Średniowieczny ołtarz św. Wojciecha w Muzeum Zamkowym w Malborku

Wróblewska, Kamila

Średniowieczny ołtarz św. Wojciecha

w Muzeum Zamkowym w Malborku

Komunikaty Mazursko-Warmińskie nr 3-4, 299-305

A

R

T

Y

K

U

Ł

Y

K am ila W ró b lew sk a

ŚREDNIOWIECZNY OŁTARZ ŚW. WOJCIECHA

W MUZEUM ZAMKOWYM W MALBORKU

i . w s t ę p

W M uzeum Z am k o w y m w M a lb o rk u p rz ec h o w y w a n y je s t późnogotycki tr y p ty k K oronacja M arii i św. W ojciecha. O łtarz u fu n d o w a n y został w 1504 r o k u przez w ielk ie g o m is trz a F ry d e ry k a , księcia saskiego 1 i p rzeznaczony dla k a p lic y św . W ojciecha w T ę k ita c h k. L o c h s tä d t n a S am b ii 2. P e łn ił ta m do se k u la ry z a c ji P r u s fu n k c ję o łta rz a głów nego. A rty k u ł n in ie jsz y pośw ięcony je s t je d y n ie sn y ce rce o łtarza, b o w iem m alo w a n e sk rz y d ła o d w ro cia o łtarz a zach o w ały się w sta n ie szczątk o w y m 3.

T ę k ity przez d łu g i czas w iązano z le g e n d ą o śm ierc i p ierw szeg o m is jo n a ­ rz a p o g a ń sk ich P ru só w , b isk u p a W ojciecha z P r a g i *. P ie rw sz ą kap licę po­ św ięconą te m u w y d a rz e n iu m ie li w X I w ie k u p o staw ić D u ń c z y c y 5. Z b u d o ­ w a n y w X III w ie k u p rzez K rzy żak ó w kościół u le g ł p o se k u la ry z a c ji P ru s częściow em u zniszczeniu. C ałkow icie z b u rzo n y i z lik w id o w a n y zo stał dopiero w czasie w o je n szw edzkich G. O łtarz, św . W ojciecha um ieszczony został w zam ­ k u w L o c h s tä d t’.

S ło w ia ń sk a m is ja św. W ojciecha w P r u s a c h nie s ta ła się n ig d y p rzed m io ­ tem szczególnego k u ltu ry c erz y Z ak o n u K rzyżackiego. D opiero w ie k X V zm ie­ n ił nieco te n sta n rzeczy. W k a le n d a rz u k rz y ża ck im p o jaw iły się zalecenia czci św. W ojciecha, u p las o w a n eg o d o piero n a d ru g im m iejscu po alegorycznej p o sta ci św . Je rz eg o 8. P ostać św. W o jciecha b ow iem , k tó ry z ra m ie n ia polskie­ go k ró la B olesław a m ia ł d o konać pokojow ej c h ry stia n iz a cji P ru só w ,

szczegół-1 E . A . H a g e n , B e s c h r e i b u n g d e r D o m k i r c h e z u K ö n i g s b e r g u n d i h r e r e n t h a l t e n e n K u n s t ­ w e r k e , K ö n i g s b e r g 1833, s . 33. 2 C . S t e i n b r e c h t , S c h l o s s L o c h s t e d t u n d s e i n e M a l e r e i e n , B e r l i n 1910, s . 4, i l . 3 i 6; M a r i a W o l a ń s k a , D o k u m e n t a c j a o p i s o w o f o t o g r a f i c z n a z p r z e b i e g u p r a c k o n s e r w a t o r s k i c h t r y p t y k u ś w . W o j c i e c h a z T ę k i t , w M u z e u m w M a l b o r k u , G d a ń s k 1975— 6. M a s z y n o p i s , f o t o g r a f i e . 3 D z i e j e o d z y s k a n i a r z e ź b s z a f y o ł t a r z o w e j o p i s u j e J . B o ż y c h o w s k i , B e z b r o n n y g o t y k . C z a s . G d a ń s k i T y g o d n i k S p o ł e c z n o - K u l t u r a l n y , 1975, n r 37 z 12 X , s s . 18— 19, i l u s t r a c j e w t e k ś c i e . 4 S . M i e l c z a r s k i , M i s j a p r u s k a ś w . W o j c i e c h a , G d a ń s k 1967, s s . 35—39; J . P o w i e r s k i , S w . W o j c i e c h w P o l s c e i P r u s a c h , K o m u n i k a t y M a z u r s k o - W a r m i ń s k i e ( d a l e j K M W ) , 1966, n r 4, s s . 566— 575. 5 J . O b ł ą k , K u l t ś w . W o j c i e c h a w d i e c e z j i w a r m i ń s k i e j , S t u d i a W a r m i ń s k i e , t . 3, 1966. s . 10. . 6 C . S t e i n b r e c h t , o p . c i t . , s . 4. 7 I b i d e m , i l . 3 i 6. 8 J . O b ł ą k , o p . c i t . , s . 27. K om u n ik aty M a z u rs k o —W a rm i ń s k ie , 1977, n r 3— 4

3 0 0 Kamila Wróblewska

n ie w ro sła w leg e n d ę polskiej k u ltu r y śred n io w ieczn ej. P rz e k o n u ją n a s o ty m n a jp e łn ie j ro m ań s k ie d rz w i k a te d r y g n ie ź n ie ń s k ie j9.

I I . S T A N B A D A N

O łtarz em z T ę k it zaczęli się in te re so w a ć w połow ie X IX w ie k u lo k aln i h isto ry cy pru sc y , ta c y j a k K a r l E m il G e b a u e r i E r n s t A u g u s t H ag en , o ra z w I I połow ie w ie k u F r a n z D i e tr i c h 10. O p u b lik o w an e w ty m czasie a rty k u ły d o ty czy ły dziejów k ap licy św. W ojciecha oraz p rz e d s ta w ia ły h is to rię ołtarza i jeg o treści. N a jp e łn iejsz e o p ra co w a n ie p rz e d s ta w ił w 1848 ro k u E rn s t A u ­ g u st H agen, su g e ru jąc m ięd zy in n y m i, że w y k o n a w c ą t r y p ty k u m ógł być L eo v on W aib lin g en , m is trz p ra c u ją c y w b u rsz ty n ie 11. A r ty k u ł H ag en a je s t c en ­ n y m d o k u m e n te m d otyczącym zniszczonych części m a la rs k ic h o łtarza 12. H ag en , p ierw sz y h is to ry k sz tu k i U n iw e rs y te tu K ró lew ieck ieg o w, działalność n a u k o w ą ro z w in ął w połow ie X IX w iek u . W szero k im opisie in w e n ta ry z a c y jn y m m alo ­ w a n y c h k w a te r u w y p u k lił w ą te k leg e n d y życia św . W ojciecha, z w iązan y z w y ­ k u p ien ie m jego zw łok z r ą k P ru só w . P rz y tac za m te n opis w całości, bow iem w ż a d n y m in n y m o p ra co w a n iu n iem iec k im n ie p o jaw ił się p o d obny opis i ko­ m e n ta rz h isto ry czn y . ,

„N a o d w ro ciach sk rz y d e ł m alo w a n e są sceny z życia św. W ojciecha. W szystkie c zte ry sceny m alo w a n e są te m p e rą n a desce i p o sia d ają w tle p e j­ zażu f ra g m e n ty złotego tła , u g ó ry n a d p a r tią m orza. M a lars tw o to w sw ojej in te r p r e ta c ji ry su n k o w ej je s t n a iw n e, w ko m p o zy cji w y k a z u je logikę i ści­ słość.

N a g ó rn y m obrazie po lew ej stro n ie p rz e d s ta w io n y je s t św. W ojciech w b isk u p iej czapie, u stóp k tó reg o klęczy b iało u b r a n y chłopiec. Zza o łtarza a n io ł p o d aje kielich. W tle z n a jd u je się m orze, do k tó reg o w p ły w a rzeka. R ze­ k a p rzed z iela k ra in ę , do k tó rej w s tę p m a ją ty lk o ochrzczeni. T w a rz św . W oj­ ciecha c h a ra k te ry z u je się łagodnością i spokojem .

G órny obraz po lew ej stro n ie p rz ed s ta w ia św. W ojciecha, stojącego n a k azaln icy , w y g łaszająceg o k azan ie, otoczonego klęczącym i. Do św ięteg o zb li­ ża się P r u s a k z k u lą w y sad zan ą gw oździam i, w o k rą g ły m k ap elu szu z ro ndem , o d ziany w c h a ra k te ry s ty c z n e szaty. J e s t to zap e w n e przy w ó d ca pogański, k tó ­ r y p ra g n ie zadać cios św iętem u .

9 D r z w i G n i e ź n i e ń s k i e , P r a c a z b i o r o w a p o d r e d a k c j ą M . W a l i c k i e g o , W r o c ł a w 1956; p o r . r ó w n i e ż J . H e r t e l , C z y W o j c i e c h t o A d a l b e r t ? K M W , 1972, n r 2—3, s s . 274— 280. 10 E . A . H a g e n , o p . c i t . , s. 33; t e n ż e , U b e r d i e S t . A d a l b e r t u s K a p e l l e , N e u e F r e u s s i s c h e F r o v i n z i a l - B l ä t t e r , B d . 5, 1848, s s . 258— 263; F . D i e t r i c h , D i e m i t t e l a l t e r l i c h e K u n s t i n O r d e n s ­ l a n d e P r e u s s e n , K ö l n 1887, s. 87. 11 E . A . H a g e n , U b e r d i e S t . A d a l b e r t u s K a p e l l e , s. 268. 12 C . S t e i n b r e c h t o r a z О . S c h l i c h t , D a s w e s t l i c h e S a m l a n d , B d . l , D r e s d e n 1922, s . 105, r e p r o d u k u j ą s k r z y d ł a m a l o w a n e . 13 E r n s t A u g u s t H a g e n (1797—1880), u r o d z o n y w K r ó l e w c u , g d z i e s t u d i o w a ł n a j p i e r w m e ­ d y c y n ą , p ó ź n i e j s z t u k ą i l i t e r a t u r ę . D y p l o m u n i w e r s y t e c k i u z y s k a ł w 1821 r . W y j e c h a ł n a d w a l a t a d o N i e m i e c i W ł o c h . W W e i m a r z e p r z y j ą ł g o G o e t h e , w y r a ż a j ą c s i ą b a r d z o d o b r z e o j e g o p i e r w s z y m d z i e l e l i t e r a c k i m O t t j r i e d u n d L i l e n a . H a b i l i t u j e s i ą w 1823 r . O d 1825 r . w y k ł a d a h i s t o r i ą s z t u k i n a U n i w e r s y t e c i e K r ó l e w i e c k i m . W r . 1830 m i a n o w a n y z o s t a j e p i e r w s z y m p r o ­ f e s o r e m s z t u k i n a t y m U n i w e r s y t e c i e ( p o r . H a g e n , H a g e n E r n s t A u g u s t , w : A l t p r e u s s i s c h e B i o g r a p h i e , B d . 1, r ö n i g s b e r g 1941, s . 244).

Średniowieczny ottarz św. W ojciecha 3 0 1

Z lew ej s tro n y u d o łu człow iek w czerw onej szacie klęczy n a d zw łokam i św . W ojciecha, n a k tó ry c h z n a jd u je się w iele ra n . O ddziela [on — K.W] rę k ę o d k o rp u su , podczas g d y d ru g a je s t ju ż oddzielona i leży obok. T e n sam czło­ w ie k w n a rzu c o n y m k a p tu rz e w iesza ciało św . W ojciecha n a drzew ie, k tó re sy m b o lizu je t u k rzy ż C h ry stu sa.

P o p ra w e j stro n ie n a dole an alo g iczn y k ra jo b ra z z tą różnicą, że n a m o­ rz u z n a jd u je się o k r ę t z obcym i p rzy b y szam i. S ą to w y s ła n n ic y polskiego k sięcia. K ró j sz a t i b ro d y m ężczyzn, ich sposób u b r a n ia w s k a z u ją n a cechy polskie. D w aj p rzybysze klęczą i u k ła d a ją z m a sa k ro w a n e członki św . W ojcie­ cha do kosza. O sobnik w zielonej szacie zd ejm u je głow ę ś w ię teg o i u k ła d a ją do kosza. K w a te ra ta u trz y m a n a je s t w k olorycie zielonym i czerw o n y m .”

H a g e n p rz y to czo n y w yżej opis u z u p ełn iał c y ta ta m i w y ję ty m i z H istorii

P ru s J o h a n n e s a V oigta, d o tyczącym i św . W ojciecha 14. W p ierw szej połow ie

w ie k u X X o łta rz z T ę k it w y m ien ili k ilk a k ro tn ie badacze n iem ieccy w o p ra ­ c o w a n ia ch ogólnych, dotyczących p la s ty k i późnogotyckiej o b sz a ru W arm ii i P ru s . M alo w an e treś ci o łta rz a b y ły z r e g u ły p o m ijan e, a u w a g a b ad aczy s k u p io n a n a sn y cerce tr y p ty k u . W zm ian k i m a ją c h a r a k te r m a rg in a ln y , po­ zbaw io n e są szerszej a n alizy dzieła sztuki. N ajczęściej p o w ta rz a n e w nioski łączyły rz eźbę z T ę k it z n o ry m b e rs k o -fra n k o ń s k im i w p ły w am i, zlokalizow a­ n y m i w w arsz ta c ie k ró lew ieck im 15. Do n ich zaliczają się ta c y badacze j a k A n ­ to n U l b r i c h 16, B e r n a r d S c h m id i K a r l H a u k e 17. P ie rw sz y po w iązał tr y p ty k ze sn y c e rk ą M ad o n n y z S a rk a u , d w a j pozostali o dczytali w rz eźb ach z T ę k it w p ły w y szkoły W ita Stw osza. D w aj o s ta tn i a u to rz y w p ro w ad z ili c en n e e le­ m e n ty h isto ry czn e , d o tyczące m alo w id e ł ołtarz o w y ch , podając, że z chw ilą, k ied y p o d łu g ic h s ta ra n ia c h p o d d an o o łta rz k o n se rw a cji n a p o czątk u X X w ie ­ ku, części m alo w a n e b y ły t a k zniszczone, iż postan o w io n o d la ich o ch ro n y w y ­ konać d o k ład n e kopie poszczególnych k w a te r, zabezpieczając rów nież m alo ­ w id ła a u te n ty cz n e 1S.

I I I . O P I S C Z Ę Ś C I R Z E Ź B I O N Y C H O Ł T A R Z A , A N A L I Z A F O R M Y , K R Ą G W A R S Z T A T O W Y

Ś ro d k o w ą szafę o łta rz o w ą w y p e łn ia rz eź b ia rsk a kom pozycja, p re z e n tu ją ­ ca scenę K o ro n a cji M arii. P o b o k ach sk rz y d e ł um ieszczone zostały p o je d y n ­

14 J . V o i g t , G e s c h i c h t e P r e u s s e n s , B d . 1, K ö n i g s b e r g 1827, s s . 650— 673. 15 В . S c h m i d , B a u k u n s t u n d B i l d e n d e K u n s t z u r O r d e n s z e i t , w : D e u t s c h e S t a a t e n b i l d u n g u n d d e u t s c h e K u l t u r i n P r e u s s e n l a n d e , K ö n i g s b e r g 1931, s. 148; A . U l b r i c h , K u n s t g e s c h i c h t e v o n d e r O r d e n s z e i t b i s z u r G e g e n w a r t O s t p r e u s s e n s , K ö n i g s b e r g 1932, s . 53; G . D e h i o , E . G a i l , H a n d b u c h d e r d e u t s c h e n K u n s t d e n k m ä l e r D e u t s c h o r d e n s l a n d P r e u s s e n , B e r l i n 1952, „ A l t a r ­ s c h r e i n M i t M a r i e n k r ö n u n g a u s T e n k i t t e n i m S a m l a n d , f r ä n k i s c h , 1504.” 16 A . U l b r i c h , o p . c i t . , s. 53. 17 B . S c h m i d , K . H a u k e , M a r i e n b u r g , W ü r z b u r g 1966, s . 68. W y s o k o o c e n i a j ą c w a r t o ś ć a r t y s t y c z n ą r z e ź b y a u t o r z y s u g e r u j ą , i ż p o c h o d z i o n a z w a r s z t a t u W i t a S t w o s z a . 18 I b i d e m , o s k r z y d ł a c h b o c z n y c h , z a w i e r a j ą c y c h 4 l e g e n d y z ż y c i a ś w . W o j c i e c h a : 1. „ ś w . W o j c i e c h g ł o s i k a z a n i e w ś r ó d P r u s ó w ( k w a t e r a w p o ł o w i e z a c h o w a n a ) ; 2. s e n § w . G a u d e n t e g o w n o c p o p r z e d z a j ą c ą ś m i e r ć ś w . W o j c i e c h a ; 3. ć w i a r t o w a n i e c i a ł a ś w . W o j ­ c i e c h a p r z e z P r u s ó w ; 4. z b i e r a n i e f r a g m e n t ó w c i a ł a ś w . W o j c i e c h a p r z e z t o w a r z y s z ą c e m u o s o b y . S t a n z a c h o w a n i a m a l o w i d e ł j e s t z ł y . Z e w z g l ę d u n a t o , ż e p o p r a w k i b y ł y n i e m o ż l i w e , p o z o ­

3 0 2 Kamila W róblew ska

cze f ig u ry z p rz e d s ta w ie n ia m i św. B a r b a r y i św. J a k u b a . N a o rn a m e n ta ln y m

w y tłac z an y m tle klęczy p o śro d k u n a n isk im po stu m en cie z d a tą 1504 M aria z rę k a m i złożonym i do m o d litw y . N ad głow ą M a rii unosi się k o ro n a p o d trz y ­ m y w a n a d ło ń m i C h ry stu sa i Boga Ojca. P o d łu ż n ą tw a rz M a rii c h a ra k te ry z u ­ je in d y w id u a ln a in te r p r e ta c ja rysów . M a ria m a b a rd zo w ysokie, w y p u k łe czoło, d łu g i nos, m a łe u sta, nisko osadzone b rw i, a n a jej ra m io n a o p ad ają długie, fa liste w łosy. N a czole p rzep ask a. Płaszcz p łask o p rzy leg a do ram io n , n a przodzie od s tro n y lew ej do p ra w e j d ra p e r ia sz a ty u k ła d a się w półkoliste i n a z m ia n ę zaostrzone fałdy, k tó re u dołu o d w ija ją się tw o rz ąc d e k o rac y jn y u k ła d konchow y. P o p ra w e j stro n ie n a w y so k im re lik w ia rz u siedzi Bóg Ojciec z k u lą ziem ską w p ra w e j dłoni, zw rócony nieznacznie w p ra w ą stro n ę k u M arii. D ługa o w a ln a tw a rz z w y p u k ły m czołem okolona je s t d łu g ą b ro d ą i f a ­ listy m i w łosam i. K s z ta łt g łow y an alogiczny je s t d o głow y M a rii z ty m , że b a rd ziej w y d a tn e ry s y p o d k re ś la ją cechy starości. P łaszcz g ła d k i n a ra m io ­ nach, o tw a rd e j d ra p erii, z lew ej k u p ra w ej p rz erz u co n y n a k o lan a c h w fo r­ m ie k olistej o n ieró w n o m iern ie, o stro z ak o m p o n o w an y ch fa łd a ch . U k a zan y f ra g m e n t ry tm ic zn e j szaty sp o d n iej je s t c ięty tw a r d o i jednolicie. T ło lica re lik w ia rz a zdobi o rn a m e n t su chej w ici ro ślin n ej, n a k tó rej um ieszczona zo­ s ta ła tarc z a h e rb o w a w ielk ieg o m istrza. Z lew ej n a an alo g iczn ej w ysokości re lik w ia rz u um ieszczona je s t siedząca postać C h ry stu sa z b e rłe m w lew ej dłoni, le k k o pochylonego w lew o, o p o d łu żn ej m ło d ej tw arzy , c h a r a k te r y z u ­ jącej się b a rd zo w y p u k ły m czołem, d łu g im n o sem i k ró tk im i b rw ia m i. U d erza p o dobieństw o z ry sa m i M arii i Boga Ojca. G łow a o kolona gęsto z w a rtą b ro d ą, n a d g ó rn ą w a rg ą wąs. P u k le w łosów o p a d a ją n a ra m io n a . P łaszcz s p ię ty n a przodzie i p o p rz ec in a n y fa łd a m i n a ram io n ach . Z lew ej k u p ra w e j szata p rz e ­ rzu co n a n a k o lan a c h tw o rz y p o d obną j a k u Boga O jca k u listą, n a brzeg u częściow o jed n a k ż e ty lk o g ład k ą kom pozycję, nieco o d w in iętą z lew ej strony. Ś ro d k o w e fa łd y d ra p e rii n ieró w n o m ie rn ie i o stro ułożone i p o g m atw a n e . W i­ doczny f ra g m e n t spod płaszcza ułożony p ro sto i ry tm iczn ie, lico re lik w ia rz a n a siatce z o rn a m e n te m su ch y ch g ałęzi z aw ie ra tarc zę z h e rb e m Saksonii. W n ętrze szafy śro d k o w ej z g ru p ą K o ro n a cji u ję te je s t d w o m a p rę ta m i, pod­ trz y m u ją c y m i p o dniebie z w ici ro ślin n ej. Z lew ej s tro n y szafy o łta rz a o tw a r­ tego stoi u sta w io n a an face postać św . B a r b a r y z k ielich em w p ra w e j dłoni. T w a rz ow aln a, szeroka, z w y so k im czołem. W łosy długie, faliste, sięg ają pasa. N a głow ie k orona. O dziana w su k n ię u k ła d a ją c ą się od p a sa w ry tm ic z ­ n e p ro ste fałd y . P łaszcz sp ięty n a p iers ia c h k lam rą , p łas k i n a ra m io n ach , p rz e ­ rzu co n y od s tro n y lew ej k u p ra w e j o słan ia przód su kni, u k ła d a ją c się w f o r­ m ę n ie re g u la rn ie sfałd o w an eg o f a rtu c h a . U stóp św . B a r b a r y h e rb w ó jta L och- s tä d t, D ietrich a von R a u tz e n ste in a 19. P o s tro n ie lew ej sk rz y d ła stoi św . J a ­ kub. P rz e c h y lo n y n ieco w lew o, w ru c h u , z la s k ą p ielg rz y m ią w p ra w e j dłoni, lew ą p o d trz y m u je k ra j szaty. T w a rz m a o w aln ą, zin d y w id u a liz o w a n ą zm arszcz­ k a m i pod łu żn y m i n a czole. G łow a okolona g ę sty m i fa listy m i w łosam i i b rodą. Na głow ie du ż y k ap elu sz o szerokim rondzie. O dziany w s u k n ię sięg ającą po­ ło w y łydki, m arszczoną ry tm iczn ie i ostro, p rz ep a sa n ą w pasie. N a su k n i płaszcz,

s t a w i o n o o b r a z y n i e z m i e n i o n e . Z r e a l i z o w a n o n a t o m i a s t s k r z y d ł a o c h r a n i a j ą c e z k o p i a m i i u z u p e ł n i o n o b r a k u j ą c e d e t a l e . W a r t o ś ć a r t y s t y c z n a s t a r y c h o b r a z ó w — j e s t m i n i m a l n a . ”

Średniowieczny ołtarz św. W ojciecha 3 0 3

p o d trz y m y w a n y d ło n ią lew ej ręk i, tw a rd o i p łasko p rz y le g a ją c y do ram ion, z p ra w e j s tro n y o p ad a w ru c h liw y c h , obfitych, o strych, tw a rd y c h , o rn a m e n ­ ta ln y c h fa łd a c h k u ziemi. U stóp św. J a k u b a tarc za h e rb o w a z h e rb e m ro d z i­ ny v o n W aib lin g e n 20. U góry p o n a d d w o m a fig u ra m i k w a te r bocznych um ie sz­ czone ró w n ież p o d n ieb ie z w ici ro ślin n ej.

F o rm a a rty s ty c z n a, o k re ś la ją c a sposób o p ra co w a n ia fig u r rzeź b io n y c h o łta rz a K o ro n a c ji św. M a rii i św. W ojciecha sta n o w i w y ra z jed n o lite g o m y ­ ślen ia p lastycznego. O dnosi się to p rzed e w szy stk im d o m o d e lu n k u ty p ó w fizycznych g łó w n ej szafy o łtarzo w ej. T rz y fig u ry : C h ry stu s, Bóg Ojciec i M aria p o tra k to w a n e są w sposób staty czn y . P e w n a h iera ty cz n o ść ty c h postaci i p o ­ d o b ień stw o u s z lac h e tn io n y ch ry só w g r u p y k o ro n a cy jn ej w y ró żn ia je o d po­ spoliciej tr a k to w a n e j postaci św . B a r b a r y . M im o zbieżnych cech sty listy cz­ n y c h w r y s u n k u n ie k tó ry c h p a r tii d ra p e rii, odróżnia się rów nież od g ru p y k o ro n a cy jn ej p rz ez sw o ją e k sp re sję i d y n a m ik ę f ig u ra św . J a k u b a . N ieza­ leżnie od tego c ały zespół m ieści się w je d n e j k o n w e n c ji w a rs z ta tu . O łtarz ze sceną K o ro n a c ji M a rii nie je s t odosobnionym działem p lasty c z n y m o b sz a ru P r u s u s c h y łk u X V i początk u X V I w iek u . T e m a to w i te m u m ożna pośw ięcić osobny a rty k u ł. A n alo g ia i p o ró w n a n ie sn y c e rk i tr y p ty k u z T ę k it przez A n ­ tona U lb rich a z rzeźb ą M ad o n n y z S a r k a u je s t mie do p rzy jęcia. F ig u ra z S a rk a u , k tó rą w iąże U lb rich z m is trz e m o łta rz a św . W ojciecha, w y k a z u je in n e cechy sty listy cz n e w a rs z ta tu lo k aln eg o z o b szaru P ru s . P rz e ja w ia ona ten d e n c je b a rd zie j ozdobne, a b s tra k c y jn e i o rn a m e n ta ln e w u k ład z ie d ra p erii, p o ró w n y w a ln e ze sn y c e rk ą S chofsteina, a n a M a z u rac h p re ze n to w an e w za­ b y tk a c h K ę t r z y n a 21 i G a l i n 22. N ajb liższy m i p lasty czn ie dziełam i r e ta b u lu m z T ę k it b ę d ą o łta rz e ze sceną Boga O jca w szafie śro d k o w ej n ieg d y ś w k a te ­ drze w K ró le w cu i o łta rz K o ro n a c ji M arii, n ieg d y ś z K rz e m it koło W elaw y. Ś ro d k o w a szafa późnogotyckiego r e ta b u lu m kró lew ie ck ieg o w k o m p o n o w an a została w 1591 ro k u w n o w y re n es an so w y o łta rz 2S. M o n u m e n ta ln a fig u ra Boga O jca w y k o n a n a w d re w n ie, z m a łą p o stacią C h ry stu sa U k rzyżow anego, je s t zarów no w ty p ie fizycznym , j a k i w sposobie in te r p r e ta c ji szczegółów d r a ­ p e rii a n alo g iczn a z rzeźb am i m ęsk ic h postaci o łta rz a św . W ojciecha. O łtarz z K r z e m i t 24 p o w ta rz a id en ty c zn ą k om pozycję sceny K o ro n acji: h ieraty czn e, m ało p o ru sz o n e p o stacie — um ieszczone w w y p a d k u C h ry s tu s a i B oga O jca na w y so k ich re lik w ia rz a c h i p o śro d k u n a n isk im po stu m en cie M arii. T y p y fizyczne m ężczyzn, a tak ż e p o stacie kobiece w e w szy stk ic h t u ta j p rz ed s ta w io ­ n y c h z a b y tk a c h p o siad ają ry s y z in d y w id u a liz o w a n e i u re aln io n e, a jed n o ­ cześnie w y k a z u ją p e w n e pod o b ień stw a. O łtarz z K rz em it, zw ieńczony trz e m a fig u ra m i — św . Jerzego, M arii z D zieciątkiem o ra z zap ew n e pap ieża U rb a n a, po stacią św . Je rz eg o p rz y p o m in a m istrz a , k tó ry rzeźb ił św . J a k u b a z bocz­ neg o sk rz y d ła re ta b u lu m z T ęk it. Ś w iad czy o ty m c h a ra k te ry s ty c z n y ru ch , ale

20 K . H . L a m p e , V o n W a i b l i n g e n A d r i a n , w : A l t p r e u s s i s c h e B i o g r a p h i e , B d . 2, M a r ­ b u r g / L a h n , 1967, s . 768. 21 K . W r ó b l e w s k a , P ó ź n o g o t y c k a s z t u k a n a W a r m i i p o I I p o k o j u t o r u ń s k i m , R o c z n i k O l ­ s z t y ń s k i , t . 10, 1973, il. 44 i 45. 22 z e s p ó ł r z e ź b o ł t a r z o w y c h z G a l i n ( o b e c n i e w z b i o r a c h M u z e u m w K ę t r z y n i e ) . 23 A . R o h d e , K ö n i g s b e r g , L e i p z i g 1937, s. 26, i l. 20. 24 W . H u b a t s c h , G e s c h i c h t e d e r e v a n g e l i s c h e n K i r c h e O s t p r e u s s e n s , B d . 2, B i l d e r o s t -p r e u s s i s c h e r K i r c h e n , b e a r b e i t e t v o n I s e l i n G u n d e r m a n n , G ö t t i n g e n 1968, s , 82, i l . 315.

3 0 4 Kamila W róblew ska

p rzed e w szy stk im fo rm a k sz tałto w a n ia d ra p erii; ry tm iczn e, p ro ste cięcia fa łd s u k n i i n iesp o k o jn a d ek o rac y jn ie , s p lą ta n a i ro zw ich rzo n a poła płaszcza 25.

W ars z ta t o łta rz a św. W ojciecha z T ę k it zaw ażył n a pew n ej g ru p ie sn y ­ c erk i d aw n y ch P r u s w p ierw sz y ch dziesięcioleciach X V I w iek u , d a ją c jed n o ­ cześnie p o czątek te m a ty c z n y k ilk u in n y m p rz ed s ta w ien io m s a k ra ln y m n a ob­ szarze S am bii. Do teg o ty p u p rz e d s ta w ie ń n ależy fu n d a c ja b isk u p a sa m b ijsk ie - go, G ü n te ra von B un au , k tó ry u fu n d o w a ł w ro k u 1509 try p ty k . W jego zw ień ­ czen iu z n a jd o w a ła się postać św. W ojciecha z h e rb e m fu n d a to ra u s t ó p 20. D otychczasow i badacze, w y s u w a ją c różne sugestie w a rsz tato w e co do w p ły ­ w ó w i re a liza cji o łtarza, jasn o p recy zo w ali jeg o p o w iązan ia z w a rs z ta te m no- ry m b e rs k o -fra n k o ń sk im , w łączając tu ta j ró w n ież szkołę W ita Stw osza. Tego ro d z a ju po w iązań nie m ożna uzasad n ić k o n k re tn y m i p rz y k ła d a m i. Może n a j ­ bliższa o m a w ia n e m u p rz e d s ta w ie n iu będzie poprzez sw o ją hieraty czn o ść, s ta ­ ty k ę, lin earn o ść i d a le k o id ącą sztyw ność fo rm y , p rz y zbieżnych cech ach spo­ sobu k o m p o n o w an ia sceny — K o ro n acja, z n a jd u ją c a się w m u zeu m w N o ry m ­ b erd ze 27, późniejsza o k ilk a la t od n aszej g ru p y k o ro n a cy jn ej, sto su jąca od­ m ie n n e p re z e n ta c je ty p ó w fizycznych i o d rę b n ie tra k to w a n e fo rm y d ra p erii. T ru d n o zgodzić się z su g e stią H agena, że a u to re m tr y p ty k u z T ę k it b y ł L eo W aiblingen. J a k o u zasad n ien ie tej h ip o te z y a u to r przy to czy ł list z 1511 ro k u , ja k i m ia ł n a p isać Leo W aiblingen. W liście b y ła m o w a o w y p ła ce n iu W aib lin g en o w i p rz ez k a p ła n a z T ę k it zaległego czynszu i n a w iąz an ia z n im d o b ry c h s to s u n k ó w 28. W ysoki poziom a rty s ty c z n y sn y c e rk i teg o o łta rz a i d a l­ sze rem in iscen cje jeg o a rty s ty c z n y c h w p ły w ó w u z a s a d n ia ją przypuszczenie, iż a u to r scen re lie fo w y ch i rz eź b ia rsk ic h b y ł m istrzem , sp ecjalistą w dzie­ dzinie sn y ce rk i. M ożna n a to m ia s t zastan o w ić się, ja k i w k ła d m ia ła rodzina W aib lin g e n ó w w fu n d a c ję o łtarza, jej h e r b b o w iem w id n ieje u stóp św. J a ­ k u b a , i czy Leo W aib lin g e n isto tn ie w y k o n y w ał jak ieś p ra c e p rz y o łtarzu?

B ra c ia W aib lin g en o w ie Leo, A d ria n i F a u s ty n , p o zostaw ali w służbie trz e c h k o le jn y c h m is trz ó w Z a k o n u K rzyżackiego: J a n a T iefen a, F ry d e r y k a S ask ie g o i A lb re c h ta H o h e n z o lle rn a 29. F a u sty n o w i i L eonow i w ielk i m is trz F r y d e r y k d a ł ko n cesję n a p ro w a d ze n ie p a p ie rn i w 1506 ro k u 30, a więc w dw a l a ta po p o w s ta n iu ołtarza, pośw ięconego św. W ojciechow i. B ra cia W aib lin g e­ n o w ie sp e łn ili jeszcze je d n ą isto tn ą rolę. S tw o rz y li k ro n ik ę Z a k o n u K rzy żac­ kiego 3>. B yli to lu d zie blisko zw iązan i z Z akonem , ja k k o lw ie k Leo n ig d y do Z a k o n u n ie n a le ż a ł 32. W ty m św ietle w y d a je się praw d o p o d o b n e, iż rodzina ta , obok w ó jta z L o ch städ t, D ie tric h a R au tzen stein a, p a rty c y p o w a ła w kosz­ ta c h fu n d a c ji o łta rz a K o ro n a cji M a rii i św. W ojciecha, z in sp irac ji w ielkiego m is trz a F r y d e r y k a Saskiego. B r a k dow odów , iż p ra ce p rz y snycerce o łtarza

w y k o n y w a ł Leo W aiblingen. 25 W o j e w ó d z k i e A r c h i w u m P a ń s t w o w e w O l s z t y n i e , K o n s e r w a t o r P r o w i n c j o n a l n y w K r ó ­ l e w c u X L I I / W e / 6 . D o k u m e n t a c j a f o t o g r a f i c z n a . M a t e r i a ł y K o n s e r w a t o r s k i e . 26 W . H u b a t s c h , o p . c i t . , B d . 2, s s . 37 i BO. 27 J . B i e r , N ü r n b e r g i s c h - F r a n k i s c h e B i l d n e r k u n s t , B o n n 1922, i l. 47. 28 E . A . H a g e n , V b e r d i e S t . A d a l b e r t s K a p e l l e , s . 263. 29 K . H . L a m p e , V o n W a i b l i n g e n — A d r i a n , L e o u . F a u s t i n , s . 768. 30 I b i d e m . 31 T . H i r s c h , M . T o p p e n , E . S t r e h l k e , S c r i p t o r e s R e r u m P r u s i c a r u m , B d . 5, L e i p z i g 1870, s . 16. 32 K . H . L a m p e , V o n W a i b l i n g e n L e o , s . 768.

R Y C . 1. T Ę K I T Y . M a l o w i d ł a ze s c e n a m i z ż y c i a ś w . W o j c i e c h a . R e p r . A. K u r a c z y k w e d ł u g C. S t e i n b r e c h t , S c h l o s s L o c h s t e d t u n d s e in e M a le r e ie n , B e r l i n 1910

шЖШ '

ЖМ

i *

7 < κ * . · " ' ' ί * ί

j

KJ* .»

"*>Э< i7Ç»Tf

к

иЛ{^мл. f А

1

К '·■

* P '

W

.δ

?#

> * £ ..

Г

1

f p v i N

ш у

üi

«

Рз\

t

ш

WM ■

г/

, j

e

Jyf !I

ТШ

|i

*

i№ Ш 1 •ГЙ "1

■

**~««se

> t 1

? м

Т У с—

JS»

II

-4

*

||( l iii .

a

'j

ί Γ —

~ r

*^fj;

·,·

. T

î

Μ

ł

l

U Г

,

i f

'

ГЛ&

)

Wrum

Я

IJU

ü

IB^^S

î

vfcjM · Il

£ > *

1'

_{з *}

H H M H B

él

' ^ ... -Ж Н Ш

.

! ’

J ü «

1

νΛ<.

к

HY C. 2. T I 7K I T Y . O ł t a r z K o r o n a c j i M a r i i i ś w . W o j c i e c h a . K e p r . A. K u r a c z y k

RYĆ' . 3. K R Z E M I T Y . O ł t a r z K o r o n a c j i M a r i i . H e p r . A. K u r a c z y k w e d ł u g W. H u b a t s c h , G e ­

Średniowieczny ołtarz św. W ojciecha 3 0 5

M im o n iep e łn ej d o k u m en ta cji fo to g raficzn ej m ożna stw ierdzić, że s tr o ­ n a a rty s ty c z n a sk rz y d e ł m a la rs k ic h n ie je s t ró w n o rz ęd n a ze sn y c e rk ą o łta ­ rza. O ile rzeźb y w y k o n y w a ł w a rs z ta t s p ra w n y i d o jrza ły arty sty c zn ie, m a ­ lo w a n a opow ieść o życiu św . W ojciecha je s t — j a k to już s tw ie rd z ił Hagem — „ n a iw n a ” z p u n k tu w id zen ia fo rm aln eg o . P a p ie r n ik i k ro n ik a rz Leo W aib lin ­ gen, jeżeli coś p rz y o łta rz u realizo w a ł — to n a jp ra w d o o p d o b n ie j m ógł podjąć się re a liza c ji m a la rs k ie j sk rz y d e ł try p ty k u . J e d n a k ż e je s t to ty lk o hipoteza.

O łtarz św . W ojciecha, w y s ta w io n y w 1504 ro k u przez w ielkiego m is trz a F r y d e r y k a Saskiego, p rz y p o m in a zrea liz o w a n y w ty m sa m y m r o k u z in ic ja ­ ty w y Ł u k as za W atzen ro d eg o dla F ro m b o rk a w w a rsz tac ie to ru ń s k im o łta rz p.w. M a rii A s su m ty i św . A n d rz eja . D o k ład n a m ożliw ość o k re śle n ia fu n d a to ­ ró w sta n o w i in te re s u ją c y p rzy czy n ek do b a d a ń sz tu k i o b szaru n a d b ałty ck ie g o u s c h y łk u średniow iecza. D E R M I T T E L A L T E R L I C H E S T . A D A L B E R T U S - A L T A R I M S C H L O S S M U S E U M Z U M A L B O R K Z u s a m m e n f a s s u n g I n d e m S c h l o s s m u s e u m a u f d e r M a r i e n b u r g b e f i n d e t s i c h e i n s p ä t g o t i s c h e r d r e i t e i l i g e r A l t a r , - w e l c h e r 1504 v o n d e m H o c h m e i s t e r F r i e d r i c h v o n S a c h s e n , s o w i e v o n D i e t r i c h v o n R a u t z e n s t e i n u n d d e r F a m i l i e W a i b l i n g e n g e s t i f t e t w u r d e . D e r A l t a r w u r d e d e m H l . A d a l b e r t g e w i d m e t u n d b e f a n d s i c h u n t e r d i e s e m S c h i r m h e r r ( h e i l i g e n S c h u t z p a t r o n ) s e i t s e i n e r E r r i c h t u n g b i s z u r z w e i t e n H ä l f t e d e s 17. J a h r h u n d e r t s i n d e r d e m e r s t e n s l a w i s c h e n M i s s i o n ä r g e w e i h t e n K a p e l l e i n T e n - k i t t e n i m S a m l a n d . E r h a t t e d a n n v e r s c h i e d e n e S c h i c k s a l e z u ü b e r s t e h e n : z u n ä c h s t g i n g e r n a c h L o c h s t ä d t , d a n n b e f a n d e r s i c h i m P r i v a t b e s i t z , u n d s e i t d e r z w e i t e n H ä l f t e d e s 19. J a h r h u n d e r t s b e f i n d e t e r s i c h i m M a r i e n b u r g e r S c h l o s s m u s e u m . A u c h v o n d e m l e t z t e n K r i e g b l i e b e r n i c h t v e r ­ s c h o n t , u n d g a l t f ü r v e r l o r e n . I n d e n J a h r e n 1973— 1975 w u r d e n v o n d e m M u s e u m i n M a l b o r k S u c h ­ a k t i o n e n d u r c h g e f ü h r t , d i e m i t e i n e m p o s i t i v e n E r g e b n i s e n d e t e n . E s w u r d e n a l l e F i g u r e n d e s A l t a r s g e f u n d e n u n d v o n i h r e n p r i v a t e n B e s i t z e r n w i e d e r a b g e k a u f t ; b l o s s d i e S t i f t e r w a p p e n i n d e m M i t t e l s c h r e i n k o n n t e n n i c h t w i e d e r g e f u n d e n w e r d e n . B e s o n d e r e s I n t e r e s s e f ü r d e n A l t a r a u s T e n k i t t e n w i e s e n d i e p r e u s s i s c h e n G e s c h i c h t s w i s s e n ­ s c h a f t l e r u n d K u n s t h i s t o r i k e r a u s d e r Z e i t d e s „ V ö l k e r f r ü h l i n g s ” a u f . D a s i n t e r e s s a n t e s t e D o k u ­ m e n t i s t e i n A u f s a t z v o n E r n s t A u g u s t H a g e n v o m J a h r e 1848 i n d e n „ N e u e n P r e u s s i s c h e n P r o ­ v i n z i a l b l ä t t e r n ” . D e r A u t o r ü b e r m i t t e l t a u s s e r e i n e r k u r z e n B e s c h r e i b u n g d e s A l t a r s a u c h s e i n e i k o n o g r a p h i s c h e n u n d h i s t o r i s c h e n I n h a l t e , i n d e m e r a u f d i e V e r b i n d u n g e n d e r p r e u s s i s c h e n M i s s i o n d e s H l . A d a l b e r t m i t P o l e n h i n w e i s t , d i e a n d e n S e i t e n f l ü g e l n d e s g e m a l t e n A l t a r s d a r g e ­ s t e l l t w o r d e n s i n d . D a s S c h n i t z w e r k d e s A l t a r s w e i s t h o h e s k ü n s t l e r i s c h e s N i v e a u a u f . E s l a s s e n s i c h d a r i n V e r b i n d u n g e n m i t d e r K u n s t w e r k s t a t t v o n K ö n i g s b e r g i n d e n A n f ä n g e n d e s 16. J a h r h u n d e r t s n a c h ­ w e i s e n : d e r A l t a r m i t d e m G o t t - V a t e r i m K ö n i g s b e r g e r D o m , d i e K r ö n u n g s s z e n e d e r M a r i a a u s K r z e m i t y b i l d e n e i n e w e i t e r e E t a p p e d e r E n t w i c k l u n g u n d d e r E i n f l ü s s e d e s A l t a r s a u s T e n k i t t e n a u f d i e s p ä t m i t t e l a l t e r l i c h e b i l d e n d e K u n s t d e s P r e u s s e n l a n d e s . D e r A l t a r a u s T e n k i t t e n i s t n i c h t e i n W e r k a u s d e m K r e i s e u m V e i t S t o s s , w i e e s B e r n h a r d S c h m i d u n d K a r l H a u k e v e r m u t e n l a s s e n , e r i s t a u c h k e i n A n a l o g o n f ü r e i n e g e m e i n s a m e W e r k s t a t t m i t d e r M a d o n n a v o n S a r k a u ( w i e e s A n t o n U l b r i c h b e h a u p t e t ) , d i e e h e r m i t d e r S c h i t z e r e i w e r k s t a t t v o n G a l i n y i n V e r b i n d u n g z u b r i n g e n i s t . Z u d e n S t i f t e r n d e s A l t a r s g e h ö r t e n a u s s e r F r i e d r i c h v o n . S a c h s e n u n d D i e t r i c h R a u t z e n s t e i n n i c h t n u r d e r B e r n s t e i n s c h n i t z e r L e o W a i b l i n g e n , s o n d e r n v e r m u t l i c h a u c h s e i n e ü b r i g e n b e i d e n B r ü d e r , A d r i a n u n d F a u s t i n . E s i s t d u r c h a u s m ö g l i c h , d a s s d e r E i n s a t z L e o W a i b l i n ­ g e n s i n d i e F i n a n z i e r u n g d e s A l t a r s i n d e r M a l e r a r b e i t a n d e n S z e n e n a u s d e m L e b e n d e s H l . A d a l ­ b e r t s b e s t a n d e n h a t . 20 K o m u n i k a t y . . .