[7]
Agnieszka Labus*
ODNOWA MIAST W KONTEK
ĝCIE STARZENIA SIĉ
SPO
àECZEēSTWA NA PRZYKàADZIE WYBRANYCH
MIAST EUROPEJSKICH XXI WIEKU
Streszczenie: Niniejszy artykuá porusza problematykĊ odnowy miejskiej w kontekĞcie postĊ-pującego procesu starzenia siĊ spoáeczeĔstwa w XXI wieku. W 2007 roku ĝwiatowa Organizacja Zdrowia (WHO) wydaáa publikacjĊ „Global Age-Friendly Cities: A guide”, w której okreĞliáa wizjĊ wspóáczesnych miast – dostosowanych do potrzeb wszystkich mieszkaĔców, niezaleĪnie od wieku, ze szczególnym uwzglĊdnieniem potrzeb osób starszych. W artykule na przykáadzie wy-branych, starzejących siĊ miast europejskich oraz zasad okreĞlonych przez program Age Friendly Cities autorka pokazuje dziaáania jakie są realizowane w celu odnowy tych miast.
Sáowa kluczowe: odnowa miast, starzenie siĊ spoáeczeĔstwa, Age Friendly Cities, WHO
1. WstĊp
W ostatnich dekadach XX wieku wiele miast zostaáo dotkniĊtych kryzysem demograficznym spowodowanym wydáuĪeniem Īycia ludzkiego i spadkiem liczby urodzeĔ. Zjawisko to dotykające szczególnie kraje rozwiniĊte tj. Niemcy, Szwecja, Wielka Brytania, a takĪe PolskĊ nosi nazwĊ starzenia siĊ spoáeczeĔ-stwa, potocznie nazywane jest takĪe „demograficzną bombą”, „siwą falą” lub „epidemią seniorów”. Skutkiem tego zjawiska jest wiele zmian zachodzących w róĪnych sferach Īycia spoáecznego m.in. wzrastające wymagania Īyciowe, zmiana modelu rodziny, lepsze wyksztaácenie, wzrost inwestycji w dziedzinie zdrowia i opieki spoáecznej. Istotne znaczenia ma fakt, Īe trendy demograficzne róĪnią siĊ w poszczególnych krajach, a starzenie siĊ spoáeczeĔstw rozwija siĊ w nich w róĪnym tempie. Spoáeczne, gospodarcze i fizyczne skutki tych powaĪ-nych zmian demograficzpowaĪ-nych bĊdą w przyszáoĞci znaczące dla rozwoju miast i regionów europejskich. Starzenie siĊ spoáeczeĔstwa moĪe mieü negatywny wpáyw na rozwój miast XXI wieku, jeĞli nie podejmie siĊ dziaáaĔ sáuĪących ich odnowie.
2. Odnowa miast w kontekĞcie starzenia siĊ spoáeczeĔstwa
Odnowa miast jest kluczowym zagadnieniem wspóáczesnej urbanistyki. Jej celem jest podniesienie jakoĞci Īycia wszystkich mieszkaĔców oraz zwiĊkszenie konkurencyjnoĞci miast w skali ponadlokalnej. Jak podaje PodrĊcznik rewitali-zacji odnowa miast odnosi siĊ do procesu przystosowania stanu zagospodaro-wania miasta do zmiennych potrzeb spoáecznoĞci miejskich i jednostek, które je tworzą (…) Jako dziaáalnoĞü planistyczna powinna byü ona skierowana na ob-szar caáego miasta oraz sukcesywnie na wybrane obob-szary miasta (…) Odnowa jest procesem spoáecznym, dotyczy architektury miasta, infrastruktury technicz-nej, zagadnieĔ prawnych, ekonomicznych, administracyjnych i politycznych (…) [PodrĊcznik rewitalizacji, 2003]. Mając na uwadze zmieniające siĊ potrzeby i aspiracje przyszáych seniorów koniecznym jest dostosowanie miasta do starze-jącego siĊ spoáeczeĔstwa, mając na myĞli strukturĊ funkcjonalno-przestrzenną miasta, ale takĪe w szerszym ujĊciu, tzn. prowadzenia polityki miejskiej ukie-runkowanej na potrzeby osób starszych, aktywizacji osób starszych i zachĊceniu ich do korzystania z wielu ofert w miastach, przyczyniając siĊ do ich integracji z resztą spoáeczeĔstwa. Dziaáania te sprzyjają poszerzaniu wiedzy, tworzeniu nowych miejsc pracy, rozwoju lokalnej gospodarki, w celu poprawy warunków Īycia w caáym spoáeczeĔstwie. OdnowĊ miast w kontekĞcie starzenia siĊ spoáe-czeĔstwa moĪna zdefiniowaü jako skoordynowany proces záoĪonych dziaáaĔ spoáeczno-ekonomiczno-przestrzennych w celu przystosowania przestrzeni miejskiej do potrzeb starzejącego siĊ spoáeczeĔstwa. Proces starzenia siĊ spo-áeczeĔstwa dotyczy przede wszystkim paĔstw rozwiniĊtych, ma wymiar prze-strzenny, który wyraĪa siĊ w starzejących siĊ osiedlach, dzielnicach, a nawet caáych miastach. Skutkiem tego jest upadek gospodarczy, co przekáada siĊ na niezdrowe relacje spoáeczne i prowadzi do wyniszczenia tych regionów – pato-logii, marginalizacji. Aby nie dopuĞciü do tego konieczna jest odnowa miast, która bĊdzie braáa pod uwagĊ proces starzenia siĊ spoáeczeĔstwa. Istotnym jest aby niekorzystne konsekwencje przestrzenne zamieniü w korzyĞci páynące z odnowy miast. W obszarach metropolitalnych istotny staje siĊ rozwój funkcji unikalnych. To co wartoĞciowe w miastach, powinno byü lepiej wykorzystane przez ludzi starszych, na przykáad poprzez lepsze (atrakcyjniejsze) ksztaátowanie przestrzeni publicznych z uwzglĊdnieniem potrzeb tych ludzi.
Tworzone są takĪe strategie rozwoju, plany (programy) odnowy miejskiej oraz projekty badawcze, które mają na celu znalezienie innowacyjnych i nowa-torskich rozwiązaĔ. Odzwierciedlenie tych dziaáaĔ moĪna znaleĨü w pracach ĝwiatowej Organizacji Zdrowia (WHO) i koncepcji „Miast Przyjaznych Wie-kowi” (Age Friendly Cities).
3. Program Age Friendly Cities jako narzĊdzie odnowy miast w starzejącym siĊ spoáeczeĔstwie
Jednym z programów sáuĪących odnowie miast w kontekĞcie starzenia siĊ spoáeczeĔstwa jest Globalna Sieü Miast Przyjaznych Wiekowi [WHO, 2007] zostaáa utworzona przez WHO, która zwróciáa uwagĊ na strukturĊ demogra-ficzną spoáeczeĔstw oraz trudnoĞci, jakie w codziennym Īyciu napotykają senio-rzy. W 2002 roku ogáosiáa program, w którym zawaráa postulat wprowadzenia zmian umoĪliwiających uáatwienie seniorom codziennego funkcjonowania. WHO zaproponowaáa samorządom planowanie miast tak, by byáy one „przyjaz-ne wiekowi”, pod nazwą Age Friendly Cities. Miasta zasáugujące na to miano muszą gwarantowaü dogodną infrastrukturĊ, m.in.: wyposaĪenie budynków w windy, zabezpieczenia antypoĞlizgowe i podjazdy dla niepeánosprawnych, wiĊkszoĞü punktów usáugowych powinna byü zlokalizowana na parterze, miasta powinny zapewniaü takĪe odpowiedni system komunikacji miejskiej – nisko-podáogowe pojazdy z wyraĨnymi oznaczeniami tras oraz wyznaczonymi miej-scami siedzącymi dla osób starszych. zapewnienie bezpieczeĔstwa w mieĞcie, gwarantowane przez dobrze rozmieszczone patrole i komisariaty policji oraz gĊsta sieü parków i miejsc do odpoczynku. Te i wiele innych udogodnieĔ mają szansĊ sprawiü, Īe starsze osoby poczują, Īe ich potrzeby są zauwaĪane i zaspo-kajane.[WHO, 2002 i 2007]
Zidentyfikowano takĪe gáówne elementy Ğrodowiska miejskiego, wspoma-gające aktywne i zdrowe starzenie siĊ. NaleĪą do nich:
dostĊp do transportu publicznego,
przyjazne przestrzenie miejskie i budynki, wsparcie spoáeczne i opieka medyczna, lokalizacji i dostĊpnoĞü usáug,
komunikacja i lepsze wykorzystanie technologii informacyjnych, zatrudnienie i zaangaĪowanie spoáeczne,
szacunek i walka z wykluczeniem spoáecznym,
budowanie relacji miĊdzypokoleniowej poprzez wspólne uĪytkowanie przestrzeni miejskiej.
Tworzenie bardziej przyjaznych miast jest priorytetem w walce z ciągle po-stĊpującymi zmianami demograficznymi. KiedyĞ wiĊkszoĞü starszych osób za-mieszkiwaáa tereny wiejskie, jednak ciągle postĊpujące procesy urbanizacyjne sprawiają, Īe sytuacja powoli siĊ odwraca i równieĪ duĪe miasta zamieszkiwane są przez coraz wiĊkszą liczbĊ osób w wieku senioralnym. W przyjaznym mie-Ğcie uregulowania prawne, usáugi i wszelkie struktury związane z fizycznym i spoáecznym otoczeniem muszą byü tak zaprojektowane aby wspieraü ludzi starszych i pozwalaü im Īyü aktywnie, co oznacza bezpiecznie, ciesząc siĊ do-brym zdrowiem i biorąc czynny udziaá w Īyciu spoáecznym. Publiczne i
komer-cyjne usáugi są tak stworzone by byü bardziej dostĊpne i przystosowane do róĪ-nych poziomów sprawnoĞci osób starszych. Wiele aspektów organizacji miasta i usáug w zakresie wdraĪanego projektu moĪe przyczyniü siĊ do udziaáu, polep-szenia zdrowia, niezaleĪnoĞci i bezpieczeĔstwa osób starszych w mieĞcie przy-jaznym wszystkim bez wzglĊdu na wiek. Do gáównych takich elementów naleĪą: dostĊp do informacji, dostĊp do Ğrodków transportu publicznego i prywatnego, mnogoĞü okazji do uczestnictwa w Īyciu kulturalnym i wolontariacie, usuniĊcie wszelkich barier fizycznych otoczenia (schody, brak podjazdów itp.) oraz wiele innych. JeĞli chodzi o aspekt zdrowotny to gáównymi czynnikami są: dobra ja-koĞü powietrza i wody, stworzenie programów umoĪliwiających aktywny wypo-czynek, szeroko dostĊpna i dostosowana opieka medyczna. Ostatnim waĪnym elementem jest bezpieczeĔstwo otoczenia i moĪliwoĞü bycia niezaleĪnym wáą-czając w to dostĊp do informacji, szkoleĔ oraz moĪliwoĞci zatrudnienia. Przyja-zna spoáecznoĞü moĪe nieĞü wiele korzyĞci ludziom w kaĪdym wieku. Polepsza-jąc jakoĞü wody, powietrza chronimy rozwój dzieci i starsze osoby. Zabezpie-czenie dzielnic jest podstawą ochrony dzieci, máodzieĪy, kobiet i seniorów. Ro-dziny doĞwiadczają mniejszego stresu wiedząc, Īe starsi czáonkowie ich rodzin mają dostĊp do usáug i pomocy, której potrzebują. Budynki i ulice pozbawione wszelkich ograniczeĔ uniemoĪliwiających niezaleĪne poruszanie siĊ osób kale-kich są istotnym elementem poprawienia jakoĞci Īycia zarówno máodych jak i starszych ludzi. Caáa spoáecznoĞü moĪe czerpaü korzyĞci z aktywnego uczest-nictwa seniorów w wolontariacie lub pracy zarobkowej, a lokalna gospodarka moĪe wiele zyskaü na opiece nad starszym konsumentem [Towards Smart, Su-stainable…, 2010].
W dzielnicach wielu miast europejskich dochodziáo do migracji ludzi máo-dych w celach zarobkowych czego efektem staáy siĊ wyludnione i starzejące siĊ obszary w mieĞcie1. Kluczową kwestią w koncepcji Age Friendly Cities byáo skuteczne wsparcie dla osób starszych w dzielnicach wymagających szeregu dziaáaĔ áączących róĪne czĊĞci systemu miejskiego – zabudowy i ukáadu ulic oraz lepszym dostĊpem do usáug. Fizyczne Ğrodowisko miejskie ma istotny wpáyw na ludzi niezaleĪnie od wieku, ale moĪe byü szczególnie waĪne dla osób starszych, którzy stają siĊ coraz bardziej zaleĪni od niego. Starsi ludzie są szcze-gólnie wraĪliwi na zmiany w Ğrodowisku fizycznym i zbudowanym (utoĪsamia-nie siĊ osób starszych z miejscem zamieszkania).
1 Proces ten nazywamy „kurczeniem siĊ miast”, który jest zazwyczaj związany z miastami poprzemysáowymi i migracjami ludzi máodych do innych miast w poszukiwaniu pracy oraz w efekcie pozostaniem w gáównie ludzi starszych w tych miastach.
4. Wybrane przykáady
W artykule wziĊto pod uwagĊ miasta: BarcelonĊ i Londyn, które zaangaĪo-waáy siĊ w program Age Friendly Cities oraz prowadzą politykĊ odnowy miast ukierunkowaną na dostosowanie miast do potrzeb starzejącej siĊ grupy miesz-kaĔców. W poniĪszych przykáadach zostaáy omówione wybrane dziaáania w kontekĞcie odnowy miejskiej prowadzone przez wáadze miejskie w ramach programu Age Friendly Cities.
BARCELONA
Barcelona podobnie jak 34 pozostaáe miasta uczestniczy w programie Age Friendly Cities. Obecnie w Barcelonie mieszka 334.273 osób w wieku 65 lat, co stanowi 20,5% wszystkich mieszkaĔców. Barcelona doĞwiadczyáa podstawo-wych zmiany w strukturze i wielkoĞci populacji w ciągu ostatnich trzydziestu lat. Zmniejszeniu ulegáa znacząco liczba dzieci, a w grupie osób powyĪej 65 roku Īycia nastąpiá znaczący wzrost. Pomimo stopniowego wzrostu urodzeĔ w ciągu ostatniej dekady, ludnoĞü w wieku 0–14 lat stanowi 12% populacji, a nie jak w 1981 roku 21,3%. Liczba osób w wieku 65 lat wzrosáa z 234.033 w 1981 r. do 334.273 w 2010, co oznacza wzrost o 40%. àączna liczba ludnoĞci zmniejszyáa siĊ w Barcelonie o okoáo 9% w tym okresie. Obie tendencje wyja-Ğniają wzrost wzglĊdny udziaá osób starszych w stosunku do liczby mieszkaĔ-ców miasta, która przeszáa z 13,4% w 1981 r. do 20,5% w 2010 roku. Barcelona jako uczestnik Age Friendly Cities przeprowadziáa badania dotyczące codzien-nego Īycia i doĞwiadczeĔ osób starszych, ze szczególnym uwzglĊdnieniem oĞmiu obszarów zainteresowania [Age Friendly Cities. A Guide, 2007].
DostĊp do transportu publicznego
W Barcelonie w celu usprawnienia i uáatwienia dostĊpu osób starszych do transportu publicznego utworzono zbiór dokumentów odpowiedzialnych za koordynowanie spraw związanych z transportem w mieĞcie- Mobility Packt: Urban Mobility Plan 2006–2012 (Miejski Plan Komunikacji 2006–2012) zinte-growany z Mobility Act 2003 (Akt dot. mobilnoĞci w mieĞcie 2003) i Sustaina-ble Mobility Plan (ZrównowaĪony Plan Rozwoju Komunikacji) oraz wáączając uczestnictwo róĪnych organizacji. Są to narzĊdzia odnowy miejskiej, które sáuĪą uáatwieniu dostĊpu ludziom starszym do róĪnych funkcji i miejsc w mieĞcie. Plan dotyczy czterech obszarów dziaáania:
bezpiecznej mobilnoĞci z uwzglĊdnieniem zrównowaĪonego rozwoju (zmniejszenie wypadków drogowych oraz skutków zanieczyszczenia);
zrównowaĪona mobilnoĞü z uwzglĊdnieniem ochrony Ğrodowiska natural-nego: zminimalizowania wpáywu na Ğrodowisko (Protokóá z Kioto; wiĊcej do-stĊpnoĞci mających mniejszy wpáyw na Ğrodowisko);
sprawiedliwej mobilnoĞci (gwarancja prawo do mobilnoĞci, niezaleĪnie od finansowych moĪliwoĞci i kondycji fizycznej mieszkaĔców)
wydajnej mobilnoĞci w powiązaniu z gospodarczym aspektem zrównowa-Īonego rozwoju (za pomocą kaĪdego rodzaju transportu dostanie siĊ do kaĪdego miejsca w mieĞcie).
W ramach innych dokumentów dot. komunikacji w mieĞcie podjĊto szereg dziaáaĔ, są to:
wyeliminowanie parkowania samochodów i skuterów w ramach chodników, które stwarzają niebezpieczeĔstwo i powodują strach wĞród osób starszych,
poszerzanie chodników, w celu bezpiecznego i komfortowego przejĞcia – okreĞlenie minimalnej szerokoĞci (z laską, chodzikiem, na wózku inwalidzkim)
wprowadzenie elementów maáej architektury mebli ulicznych (áawki, sáupki, balustrady itp.) wydzielające przestrzeĔ komunikacji koáowej od pieszej
poprawĊ ogólnej dostĊpnoĞci: obniĪone krawĊĪniki przy przejĞciach dla pieszych, schody ruchome i mechaniczne, windy,
wprowadzenie oznaczeĔ graficznych przy przejĞciach dla pieszych infor-mujących i przypominających o sprawdzeniu jezdni przed przejĞciem (szczegól-nie potrzebne dla osób z demencją i chorych na Altzheimera)
wyeliminowanie ĞcieĪek rowerowych znajdujących siĊ pomiĊdzy pasem ruchu dla autobusów a przystankami autobusowymi
obniĪenie kosztów przejazdu Ğrodkami komunikacji publicznej dla osób starszych – taryfy ulgowe.
Przyjazne i dostĊpne przestrzenie miejskie
W ramach narzĊdzi odnowy miejskiej wáadze lokalne stworzyáy Green Strategic Plan (StrategiĊ Planowania Terenów Zielonych) Zarówno Green Stra-tegic Plan i Safety Plan (Strategia BezpieczeĔstwa), które obejmują nowe pro-blemy i wyzwania. Dotyczą róĪnych aspektów, a ich cele i dziaáania są ukierun-kowane na ich osiągniĊcie. Wprowadzono pomysáy na nowe zastosowanie par-ków w mieĞcie i rozwój funkcji, które zostaáy wyáonione drogą konsultacji z osobami starszymi. Miasto wyznaje politykĊ mówiącą o tym, Īe zarówno parki jak i skwery są przestrzeniami, które integrują mieszkaĔców oraz mogą genero-waü nowe funkcje i dziaáania.
Green Strategic Plan
Barcelona jest miastem, w którym aby wzrosáa jakoĞü Īycia potrzeba jest zwrócenia uwagi na odnowĊ terenów zielonych. Wáadze miejskie sugerują, Īe pojawiają siĊ nowe problemy i wyzwania dla miasta, tj.: ochrona róĪnorodnoĞci biologicznej, zmiany klimatyczne, róĪne zapotrzebowanie spoáeczne. W tym celu powinny powstaü nowe koncepcje, które wezmą pod uwagĊ system zieleni miejskiej jako istotny element ekologii miasta i infrastruktury spoáecznej i bĊdą dotyczyáy: zarządzanie konserwacją zieleni w regionie, komunikacji i edukacji,
historyczne zróĪnicowanie regionalne, spoáeczne i zdrowotne aspekty, skáad struktury i zielony usáug ekologicznych. Green Strategic Plan2 zostaá opracowa-ny na dáugoterminowy okres prowadzenia dziaáaĔ (5–10 lat). Strategicznych kierunki wyznaczone przez Green Strategic Plan:
planowanie terenów zielonych w celu zwiĊkszenia ich powierzchni, dąĪe-nie do zrównowaĪonego rozwoju,
poprawa poáączeĔ poprzez zielone korytarze,
projektowanie terenów zielonych, biorąc pod uwagĊ i usáugi Ğrodowisko-we i integracjĊ oraz ryzyko związane ze zmianami klimatycznymi,
promowanie i korzystania z ogródków, reagowanie na nowe cele publicz-ne, tworzenie moĪliwoĞci interakcji i udziaá w zachowaniu terenów zielonych,
zachowanie i docenienie dziedzictwa historycznego ogródków,
ochrona i poprawa dziedzictwa przyrodniczego i róĪnorodnoĞci biolo-gicznej,
zarządzanie terenami zielonymi mając na wzglĊdzie kryteria zrównowa-Īonego rozwoju,
promowanie informacji, szkolenia w trybie online w zakresie wartoĞci dziedzictwa terenów zielonych w mieĞcie,
edukacja i podnoszenie poziomu wiedzy na temat terenów zielonych. Rozwój zabudowy mieszkaniowej
W Barcelonie Rada Doradcza Seniorów( The Senior Citizens Advisory Co-uncil) utworzyáa dokument (Assisted Housing Plan) mający na celu umoĪliwie-nie seniorom prawa wyboru miejsca zamieszkania oraz równego dostĊpu do ĞwiadczeĔ opieki medycznej i spoáecznej zlokalizowanej w sąsiedztwie miejsca zamieszkania. Osoby starsze mają prawo do wyboru miejsca zamieszkania, aby mieü zapewniony w sąsiedztwie dostĊp do usáug i opieki.
Dokument zawiera rozdziaá dotyczący budownictwa mieszkaniowego. Pro-paguje siĊ budowĊ nowych osiedli mieszkaniowych z usáugami skierowanych do osób starszych. Wprowadzono takĪe programy sáuĪące dotacji do instalacji wind i poprawy dostĊpnoĞci dla osób starszych. Programy te áączą podejmowanie inicjatyw dla osób starszych z innymi skierowanymi do obywateli w ogóle, związane z dziaáaniami miejskimi w innych obszarach miasta.
Plan dotyczący obudowy jest doskonaáym przykáadem tego, jak zachĊciü do adaptacji i integracji w nowym Ğrodowisku, nowych mieszkaĔ i bardzo czĊsto, nowych osiedli. Celem jest tworzenie osiedli miĊdzygeneracyjnych w celu
2
W realizacji Green Strategic Plan uczestniczą: instytucjie(Ğrodowiskowych i spoáecznych), sektor gospodarczy (firmy, stowarzyszenia, specjaliĞci), eksperci (uniwersytety, szkoáy zawodowe, oĞrodki badawcze) i inne organy (Rada Prowincji Barcelona, Generalitat de Catalunya, Barcelona Metropolitan Area).
wspierania kontaktów pomiĊdzy róĪnymi pokoleniami. Plan skupiaá siĊ na okre-Ğlonych potrzebach mieszkaniowych osób starszych oraz dostosowaniu ich do potrzeb, m.in.: dziĊki pomocy mieszkaniowej, i lepsze warunków Īycia i do-stĊpnoĞcią róĪnych inicjatyw, takich jak dotacje dla adaptacji wnĊtrz lub pro-gram instalacji wind. Mieszkania socjalne dla osób starszych w trudnej sytuacji finansowej posiadają powierzchniĊ uĪytkową 40–42 (m2 sypialnia, pokój, kuch-nia i áazienka dostosowana), oraz wspólne przestrzenie ogólnodostĊpne dla wszystkich mieszkaĔców znajdujące siĊ na parterze. Inicjatywa ta skierowana jest dla osób powyĪej 65 roku Īycia, którzy są niezaleĪni w swoich codziennych czynnoĞci, ale którzy wymagają zmiany miejsca zamieszkania, poniewaĪ mają problemy z dostĊpnoĞcią usáug lub ich roczny dochód wynosi mniej niĪ 2,5 razy IPREM (publicznych wskaĨnik dochodów), który wynosi 24,604.43€.
Inne programy mają na celu poprawĊ warunków Īycia i dostĊpnoĞci usáug dla osób starszych. NaleĪą do nich usuwanie strukturalnych barier w celu po-prawy dostĊpu do budynku i przestrzeni publicznych, program adaptacji wnĊtrz, (zniesienie barier architektonicznych, adaptacja obiektów, eliminacja wilgoci, remonty sanitarne, itp.). Celem tej inicjatywy jest zagwarantowanie podstawo-wych warunków Īycia osobom powyĪej 65 roku Īycia, z ograniczoną autono-miĊ, osobom niepeánosprawnym, osobom o niskich dochodach i tym, którzy nie mogą byü pod opieką swoich rodzin. Wáadze lokalne Barcelony powoáaáy Hou-sing Office Network, czyli Spóádzielnie mieszkaniowe których celem jest infor-mowanie i zarządzanie wszystkimi kwestiami mieszkaniowymi. W dzielnicy Barcelony Poble-Sec mieszka 300 starszych osób Īyjących samotnie odizolowa-nych od reszty spoáeczeĔstwa, z powodu braku windy. W tym celu wprowadzo-no system opieki domowej – spis placówek sáuĪby zdrowia, które opiekują siĊ tymi osobami. Projekt nosi nazwĊ „Chodzimy” i umoĪliwia takĪe udziaá w coty-godniowych wycieczkach w towarzystwie wolontariuszy i innych osób w pode-száym wieku. Gáówne cele projektu to: poprawa bezpoĞredniego Ğrodowiska starszych uĪytkowników, gwarantując godziwe warunki mieszkaniowe i rewita-lizacjĊ wspólnych przestrzeni publicznych oraz stymulacja wspóápracy poprzez zachĊcanie do tworzenia wiĊzi spoáecznej. Promuje ona równieĪ lepsze relacje z otoczeniem we wspólnych obszarach wokóá tematów kultury, rozrywki, sportu i zdrowia. Projekt skáada siĊ z trzech faz są to:
1) faza przyjĊcia mieszkaĔców i integracji z otoczeniem,
2) faza dostosowania – dostĊpnoĞü do sieci zasobów w okolicy miejsca za-mieszkania (obiekty medyczne, banki , apteki, rynki, usáugi)
3) faza integracji – mieszkaĔcy korzystają z usáug i uczestniczą w Īyciu co-dziennym oraz programach dziaáaĔ z sąsiedztwa.
Osiedla miĊdzypokoleniowe
Celem projektu jest okreĞlenie i rozpowszechnianie projektów mieszkanio-wych w oparciu o kryteria, które zachĊcą do wspierania relacji miĊdzy ich uĪyt-kownikami poprzez uĪytkowanie wspólnych przestrzeni wewnątrz i na zewnątrz budynku oraz korzystanie z elementów, które mogą byü wykorzystywane wspólnie przez uĪytkowników mieszkaĔ niezaleĪnie od wieku. DostĊp do usáug w tych zaáoĪeniach mieszkaniowych jest kluczowym elementem, dlatego waĪne jest planowanie i wspieranie rozwoju budynków mieszkalnych mających na celu promowanie miĊdzypokoleniowej relacji miĊdzy uĪytkownikami. Konieczne jest równieĪ stworzenie koncepcji racjonalizacji wykorzystania dostĊpnych po-mieszczeĔ i terenu, oszczĊdnoĞci energii oraz promowanie wykorzystania odna-wialnych energii. W tym celu Stowarzyszenie Architektów w Katalonii rozpo-wszechniania pomysáy, podnoszenia ĞwiadomoĞci wáadz lokalnych i zaangaĪo-wania prywatnych podmiotów gospodarczych.
Budowanie relacji miĊdzypokoleniowej poprzez wspólne uĪytkowanie przestrzeni miejskiej
tworzenie zróĪnicowanej i atrakcyjnej oferty dziaáaĔ i projektów, które biorą pod uwagĊ zróĪnicowanie osób starszych, wspieranie stosunków miĊdzy-ludzkich w oĞrodkach oraz wsparcie i wzajemna pomoc,
zachĊcanie spoáeczeĔstwa do „poznania osób w podeszáym wieku, którzy mieszkają samotnie w sąsiedztwie”, w celu opieki nad nimi, zapobiegania izola-cji spoáecznej poprzez dziaáania wspólnoty z udziaáem sąsiadów, specjalistów i bezpoĞredniego otoczenia,
podniesienie ĞwiadomoĞci dotyczącej pozytywnych doĞwiadczeĔ prowa-dzonych na rzecz miĊdzypokoleniowych relacji, z tworzeniem miejsc spotkaĔ dla dzieci, máodzieĪy, dorosáych i osób starszych. „Pokonywanie barier miĊdzy pokoleniami” poprzez rozszerzenie tego typu doĞwiadczeĔ w caáym mieĞcie,
postrzeganie dziaáaĔ spoáecznoĞci i planów jako szansa dla aktywnego uczestnictwa osób starszych w spoáeczeĔstwie.
LONDYN
W Londynie przeprowadzono badania zgodnie z okreĞlonymi obszarami dziaáaĔ przez ĝwiatową OrganizacjĊ Zdrowia, dla dzielnic Londynu: Waltham Forest i Newham. Waltham Forest i Newham są sąsiednimi gminami znajdują-cymi siĊ w póánocno-wschodniej czĊĞci Londynu. W ramach programu Age-Friendly Cities podjĊto nastĊpujące dziaáania odnowy dla powyĪszych dzielnic [What makes a city age-friendly?..., 2007]:
Wsparcie spoáeczne i opieka medyczna
Podobnie jak w przypadku Barcelony niezwykle istotne są wsparcie i dzia-áania prowadzone przez oĞrodki gminne (wáadze lokalne), które zapewniają dziaáalnoĞci spoáeczne dla osób starszych. Badania pokazują, Īe zaangaĪowanie w dziaáania spoáeczne jest absolutnie niezbĊdne dla osób starszych. Powstawanie oĞrodków kultury jest najwaĪniejszym czynnikiem, aby to osiągnąü. OĞrodki kultury na obszarze miasta stanowią znakomity zakres dziaáalnoĞci spoáecznej, jak równieĪ umoĪliwiają dostĊp do opieki zdrowotnej i innych usáug.
DostĊp do transportu publicznego
DostĊp do transportu publicznego to uwaĪany jest za klucz do osiągniĊcia statusu Age Friendly Cities, poniewaĪ umoĪliwia starszym ludziom wyjĞcie z domu, integracjĊ z resztą mieszkaĔców i dostĊp do niezbĊdnych usáug. Atrybu-ty publicznego transportu przyjaznego dla wieku zostaáy juĪ wprowadzone w Londynie w latach 60-tych XX wieku (bardzo przystĊpna cena, tak aby koszt umoĪliwiaá osobom starszym korzystanie z transportu publicznego), takĪe przy-stosowane autobusów dla osób niepeánosprawnych, pewne i dobre zarządzane, oraz wprowadzono system dostĊpnych taksówek („od drzwi do drzwi” taksówki dla osób niepeánosprawnych, z ograniczonymi moĪliwoĞciami poruszania siĊ, dla tych którzy nie mogą uzyskaü dostĊpu autobusów.
Przyjazne przestrzenie miejskie
Badania wykazaáy, Īe w dzielnicach londyĔskich istnieje bezpieczne Ğrodo-wisko fizyczne, przyjazne dla wieku, w wiĊkszoĞci przypadków posiada odpo-wiednie oĞwietlenie ulic i placów. Chodnie są czyste wyposaĪone w podjazdy dla wózków inwalidzkich z obniĪonymi krawĊĪnikami, parkingi wyposaĪone są w miejsca dla osób niepeánosprawnych.
Komunikacja i lepsze wykorzystanie technologii informacyjnych
WiĊkszoĞü z osób starszych nie wychodziü po zmroku poniewaĪ czują siĊ zagroĪeni, sytuacja ta mam miejsce szczególnie w miesiącach zimowych. W grupie osób starszych duĪa czĊĞü ma chĊü do wyjĞcia z domu i bycia aktyw-nym. Strach przed przestĊpczoĞcią jest rozpowszechniony wĞród osób starszych i ma znaczący wpáyw na Īycie wielu ludzi. Oznacza to, Īe ludzie, którzy są juĪ aktywni spoáecznie mają moĪliwoĞü otrzymywania informacji i korzystania z programów przygotowanych dla nich. Osoby, które rzadziej wychodzą z do-mu, czują siĊ zagroĪone, nie mają czĊsto moĪliwoĞci korzystania z programów i są tym samym coraz bardziej izolowane. Innym problemem jest sáaba jakoĞü informacji w mieĞcie na temat programów i projektów umoĪliwiających prowa-dzenie zdrowego i aktywnego trybu Īycia.
Opieka domowa
W mieĞcie brakuje programów pomocy w pracach domowych jest to gáówną przeszkodą dla starszych ludzi, którzy chcą pozostaü Īywe w ich domach tak dáugo, jak to moĪliwe i pozostaü niezaleĪne. Czasami niewielka pomoc osobom starszym w najtrudniejszych pracach domowych oraz kontakt z inna osobą po-woduje chĊü do podejmowania dalszych dziaáaĔ nie tylko w swoim domu ale takĪe poza nim. Osoba pomagająca osobą starszym powinna byü wykwalifiko-wana i godna zaufania tak by ich pomoc byáa dobrze odbierana co nie zawsze jest takie oczywiste. Brak publicznych toalety to jeden z problemów wymienia-nych przez osoby starsze. JeĪeli takie funkcjonują to wiĊkszoĞü z nich w duĪej mierze jest bezuĪyteczna, poniewaĪ są one niszczone, nieczyste, Ĩle wyposaĪone lub zamkniĊte.
W celu odnowy miasta Londynu podjĊto nastĊpujące dziaáania:
Ğwiadczenia transportowe „od drzwi do drzwi”, pozwalające ludziom star-szym, którzy nie mogą korzystaü z autobusów, uzyskaü dostĊp do oĞrodków kultury, sáuĪby zdrowia, punktów handlowych i innych waĪnych miejsc docelo-wych,
zapewnienie odpowiedniego wsparcia dla osób mieszkających we wáa-snych domach, moĪliwoĞü pozostania osób starszych w ich domach do koĔca ich dni. Obejmuje to praktyczną pomoc w celu zapewnienia im domów bezpiecz-nych i przystosowabezpiecz-nych dla osób starszych i niepeánosprawnych,
stosunkowo niewielkie finanse bĊdą mieü ogromny wpáyw na umoĪliwie-nie wielu osobom starszym samodzielnego Īycia.
czyste toalety publiczne z dostĊpem dla osób niepeánosprawnych.
uznanie znaczenia oĞrodków kultury w regionie, oraz udzielanie pomocy finansowej na zabezpieczenia ich skutecznego dziaáania. Wszystkie osoby star-sze powinny byü informowane o dostĊpnych urządzeniach, i oferowanych moĪ-liwoĞciach dostĊpu do nich.
lepsze konsultacje z osobami starszymi , którzy są uĪytkownikami usáug, tak aby potrzeby ludzi starszych mogáy byü lepiej rozpoznawane a usáugi mogáy odpowiednio zareagowaü na te potrzeby.
bardziej widoczni stróĪe prawa, w postaci wyznaczonego pracownika lo-kalnego aby starsi ludzie (i inni mieszkaĔcy) mogli skorzystaü z ich pomocy w razie potrzeby
regularne dostarczanie informacji na temat lokalnych dziaáaĔ spoáecznych jest jako niezbĊdne, aby dotrzeü do wyizolowanych osób starszych. Wiele z dobrowol-nych dostawców usáug publiczdobrowol-nych w sektorze uwaĪa, Īe samotne starsze osoby mogą wymagaü wiĊkszych zachĊt i zachĊty do angaĪowania siĊ. Obiekty powin-ny byü ustawione w widoczpowin-nych miejscach, aby aktywnie zachĊciü do zaanga-Īowania siĊ. Informacja w postaci rozdawanych ulotek, które są wyraĨnie ukie-runkowane na starszych ludzi uwaĪane są za dobrą metodą informowania ludzi.
5. Podsumowanie
PoniĪsza tabelka stanowi syntezĊ podjĊtych dziaáaĔ przez BarcelonĊ i Lon-dyn w odniesieniu do aspektów ekonomiczno-spoáeczno-przestrzennych odnowy miejskiej.
Tab. Odnowa miast w miastach: Barcelona i Londyn – ujĊcie syntetyczne ODNOWA MIAST
DZIAàANIA BARCELONA LONDYN
Ekonomiczne
ObniĪenie kosztów przejazdu Ğrodkami komunikacji miejskiej dla osób starszych; dotacje do instalacji wind i poprawy dostĊpnoĞci w mieĞcie; dotacje do adaptacji wnĊtrz mieszkaĔ dla osób starszych;
Oferta usáug ukierunko-wana na potrzeby osób starszych w mieĞcie; sto-sunkowo niewielkie finan-se bĊdą mieü ogromny wpáyw na umoĪliwienie wielu osobom starszym samodzielnego Īycia.
Spoáeczne
Sprawiedliwy dostĊp do mobilnoĞci; bogata oferta usáugowa w mieĞcie (konsultacje z osobami star-szymi); szczególne zwrócenie uwagi na tereny zielone w mieĞcie, które peánią funkcje integrujące i generują nowe dziaáania; szkolenia w zakresie propagowania wiedzy nt terenów zielonych w mie-Ğcie (dziedzictwo); Rada Doradcza Seniorów – doradztwo w zakresie wyboru miejsca zamieszka-nia; Housing Office Network – informowanie i zarządzanie kwestiami mieszkaniowymi; program „Chodzimy” – wspieranie osób mających problemy z wyjĞciem z domu; pokonywanie barier miĊdzy pokoleniami
UmoĪliwienie pozostania w domach do koĔca swo-ich dni – polityka „starze-nia siĊ w miejscu”; Pomoc w prowadzeniu gospodarstwa domowego, partycypacja osób star-szych w dziaáaniach od-nowy miejskiej; informowanie o dost Ċp-nych urządzeniach dla osób starszych w mieĞcie (o ofercie urbanistycznej miasta)
Przestrzenne
Zbiór dokumentów strategicznych do koordynacji przyjaznego osobom starszym transportu w mieĞcie; wprowadzenie elementów maáej architektury – meble uliczne (wydzielenie komunikacji koáowej od pieszej); usuwanie barier architektonicznych; wprowadzenie oznaczeĔ graficznych w mieĞcie; nowe zastosowanie parków w mieĞcie (Green
Stra-tegic Plan); propagowanie budowy nowych osiedli
dla osób starszych z funkcją usáugową i medyczną; budowa osiedli miĊdzygeneracyjnych; tworzenie wspólnych przestrzeni w budynkach mieszkalnych (Ğwietlice) w celu integracji; oferta róĪnych typów mieszkaĔ
Toalety publiczne w mie-Ğcie z dostĊpem dla osób niepeánosprawnych; tworzenie oĞrodków kultu-ry, klubów, itp.
Przedstawione powyĪej przykáady miast, bĊdących metropoliami europej-skimi, zobrazowaáy zagadnienia w jakich wáadze miejskie starają siĊ ulepszyü funkcjonowanie miast w kontekĞcie zaspokojenia potrzeb osób starszych. Zosta-áy podjĊte dziaáania na róĪnych szczeblach planowania przestrzennego i doty-czące róĪnych elementów Ğrodowiska miejskiego. WdroĪone dziaáania w anali-zowanych miastach w niniejszym artykule pozwalają stwierdziü, Īe rezultaty dziaáaĔ stanowią cenne Ĩródáo inspiracji i przykáady dobrej praktyki dla wielu miast europejskich w celu dąĪenia do zrównowaĪonego rozwoju miast w ujĊciu spoáecznym, ekonomicznym i Ğrodowiskowym, mając na uwadze postĊpujący proces starzenia siĊ ludnoĞci.
Miasta są przyjazne dla wieku jeĞli odnowa miejska w tych miastach prowa-dzona jest kompleksowo, áącząc kwestie spoáeczne, ekonomiczne i przestrzenne. ĝwiadczenia spoáeczne, tj. kluby, oĞrodki kultury są niezwykle waĪne, ale bez odpowiedniego transportu nie bĊdą dobrze funkcjonowaáy, poniewaĪ ludzie starsi muszą siĊ do nich dostaü. DostĊpne toalety publiczne bĊdą moĪliwe, jeĞli bĊdą zawsze otwarte i zadbane.
KaĪde podejĞcie do tworzenia miasta, a w szczególnoĞci miasta przyjaznego dla wieku, powinno byü caáoĞciowe, stąd mówiąc o odnowie miast w kontekĞcie starzenia siĊ spoáeczeĔstwa naleĪy mieü na wzglĊdzie odnowĊ w róĪnych ska-lach przestrzennych obejmujące róĪne dziaáania: spoáeczne, ekonomiczne i prze-strzenne. Odnowa miejska powinna takĪe uwzglĊdniaü partycypacjĊ spoáeczną osób starszych. Socjolodzy podkreĞlają, Īe starzenie siĊ spoáeczeĔstw oznacza gáĊboką zmianĊ w niemal wszystkich istotnych relacjach miĊdzyludzkich. Star-sze osoby są waĪną, choü czĊsto pomijaną czĊĞcią spoáeczeĔstwa. Tymczasem dziĊki czerpaniu z ich doĞwiadczenia, moĪemy siĊ wiele nauczyü. Aktywizowa-nie seniorów przynosi korzyĞü wszystkim, a idea Age Friendly moĪe oznaczaü lepszą jakoĞü Īycia dla kaĪdego. Takie podejĞcie moĪna okreĞliü jako zintegro-waną odnowĊ miejską. Jak pisze Heller w Praktycznym przewodniku: Jak opra-cowaü lokalny plan rozwoju: „rozwój miasta bĊdzie w nadchodzących latach rozumiany i ksztaátowany jako zintegrowana odnowa miasta, która obejmowaü bĊdzie zarówno przedsiĊwziĊcia budowy mieszkaĔ, instytucji, sieci i obiektów infrastruktury spoáecznej i technicznej, jak teĪ kwalifikowaną rewaloryzacjĊ istniejących zasobów budowlanych i sensowną integracjĊ przedsiĊwziĊü nowych budów z istniejącymi strukturami, jak równieĪ jej przedmiotem bĊdzie w szcze-gólnoĞci ekonomiczna i spoáeczna odnowa miasta” [Heller, 2002]. Celem tych dziaáaĔ musi byü dáugofalowa poprawa warunków Īycia mieszkaĔców danego obszaru miasta. Miasta, poprzez opracowanie wielu punktowych koncepcji urbanistycznych i projektów stworzyáy podstawĊ do swojego dalszego rozwoju. Jednak planowania te nie dają z reguáy rozwiązania na problemy wynikające z gospodarczych, strukturalnych i demograficznych zmian w aglomeracjach miejskich. Dlatego dotychczasowe plany gmin muszą zostaü poddane krytycznej
analizie, sprawdzone pod kątem ich przydatnoĞci na przyszáoĞü i dopasowane do warunków ramowych. Dotyczy to nie tylko polityki mieszkaniowej, lecz rów-nieĪ prewencyjnej troski o byt, rozwój gospodarczy oraz przyszáą funkcjonal-noĞü centrów miast. Wymaga to nowych strategicznych koncepcji miast przy zachowaniu ciągáoĞci – miejska polityka rozwoju musi zostaü wyznaczona na nowo [Heller, 2002].
Schemat przedstawiający zintegrowaną odnowĊ miast w kontekĞcie starzenia siĊ spoáeczeĔstwa ħródáo: opracowanie wáasne na podst. Analysis on realized integrated urban development
concepts in Brandenburg Energy efficiency in integrated urban development in Brandenburg – interim assessment, 2010, Ministry for Infrastructure and Agriculture of the State of Brandenburg,
Poczdam
Ludzie starsi powinni czuü, Īe miasta są dla nich atrakcyjne, przyjazne i bez-pieczne. W chwili obecnej wiele wspóáczesnych miast wymaga intensywnej odnowy (rewitalizacji) w celu zapewnienia ludziom w kaĪdym wieku wysokiej jakoĞü Īycia. Warto jednak zaznaczyü, Īe nie we wszystkich miastach moĪna zastosowaü wyĪej opisaną koncepcjĊ odnowy miejskiej, chociaĪby ze wzglĊdu na odmienne uwarunkowania, dotyczące wielkoĞci miasta, czy potencjaáu spo-áeczno-gospodarczego.
W Polsce3 jest jeszcze wiele do zrobienia w tym zakresie, pomimo, Īe nie-które miasta jak Kraków, Sopot4, Stargard SzczeciĔski, àódĨ, przystąpiáy do programów, które mają na celu zwrócenie uwagi na problemy osób starszych w mieĞcie.
Literatura
Analysis on realized integrated urban development concepts in Brandenburg Energy efficiency in integrated urban development in Brandenburg – interim assessment, 2010, Ministry for In-frastructure and Agriculture of the State of Brandenburg, Poczdam
Barcelona Age-Friendly Cities. Together we will build a city for All ages, 2011, Barcelona City Council
Heller C.A.,2002 , Rewitalizacja obszarów miejskich, Praktyczny przewodnik: Jak opracowaü lokalny plan rozwoju?, Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego w Polsce
Phillipson C., 2010, Developing ‘Age-Friendly’ Communities, The City and the Elderly, PodrĊcznik rewitalizacji, 2003, Warszawa: Mefisto Editions.
Towards Smart, Sustainable and Inclusive Places for All Ages, 2010, AGE Platform Europe, Bruksela
What makes a city age-friendly? London’s contribution to the World Health Organization’s Age-friendly Cities Project, 2007, Ipsos MORI Social Research Institute, Help the Aged, Londyn World Health Organization, 2002, Active Aging: A Policy Framework. Geneva: WHO. World Health Organization, 2007, Global Age-Friendly Cities: A Guide. Geneva: WHO.
Strony internetowe
ZPORR 2004–2006, Ministerstwo Gospodarki i Pracy, Warszawa 2004, dostĊpny w: http://www.wup.pl/files/content//ZPORR_2004–2006.pdf (14.01.2012) Artykuá Globalna Sieü Miast Przyjaznych Starszemu Wiekowi, dostĊpne w:
http://wiadomosci.onet.pl/nauka/globlna-siec-miast-przyjaznych-starszemu-wiekowi,1, 3545993,wiadomosc.html (14.01.2012)
Portal internetowy Senior.pl, dostĊpny w: http://www.zycie.senior.pl/147,0,Miasto-przyjazne-seniorom,889.html (14.01.2012)
Portal internetowy Byü Seniorem, dostĊpny w: http://www.bycseniorem.pl/Swiat_przyjazny_ Seniorom_37_n1282 (14.01.2012)
3
W przypadku Polski starzenie siĊ spoáeczeĔstwa jest równie waĪne jak dla innych paĔstw europejskich. Jeszcze niedawno Polska byáa spoáeczeĔstwem demograficznie stosunkowo máodym (13,5% ludnoĞci w wieku emerytalnym), ale za 50 lat znacząco przewyĪszy pod tym wzglĊdem Ğrednią europejską (prognoza na 2060 r.: 36,2%).
4
Sopot uczestniczy w projekcie „Quality Ageing in an Urban Environment” (Q-AGEING), który rozpocząá siĊ w 2008 roku. Inne uczestniczące paĔstwa to: WĊgry, Niemcy, Polska, Sáowenia, Wáochy. KaĪdy z Partnerów Projektu wyznaczyá dla siebie priorytetowe obszary dziaáalnoĞci, najbardziej odpowiadające specyfice problemów wystĊpujących we wáaĞciwych dla nich grupach beneficjentów ostatecznych Projektu. Dla Sopotu są to rozwiązania architektoniczne i infrastrukturalne dostosowane do potrzeb osób z ograniczoną sprawnoĞcią ruchową
Agnieszka Labus
URBAN RENEWAL IN THE CONTEXT OF AGEING ON THE EXAMPLE OF SELECTED EUROPEAN CITIES IN THE TWENTY-FIRST CENTURY
Abstract
This article addresses issues of urban renewal in the context of the ongoing process of ageing population in the XXI century. In 2007, the World Health Organization (WHO) has released pub-lication "Global Age-Friendly Cities: A guide', which set out a vision of modern cities – tailored to the needs of all residents, regardless of age, with particular emphasis on the needs of the elderly. The article on the example selected, the aging of European cities and the principles defined by the Age Friendly Cities program of the author shows how innovative measures are being taken to urban renewal.
