m m en to B ona-
ven tu ra e, P. I—IV. T a b u la Ioa n n is B ecken h a u b , F re ib u rg im B reisgau, Kil. F isch e r [non ante 2 V 1493], 2°. E g zem p la rz te n je s t dzisiaj w B ibliotece S e m in a riu m D u chow nego w O lsztynie, sygn. Inc. 123 i Inc. 124 (2 vol.). Z n a jd u ją się w n im n o ta tk i p ro w en ien cyjn e, iż F elik s R eich o trzy m a ł go w darow iźnie od M aurycego Ferbera, b isk u p a w a rm iń skie g o w r. 1524, a po zgonie R eicha w r. 1539 został darow any kościołow i p a ra fia ln e m u w O rnecie.
42 K ie źlin y (niem . K oseler — K öslienen), pow. o lsztyń sk i. 43 M a jd y (niem . M auden), pow . o lsztyń sk i.
44 G im n a zju m A k a d e m ic k ie w E lblągu, założone w r. 1535.
45 E u sta ch y K nobelsdorf, s y n Jerzego, m ieszcza n in a lidzbarskiego, p ó źn ie jszy
poeta i k a n o n ik w a rm iń sk i w latach 1546—1571.
46 M ow a o u n iw e rsy te c ie w L ip sku , d o kąd schronił się okresow o E ustachy
Eufemiae, fam ulae meae, quae licet parvo tem pore, fid eliter tam en m ihi servivit et annuam m ercedem etiam cum fenore percepit, lego do m unculam , quam a P etro Fabro hoc anno m arcis 25 emi, h o rtu m item ho- lerum in te r horrea civium e t olim meum e regione hospitalis euntibus a flum ine Bawda 47 versus lacum Hab 48 ad laevam prim um , vaccas duas, si quas modo relinquero, scutellas stanneas de mediocribus, u t ei su n t ex usu duas, cantaros sim iliter duos, caldaria ex parvis videlicet h ertkessel duo, lectos vulgares, supernum et infernum , pulvinum unum , com ical [sic] unum et lintheorum lecti p ar unum, insuper et m arcas 20 ea tam en con ditione, si tem pore obitus mei in servitio meo fuerit, a u t ob m alam vale tudinem , au t senectutem servire m ihi diutius non poterit.
Fam ulo meo m aiori supra m ercedem pro ra ta deservitam ad d an tu r m arcae quinque. A lteri, videlicet G a w l4S, quatuor et utriq u e tunicam , qua equestres u ti solebant, rem anente tunc [k. 5] apud me p roprietate sim ili scilicet conditione, si tem pore 1 obitus mei m ihi serviverint.
Stabulario addantur m arcae tres.
Lucae, puero meo, cum versis [sic] vestibus m arcas octo decem et duas, quas Anthonius, consanguineus eius, m ihi tenetur.
Fam ulae vero Appoloniae supra m ercedem in subsidium dotis m arcas 10, modo honeste et incorrupte vitam egerit et sub disciplina antiquae Til- heuische (?_) non fuerit, ideo tan tisp er pecunia est retinenda, donec nu p serit au t desponsata fu erit i.
U t autem ad propinquos meos dem um descendam: Nicolao Steger, m a rito sororis meae, Gedanensi, tunicam sive schubam ex z a m le t50 pellibus m artium subductam et pugionem tessac [sic] longiorem argento ornatum , lego.
P hilippo Fiddeler, m arito Catherinae, neptis meae, gladium rap ier et tunicam nigram m eliorem ex sethien vulpibus subductam . C atherinae, eius uxori, nepti m eae praedictae, corniculos communes triginta, cocle aria argentea tria.
Augustino, m arito M argarethae, alterius neptis ex sorore, tunicam laneam grisi coloris, ' de panno purpuriano m ore R uthenico factam ac pellibus vulpinis subductam , qua eques u ti solebam e t balistam calybeam cum scorpione minore, m it der kleinen winde. Praedictae vero M arga- retae, uxori eius, alteri nepti meae, lego corniculos communes 30, scutel las stanneas, non tam en de maximis, quattuor, totidem et cantaros cande labrum de m aioribus unum , nec non tunicam [k. 5v] sim plam ex nigra zamlotis m inorem , quam Dominus N oster Reverendissim us Episcopus W armiensis dono m ihi dederat. Alia subsidia neptes illae duae ex me
1 S kr. obibus.
i S k r. Si q uid au te m p ra e d ic to ru m leg ato ru m a u t etiam in fra sc rip to ru m u n iu s ipse erogavero, deinceps ex ecu to res m eos a d ead em te n e ri nolo.
D ie L e h r- u n d W a n d erja h re des erm lä n d isch en D o m ku sto s E usta ch iu s K n o b e lsd o rff,
ZGAE, Bd. 22, 1926, s. 122.
47 R zeczka B au da. M ow a o szp ita lu S w . D ucha w e F rom borku. 48 Z alew W iślany.
49 Z a p ew n e Gaweł.
perceperunt, dum in m atrim onium collocarentur, non contem nenda, an g ratae fu erin t au t fu tu ra e sint, Dei iudicium esto, ipsae viderint.
Deinde K atherinae Siegerin, sorori m eae germ anae supradictae, lego prim um ex tax a curiae meae canonicalis m archas 200. Felici Videlerio, pronepoti meo, ex eadem taxa alias ducentas, u t his coeptum litteraru m studium prosequi possit. Reliquum autem taxae eiusdem quantum cunque fuerit, lego pro am bone seu officio praedicationis in ecclesia hac W ar- m ie n si51, u t census in sustentationem praedicatoris uberiores, quam hoc officium habet, com parentur, ita tam en, quod in perceptione pecuniarum prior sit soror, sequatur Felix, deinde officium praedicationis. Nec videa tu r alienum , quod etiam hoc officium substituam , modo iusta taxatio meo ru m aedificiorum fiat. Quibus exstruendis (quod in verbo veritatis m ori tu ru s affirm o) p rae ter fam iliae operam plurim am equorum m eorum labo res in com puto non consignatos, p rae ter denique cibum et potum a me operatoribus et m ercennariis in prosecutione operis m inistratum , postre mo (quod ego in te r omnia praecipuum iudico) p ra e te r m olestissimas curas meas et sollicitudines sordesque innum eras supra septingentas m archas in num eratis pecuniis im pendi, u t est videre in peculiari meo registro super hoc a me confecto. P roinde venerabile C apitulum per ultricem Dei iusti- tiam obtestor, ne per corruptam aedificiorum m eorum praedictorum , seu curiae m eae canonicalis taxationem praedicti legatarii mei destinata ac debita sibi portione et ego suprem ae voluntatis m eae spe fraudem ur. Post remo C atharinae, praedictae sorori meae, p ra e te r ducentas m arcas ex tax a curiae superaddo ex pecunia alias trecentas m arcas ex meo peculio, u t hac pecuniae sum m a, [k. 6] videlicet m archarum quingentarum prorsus sit contenta. P ra ete re a omnes et singulas res m eas et bona, sive quaecun que alia, quae superius k in te r legata com prehensa non sunt, eidem sorori m eae relinquo, quam heredem m eam in [uni]versum 1 esse volo et nomino. Quae si me decedente superstes non fuerit, praenom inatae neptes meae, a u t alii proxim iores propinqui superstites heredes sunto ac in relictis meis n cn legatis succedunto m ita tam en, quod quinquaginta m archae per me, u t superius p rae m ittitu r, pauperibus legatis, aliae 50 addantur, u t sic m archae centum egenis, studiosis adulescentibus et honestis puellis elo candis erogentur n.
Postrem o executores huius testam enti mei ordino et constituo praeno m inatos ° dominos Ioannem Tym m erm an cantorem et A chatium a Trenka canonicos, modo idem d[ominus] Achatius apud ecclesiam resederit, au t
k N a m arginesie inną rę ką H ered is in stitu tio . 1 N adpisane e.
m W tekście m y ln ie succendunto.
n S k r. m odo ta n tu m p e c u n ia ru m a m e re lic tu m fu e rit. Ubi au te m (Deo volente) casus aliquis violentus, u tp o te bellum , incendium , a u t a lia fo rtu n a e in iq u ita s (ut su n t caducae re s hu m an ae) p ecu n iam v e l alia leg ata m ih i pro m ag n a p a rte a d i m e re n t, nolim in eo, quod re sta re t, h e re d ita te m leg atis e x h a u riri, sed q u o ru m cu n q u e re lic to ru m ad m in u s m e d ie ta te m sorori, ea au tem d e fu n c ta p ro x im io rib u s hered ib u s te rtia m p a rte m obvenire.
° N a m arginesie inną rę k ą E xecutores. 61 T j. p rzy k a te d rze fro m b o rsk ie j.
exsecutioni commode interesse poterit, пес non supradictos d[ominum] F a bianum Emerich, nec non Simonem Behner, vicarios huius ecclesiae W ar miensis, dans et concedens ipsis omnimodam facultatem et potestatem de praedictis et aliis quibuscunque bonis e t rebus m eis iu x ta praescriptam ordinationem ac alias arb itriu m discretionis suae disponendi et adm ini stran d i om niaque et singula alia faciendi et exequendi, quae in praem issis necessaria fu erin t seu opportuna, diligenter eosdem in Domino rogans
[k. 6v] et obsecrans, u t omnis exsecutionis in se suscipiant e t suprascrip-
tam suprem am m eam voluntatem fideliter exequantur. Tandem autem volo e t ordino, quod si haec mea dispositio seu ordinatio iure testam enti legi tim i valere non possit, saltem iure nuncupatum (?) codicillorum donatione causa m ortis vel cuiuscunque alterius, ultim ae voluntatis valeat roburque obtineat firm itatis. In cuius testim onium praesentes litteras huiusm odi m eam ultim am voluntatem continentes m anu propria scripsi et signeto meo obsignavi. A ctum in aedibus meis apud praedictam ecclesiam W ar- m iensem vigesima secunda Novembris anno Domini millesimo quingente simo trecesim o octavo p.
[k. 7] A nte paucos dies ego, Felix Reich, custos et canonicus W arm ien
sis, testam entum sive ultim am voluntatem m eam ordinavi et id quidem ex certa scientia. Sed quia nihil est in rebus hum anis constans e t m ulta una cum m ortalium voluntatibus singulis prope mom entis m utationem accipiant, au t oblivione p raeterean tu r, prom issa solem ni protestatione quod per hanc additionem seu parvam m utationem praedictam prim am ч voluntatem meam declarare et stabilire atque oblita addere, nullatenus autem irrita re r, sed in suo robore perm anere volo.
P rim u m venerabili domino Achatio a T renka addo regum statu to ru m e t aliorum iurium huius ecclesiae obsignatorum s duos libellos, operam Erasmi, videlicet Apologiam adversus monachos H ispanienses cum p lu ribus aliis opusculis com pactis52. Q uerelam p a c is 53 etiam cum aliis ac mensam , seu tabulam mediocrem ex ligno m aser[ato?] cum pedibus, nec non venabula quatuor meliora.
D[omino] Fabiano Em rich addo m issale m eum im pressum e t librum agendorum sive ordinarium W arm iensem m anu m ea scriptum , sed adhuc rudem ac reform atione egentem. Item m aterias apotecarias et alias m e dicas una cum aquis m edicinalibus, tam in stuba quam in cubiculo re p e r tis ac aliis ubicum que sparsis, ut pauperibus aegrotis ex his q u o q u e 1 opi tu lari p o ssitu. Si tam en soror mea ex praem issis quid in suum usum re ti
p R eszta stro n y pusta. q Nadpisane.
r Dopisane pod skr. m u tare. s W tekście m y ln ie obsignatum . 1 N adpisane.
u Nadpisane.
52 E rasm u s D esiderius E o t e r o d a m u s , Apologia a d versu s articulos aliquot
per m onachos quosdam in H ispaniis exh ib ito s, B asileae 1528 lu b 1529 (2 w ydania)
i A n tv erp iae 1529.
53 E rasm u s D esid eriu s R o t e r o d a m u s , Q uerela pacis u n d iq u e g e n tiu m eiec-
nere voluerit, non n egetur ei; item pernam lardi recentis 1 scilicet speck. D[omino] V alentino Steinpic ad d a n tu r libri duo illi magis accomodi, pro arbitrio executorum .
Eufemiae, fam ulae meae, addo pellicium ex graw erck u , quo tem pore aegritudinis meae usus sum, item eyn kleinen kesselhoken, spondam lecti, in quo dorm ire solet, [k. 7v] item prom ptuarium popinarium , parvam m ensam quernam in dom uncula hospitum stantem und ein seite des fri schen specks.
De vestibus, sive tribus tunicis, affinibus m eis legatis, volo, u t sororius m eus S teger optionem h ab e at accipere optim am, deinde Philippus, postre mo A ugustinus.
Lucae, puero meo, addo b y rre tu m ex voluto, quod in aegritudine gesta re solitus sum.
P raedicto Felici lego superpellicium m eum plicatum optim um, si forte postea sibi opus foret, praeterea tunicam , m agnam ex zam leth simplicem, item pallia R uthenica duo optim ae lanae, u t si quando studii g ratia ad exteras nationes proficiscetur, commodam vestem itin erariam sibi inde fa ciat, praeterea testudinem sive lutinam , ut quoque in ea carm ina lyrica discat, item omnes libros meos non legatos aliis. Si vero et V alerius stu dium prosecutus fuerit, p a rtia n tu r eos in te r se, u t cuique m edietas cedat. Et com m ittantur cum vestibus custodiae parentum , ne executores ea mo lestia graventur. In quorum dispositione et custodia pecunias perm anere volo, donec in usum destinatum erogentur.
Eiusdem Felicis fra tres in districtu A llenstein existentes adhibeantur meo impendio litteris in schola A llenstenensi ad dim idium annum . Quo exacto minimus, hoc est Philippus, rem itta tu r parentibus, V alerius vero pro b etu r ad alterum dim idium annum . Si tunc exacto anno videbitur feli citer et egregie profecisse, lego ei m arcas 20, u t stipendium unius anni in studio Elbingensi habeat. Deinde red d a tu r etiam parentibus, u t ipsi filio ru m suorum curam gerant. P ecunia vero pro his sum ptibus accipiatur ex his, quae post m ortem [k. 8] m eam obvenient pro Felice scilicet et Valerio ad studium Elbingense continuandum . Quae si non suffecerint, sarciant v defectum parentes si volunt, au t proles suas ad se recipiant.
C eterum K atherinae, nepti meae supradictae, addo poculum argenteum m inim um p e n sa n sw la rg iter m archam argenti.
M argaretae, sorori eius, poculum pa.tens videlicet die schale, x m axi m um vero x pensans m arcas argenti 2,5 scilicet totidem ac duo la ta reli qua, quae alteru tru m se cooperiunt у et quasi unum constituunt, rem a nean t sorori.
V enerabilis dominus Achatius a T[renk], adm inistrator A llensteinensis solutis Henrico T reger pro Valerio et Iohanne Gandeloufskie v eteri
ky-v N adpisane n a d za m a za n y m sa rcian t.
w S k r . m a rc a s a rg e n ti 2,5 sc ilice t a rg e n ti 2,5 scilicet totidem . x_x W sta w k a na m arginesie.
у S k r . re m a n e a n t sorori.
pero pro Philippo puero expensis reliqua, quae z pro eisdem nepotibus meis curabit, iuxta condicta meis sum ptibus rependenda. Quod si kiperus nihil accipere voluerit, d en tu r uxori eius talen ta duo, octo sorori eius in H erm an sd o rf55 iam nubili, si honestam vitam du x erit totidem .
Lego praeterea filiae n atu grandiori vasalli illius in B u g d e n 56 in di strictu A llensteinensi, qui se m eum aa consanguineum iactat, talen ta qua tuor in subsidium dotis.
Lucae quoque Doenne, qui se Lucam A llenstein nuncupat, olim puero meo, nunc procuratori domus archiepiscopalis Rigensis lego florenos 2 Renenses in auro boni ponderis et valoris, ut com pensationem accipiat pro duobus palliis Ruthenicis m ihi n uper dono missis, ne in sua g rav e tu r te nuitate.
Porro ex quo hospitale ipsum Fraw enburgense 57 prope annuam iactu- ram facit in reparationes, sed penitus fru stra, u t depositis ac venditis in domo em inentiori a frontispicio Ik. 8vl tegulis latericiis stram ineum , aut quid durabilius est, harundineum tectum m it lehm en, schindeln substi tu a tu r, quod et pluviam m elius cum stillicidiis perfluis arcebit et omnia calidiora intus conservabit; ad cuius exordium hoc anno auspicandum m arcas 15 lego. P roventibus hospitalis annuis rep a re n tu r sim iliter quae- quidem eiusdem hospitalis pecuniae su n t calculo nudam adm inistrationem habente. Quae salubrius expendi non possunt quam in hunc usum , com- p u tu (?) facto alioquin tam tigna ex lignis optim is quam ipsa tig illa cor- ru m piturque testudo rore passim perstillans ita, u t m aius etiam altare a stillicidio non sit im m une et pauperes vix habeant locum a perfluvio tutum . Si vero Capitulum eam partem tegulis latericiis planis proximo sequente vere tegere et quam prim um possit perstudebit, lego ad hoc opus m arcas quinquaginta. Nec antea pecuniam hanc ab executoribus meis n u m erari nec plus expendi volo, quam quid ad m aterias com parandas et quotidianos sum ptus sufficiat. P raet[er]ea omnes clavos meos ferreos post obitum m eum repertos ad idem tectum lego.
Item pro calefactura stubae, quam ex ordine facere neq u eu n t (eo quod plerique se loco m overe non possunt nec pecuniam habeant, u t loco sui alium su bstituant et conducant) lego m arcas 2 p er executores meos, quatenus se pecuniae extendunt, dispensandas.
Eisdem tonnas duas potus mensalis, quem extraordinarium esse et singulis diebus dispensari volo, sim iliter lego; p oterint etiam executores m ei plures tonnas, si v iderint eos ipsos egenos necessitatem pati, ipsis com parare et si aliae pecuniae usque su p erfu erin t saltem ex his, quae alioqui pauperibus a me legata sunt.
[k. 9] Postrem o ipsis monachis B raunsbergensibus inopia laborantibus,
quorum paene oblitus fueram , m arcas 5.
z S k r. reliq u am . aa N adpisane.
55 Cegłow a (niem . H erm sdorf), pom. o lszty ń sk i.
56 M iejscow ość n ie zid e n ty fik o w a n a , być m oże zapis zn ie kszta łc o n y.
57 Por. w y że j, p rzy p . 47 — por. G. M a t e r n, Die H ospitäler im E rm land, ZGAE, Bd. 16, 1910, ss. 116 i n.
Illis vero in W a rte n b e rg 5S, quorum pauci sunt, m arcas 3, u t pro erratis au t ab offensis meis D eum ard e n ter p recen tu r et Divinam m iseri cordiam im petrare ex animo studeant.
O rdinata et confecta su n t haec a me 13 Ianuarii anno 1539. In quorum testim onium haec m anu m ea scripsi et subscripsi nec non signeto meo obsignavi hoc uno tan tu m addito praem issis, u t ex m arcis illis 50ta, quas in usum egenorum legavi, im prim is Cronengeger, civi F raw enburgensi, decem m archae et caecae m ulieri, quam ipse n u trit, erogentur, u t eo commodius eadem caeca m ulier sustentari possit.
Felix Reich scripsit et subscripsit
[k. 9υ] ac Ad m anus v[enerabilis] d[omini] P au li praepositi in G utstat ac.
ab W yra z zam a za n y. nc' ac In n ą rę k ą u d ołu strony.
58 M iasto B arczew o (W artem borłc), pow . o lszty ń sk i. M owa o ta m te jsz y m k la s z
torze fra n ciszka n ó w .
Tłum aczenie polskie
TESTA M ENT F E L IK SA REICHA, K U STO SZA I K A N O N IK A W A RM IŃSKIEGO, SPISA N Y WE FRO M BO R K U 22X1 1538, A U ZU PEŁN IO N Y 131 1539 R.
W imię Pana, am en. J a Feliks peich, kustosz i kanonik Kościoła W ar mińskiego w przekonaniu, że życie ludzkie przem ija, biorąc także pod uw agę doświadczające mnie choroby i potrzebę codziennej gotowości na śm ierć, aby biegu życia nie zakończyć bez spisania testam entu i nie stwo rzyć przez to jakiegoś powodu ■ do niezgody o rzeczy przeze mnie pozo staw ione — chcę, aby taki był mój testam ent czyli m oja ostatnia wola i pragnę, aby został on wypełniony.
Przede w szystkim pragnę, aby mój duch wyzwolony z cielesnego jarzm a został jak najpobożniej polecony Bogu N ieśm iertelnem u, jego Stwórcy, a ciało było poddane kościelnem u pogrzebowi, i to raczej przy zachowaniu chrześcijańskiej prostoty, niż w uroczystym pochodzie po grzebowym. M ając na względzie to, że ktoś spośród panów i w spółbraci moich bądź ktokolw iek inny uw ażałby się przeze m nie dotknięty w m i łości braterskiej albo czymkolwiek innym , tego czy tych proszę i zakli nam , aby tego rodzaju urazę albo uczucie krzyw dy m i w ybaczyli i otwo rzyli przede m ną nadzieję na uzyskanie boskiego miłosierdzia.
W moich spraw ach ziemskich postanaw iam co następuje: Po pierwsze, aby przekazano 50 grzyw ien na ubranie, obuwie, utrzym anie i inne po trzeby ludzi ubogich, przede wszystkim mieszczan uczciwych lub w ieśnia ków, a nie rynkow ych żebraków, chyba że panom moim wykonawcom
[testam entu] będzie się wydawało, że właśnie tym sposobem dzięki szcze rym modłom pobożnych ludzi zasłużę na darow anie moich w in przez miłosiernego Boga.
Dantyszkowi] na dowód stałego szacunku zapisuję 2 rosenoble i cząstkę z rogu jednorożca, o którym ci, którzy w tych spraw ach są znawcami, stanowczo utrzym ują, że jest praw dziw y i czysty.
N ajw ielebm ejszem u ť a n u Tidem annow i [Giesemu], biskupowi cheł m ińskiem u — dwa tró jk ą tn e miecze ozdobione srebrem , również przez wzgląd na szczere przywiązanie, a nie tylko ze względu n a jego godność.
Czcigodnemu P anu Janow i Zim m erm annowi, kantorow i tego Kościo ła — dyw an spośród innych najlepszy, zielnik B runsfelsiusa z dziełkiem 0 poprawie środków leczniczych, nadto najw iększą zw yczajną płytę sto łową z tw ardego drzewa.
Czcigodnemu P an u M i k o ł a j o w i K o p e r n i k o w i , kanonikow i tego Kościoła — 4 dawidowe guldeny, Dioscorides — dzieło, które prze kazałem m u na własność jeszcze za życia; nadto dzieła Chryzostom a 1 Atanazego w tłum aczeniu Erazma, zebrane w jednym kodeksie.
Czcigodnemu P an u Achacemu von Trenek, kanonikowi, wszystkie m oje sidła i pułapki m yśliwskie oraz w szystkie sieci rybackie, a nadto książki, które ode mnie usposobionego życzliwie niechaj przyjm ie. Rów nież dzieło z psalm am i A retiusa Felinusa.
Czcigodnemu P an u Jerzem u Hentze, kanonikowi chełm ińskiem u, na dowód wiecznej przyjaźni złoty sygnet, którego zwykłem używać do pie czętowania listów.
Czcigodnemu P an u prepozytowi dobrom iejskiem u, Paw łow i Snopko wi, w stosunku do którego w ypełnię zobowiązanie, które jestem m u w pierw szym rzędzie winien, jeżeli zgodnie z moim m anuskryptem p rzy j mie nobla z innych największego, ważącego 10 w ęgierskich [florenów], sreb rn y kielich średniej wielkości, w ykonany przez rzem ieślnika z nową nóżką i pokrywką, dzieło złotnika G aspera, za co zapłaciłem półtora grzyw ny, mojego wierzchowca z siodłem, uzdą i innym i przyboram i, cy nową miednicę ze szkatułą ozdobioną złotem, srebrem i innym i m alo widłam i w raz z naczyniem mosiężnym do niej należącym, trzy w ielkie płótna m alow ane dla ozdoby ściany swojej letniej sali w D obrym Mieście, których malowidło naśladuje szaty frygijskie; nadto Zbiór P raw a K ano nicznego. W yznaję, że jem u jako w ielkiem u przyjacielow i i szczególnemu dobroczyńcy zawdzięczałem wiele w okresie potrzeby. Poniew aż jednak pom yślny stan jego m ajątku, dzięki pomocy Bożej, przewyższa moje możliwości, niech stanie m u się przyjem na m oja dobra wola.
Poszczególnym Panom Kanonikom Kościoła W armińskiego, którzy będą obecni na moim pogrzebie, zapisuję 2 hornguldeny, a poszczegól nym w ikariuszom jedynie wówczas obecnym ze wspólnych po 1 horn- guldenie, członkom chóru, którzy nie będą w ikariuszam i, ja k również dzwonnikom po pół grzywny. Mówiąc o obecności nie m am na myśli fikcyjnej, ale fizyczną, rzeczywistą, osobistą i praw dziw ą obecność, aby zostali z tego w yłączeni także chorzy.
Poszczególnym kanonikom dobrom iejskim , w chw ili m ojej śm ierci rzeczywiście i fizycznie rezydującym przy tym kościele, zapisuję 2 daw i dowe guldeny, zaś w ikariuszom po 1 hornguldenie, m istrzow i uczniów i dzwonnikowi po 20 szelągów, jeżeli istotnie będą uczestniczyć w po grzebie.
