ACTA U N IV ER SITA TIS LO D ZIEN SIS
F O L IA B O T A N IC A 13 15-18 1998
(A cta Univ. Lodz., F olia bot.)
Janina Krzemińska-Freda
ZADANIA O G R O D U B O TA N IC ZN E G O W Ł O D Z I W RATOW ANIU GA TUNKÓW ZA G R O Ż O N Y C H TASKS O F T H E BO TAN ICAL GARDEN IN Ł Ó D Ź F O R
T H E RESCU E O F TH REA TEN ED SP E C IE S
A BSTR A C T: Over a few years investigations on the cultivation o f plants under species protection have been conducted in the Botanical G arden in Ł ódź. The acquired species are introduced into cultivation in localities m ost similar to natural. A large area o f the Garden (64 ha) allow s to create various habitats. T he collection com prises 73 species o f very differentiated habitat requirements, m ainly from forest communities or xerothermic grasses, including 13 from „Polish Plant Red D ata B o o k ” .
T r e ś ć 1. W stęp 2. O gród B otaniczny w Łodzi 3. Piśm iennictwo 4. Summary 1. W ST Ę P
Szata roślinna jest jednym z najważniejszych elementów środow iska przyrodniczego. Jej naturalny skład gatunkow y w arunkuje utrzym anie równowagi biologicznej i reprodukcję zasobów roślinnych ( M i c h a l i k 1979).
Niekorzystne zmiany środowiska przyrodniczego, spowodowane rozwojem przemysłu i postępującą urbanizacją, prow adzą do zam ierania i ginięcia wielu gatunków roślin. Obecnie w świecie jest zagrożonych 20% gatunków roślin wyższych, tj. około 50 tys. gatunków ( Ł u k a s i e w i c z 1985).
W Polsce, w ciągu ostatnich 100-150 lat, wyginęło około 40 paprotników i roślin kwiatowych ( Z a r z y c k i , K a ź m i e r c z a k o w a 1993). Szacuje się, że w ciągu najbliższych lat będzie zagrożone około 50% obecnego stanu flory polskiej ( Ł u k a s i e w i c z 1985).
N a liście całkowicie chronionych prawem znajduje się w chwili obecnej około 200 gatunków roślin, głównie naczyniowych. Częściowej ochronie podlega 28 gatunków ( M u r a n y i , N i e d z i e l s k i , P u c h a l s k i 1995). Część gatunków z tej listy rośnie w rezerwatach, parkach narodow ych i obszarach chronionego krajobrazu, gdzie niebezpieczeństwo ich wyginięcia jest mniejsze, ale również i na tych terenach wskutek zachodzących zmian
znane są liczne przykłady zam ierania roślin.
Inicjatywą mającą na celu przeciwdziałanie tym niekorzystnym tendencjom jest „Światow a strategia ochrony przyrody” ( O l a c z e k 1985). Jednym z jej głównych kierunków jest zachowanie roślinnych zasobów genowych jako podstaw y bytu ludzkości. C oraz większego znaczenia n abiera och ro na ginących i zagrożonych gatunków roślin poza miejscami ich naturalnego występow ania, w w arunkach ex situ na terenie ogrodów botanicznych i arboretów ( M o l s k i 1981, N o w i c k i 1993).
Działający od 1974 r. w ram ach Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Zasobów N aturalnych (IU CN ) K om itet Ochrony Roślin Ginących (TPC) od początku swego istnienia widział ważną rolę ogrodów botanicznych w zachowaniu gatunków roślin ginących. W latach 1975 i 1978 zorganizowano w Kew dwie konferenqe przedstawicieli ogrodów botanicznych ( D o r o s z e w - s k a 1986). U stalono na nich zalecenia dla ogrodów, z których do najważ niejszych należą:
1. Utrzym anie flory lokalnej, przy wykorzystaniu wiedzy teoretycznej i dotychczasow ych doświadczeń nad zachow aniem gatunków rzadkich i ginących oraz publikowanie wyników.
2. M nożenie rzadkich i zagrożonych gatunków w drodze badań oraz stosowanie odpowiednich technik na terenie ogrodów botanicznych i ich reintrodukcja w siedliska leżące w obrębie ich naturalnego areału.
3. Działalność propagandow o-popularyzatorska na tem at flory rodzimej. 4. Zakładanie banków nasion.
5. Opracowanie zasad zbioru i rozdziału nasion.
W ogrodach botanicznych w Polsce podjęto badania i obserwacje nad rozwojem i sposobam i odnaw iania roślin rzadkich i ginących. W ich kolekcjach znajduje się wiele roślin zarówno krajowych, jak i pochodzenia zagranicznego, z tym, że tylko część z nich pochodzi z naturalnych stanowisk. O pracow ana została m etodyka badań nad zachowaniem rzadkich i ginących gatunków roślin, która powinna uwzględniać:
- poznanie naturalnego środowiska rośliny i biologii jej rozwoju w naturze; - opracowanie sposobów m nożenia i uprawy w w arunkach ex situ;
- zbadanie możliwości ponownego wprowadzenia roślin (m ateriału ge netycznie pewnego) do naturalnego środowiska, w porozum ieniu z miejs cowymi instytucjami ochrony przyrody ( M i t k a , T u m i d a j o w i c z 1992). Zapoczątkow any w 1994 r. i m ający trwać 10 lat ogólnopolski program badawczy, m onitoring rzadkich i zagrożonych w Polsce paprotników oraz roślin kwiatowych, m a objąć ponad 400 gatunków , głównie taksony en demiczne i rzadkie w skali Europy.
Przewiduje się stworzenie ogólnopolskiego banku inform acji w tym zakresie oraz w spółpracę z W orld C onservation M onitorin g C entre in Cambridge (Wielka Brytania). Ustalone zostały listy gatunków oraz instytucje i osoby odpowiedzialne za poszczególne taksony. Zgrom adzone dane posłużą ochronie gatunków i dadzą obraz zagrożenia polskiej flory.
2. O G R Ó D B O T A N IC Z N Y W Ł O D Z I
Ogród Botaniczny w Łodzi ze względu na duży obszar (64 ha) oraz zróżnicowanie siedliskowe, wynikające z niewielkich różnic wysokości względ nych, stwarza dogodne warunki do powstawania odrębnych stanowisk, z zachow aniem w arunków niezbędnych do upraw y gatunków rzadkich i zagrożonych. Obecnie w uprawie znajdują się 73 gatunki, w tym 13 z Polskiej czerwonej księgi roślin ( K u r z ą c 1996).
Ze stanowisk naturalnych pozyskano w postaci nasion lub sadzonek 27 gatunków , np. Adonis vemalis, Carlina onopordifolia, Linum flavum . Rośliny prezentowane są głównie w dziale flory polskiej i dziale roślin leczniczych w różnych grupach ekologicznych:
- gatunki zbiorowisk leśnych,
- gatunki zbiorowisk ciepłolubnych m uraw,
- gatunki półnaturalnych i antropogenicznych darniowych zbiorowisk łąkowych i pastwiskowych,
- rośliny wodne i szuwarowe.
K olekcja m a zostać poszerzona o gatunki roślin segetalnych.
W ybór i przygotowanie siedliska w Ogrodzie dokonuje się na podstawie literatury oraz obserwacji własnych poczynionych w terenie, w celu stworzenia w arunków optymalnych dla wegetacji danego gatunku.
Dla niektórych gatunków przygotowywane są specjalnie siedliska m aksym a lnie odpowiadające ich wymaganiom życiowym; dotyczy to szczególnie roślin torfowiskowych: Ledum palustre, Betula nana, Andromeda polifolia oraz gatun ków kalcyfilnych: Staphyllea pinnata, Adonis vemalis, Dictamnus albus.
Rośliny w pierwszych latach po posadzeniu na stałe miejsca w Ogrodzie są szczególnie pielęgnowane. M ają zapewnione właściwe warunki świetlne i wilgotnościowe oraz są chronione przed konkurencją innych roślin.
W dziedzinie popularyzacji idei ochrony gatunków rzadkich, ginących i zagrożonych są organizowane w Ogrodzie wystawy, na których prezentujemy przedstawicieli omawianych grup roślin. Organizujemy wycieczki dla młodzieży i osób dorosłych. Nasi pracownicy wygłaszają prelekcje i odczyty zarów no na terenie O grodu podczas wystaw i prowadzenia wycieczek, jak również w szkołach, dom ach kultury itp., ilustrując je bądź to żywym m ateriałem roślinnym, bądź też przeźroczami i fotografiam i. Prow adzona jest także sprzedaż niektórych gatunków uprawianych w Ogrodzie.
Należy jednak pam iętać, że upraw ę gatunków rzadkich i ginących w ogrodach botanicznych trzeba traktow ać jak o ostateczność lub ochronę przejściową. Główny nacisk winien być skierowany na ochronę in situ w rezerwatach przyrody i parkach narodowych.
D o r o s z e w s k a , A. 1986. W spółpraca ogrodów botanicznych z K om itetem Ochrony Roślin Ginących (T P C I U C N ). W iad. B o t , 30(1): 59-64.
K u r z ą c , T. 1996. R ośliny chronione oraz zagrożone wyginięciem w Polsce iv kolekcjach Ł ódzkiego Ogrodu Botanicznego. [W]: P rzyroda Ogrodu Botanicznego w Ł odzi. Oficyna W ydaw nicza „Sagalara” , Łódź: 67-90.
Ł u k a s i e w i c z , A . 1985. Rola ogrodów botanicznych i arboretów w ochronie gatunków rzadkich i ginących. Wiad. B ot., 29(2): 137-152.
M i c h a l i k , S. 1979. Zagadnienia ochrony zagrożonych gatunków roślin w Polsce. Ochr. P rzyr, 42. M i t k a , J , T u m i d a j o w i c z , D . 1992. Z a rys m eto d yk i badań nad biologią populacji
gatunków rzadkich i zagrożonych. Biul. Ogr. B o t , 1: 17-29.
M o l s k i , B. 1981. O grody botaniczne w ochronie gatunków ginących i rzadkich. W iad. B o t , 25(1): 55-66.
M u r a n y i , R , N i e d z i e l s k i , M , P u c h a l s k i , J. 1995. Ochrona roślin zagrożonych flo r y P olski w bankach nasion - w ultraniskich temperaturach. Biul. Ogr. B o t , 4: 65-70. N o w i c k i , M . 1993. Strategia ekorozwoju Polski. M in. Ochrony Środow iska, Z asob ów
Naturalnych i Leśnictwa. Agencja R eklam ow o-W ydaw nicza A . G rzegorczyk, Warszawa: 79-87.
O l a c z e k , R. 1985. Św iatow a strategia ochrony p rzyrody. LOP, W arszawa: 1-158.
Z a r z y c k i , K , K a ź m i e r c z a k o w a , R. (red.). 1993. P olska czerwona księga roślin. Inst. Ochr. Przyr. P A N , Kraków: 9-310.
In the Botanical Garden in Ł ódź investigations on the cultivation o f plants under species protection have been conducted. T he collection com prises 73 species o f very differentiated habitat requirements, mainly from forest com m unities or xerotherm ic grasses.
3. PIŚM IE N N IC T W O
4. SU M M A R Y
D r Janina K rzem ińska-Ferda Ogród Botaniczny
ul. Krzem ieniecka 36/38, 94-303 Łódź
W płynęło d o Redakcji F o lia botanica 29.07.1996
