U N I W E R S Y T E T Ł Ó D Z K I
ACTA
UNIYERSITATIS LODZIENSIS
FOLIA IURIDICA
2
Cezary Kosikowski
PŘ O B L EM Y P R A W N E P L A N O W A N IA I ZARZĄDZANIA G O S P O D A R K Ą N A R O D O W Ą I FINA NSA M I PUBLICZNYMIW E F R A N C JI P O W O J E N N E J
Ł Ó D Ź 1981
1УЛЛ 91C05^....
а - . Л i
R E D A K C J A N A C Z E L N A W Y D A W N IC T W U N IW E R S Y T E T U Ł Ó D Z K IE G O B o h d a n B a r a n o w s k i (red a k to r n a c z e ln y ) K r y s t y n a U r b a n o w ic z , A n d r z e j B a n a s ia k v T a d e u s z J a s k u la R E D A K C J A W Y D A W N IC T W P R A W A I A D M I N IS T R A C J I W ito ld B r o n ie w ic z , Z y g f r y d R y m a s z i :•sk i T e r e s a D ę b o w s k a - R o m a n o w s k a R E D A K T O R N a ta lia G a jl R E C E N Z E N T I r e n a G r a je w s k a R E D A K T O R W Y D A W N IC T W A T e r e s a M a jd z iń s k a O K Ł A D K Ę P R O J E K T O W A Ł W ie s ła w C z a p s k i
1 1 ъ т /
/Д
W STĘP
Pro b lem atyk a organizacji i zarządzania w dziedzinie gospodarki n aro dow ej i finansów publicznych stanow i przedm iot coraz szerszych zain te resow ań różnych dyscyplin nauki, w ty m także nauki praw a. P rzed m iotem badań są zw ykle zagadnienia specjalistyczne, leżące w kręgu zainteresow ań poszczególnych dyscyplin. Tym czasem rozw iązyw anie pro
blem ów organizacji i zarządzania w dziedzinie gospodarki i finansów w ym aga kom pleksow ej i in terd y scy p lin arn ej analizy. Istotną rolę odgry w ają także badania praw no-porów naw cze. W zbogacają one naszą wiedzę 0 znajom ość ko n stru k cji praw nych oraz o dośw iadczenia w ynikające z ich stosow ania w różnych w aru n k ach społeczno-ekonom icznych i u stro jow o-politycznych .
Zależność pom iędzy rozw iązaniam i i kon stru kcjam i praw n ym i w dzie dzinie zarządzania gospodarką i finansam i a bazą ekonom iczno-społeczną danej form acji jest oczywista w św ietle m arksistow skiej teorii państw a 1 praw a. S ystem y zarządzania w państw ach kapitalisty czny ch i w p ań stw ach socjalistycznych są oparte na różnorodnych przesłankach ekono m icznych i politycznych. W ram ach jednorodnych układów ekonomicz- no-politycznych rów nież w y stęp u ją pew ne różnice, w ynikające m. in. z różnego stopnia nacjonalizacji środków produkcji, stopnia ich koncen tra c ji oraz różnic w polityce gospodarczej i finansow ej. Pew ien w pływ w y w ierają także różne tra d y c je polityczne, ekonom iczne i finansow e poszczególnych państw . Ogół tych czynników decyduje często o w y kształceniu się sw oistych m etod planow ania, organizacji, kontro li i fin an sow ania gospodarki narodow ej. Na tym tle ry su ją się rów nież różnice w system ach organizacji p raw nej zarządzania. Proces in te g rac ji gospo darczej pań stw prow adzi z kolei do ujednolicenia szeregu w ażnych i podstaw ow ych elem entów system u zarządzania bądź też wręcz do w y kształcenia się m odelu system u zarządzania o c h a ra k te rz e po nadpań stw ow ym . W yw ołuje to now e problem y teoretyczne i p raktyczne w fu n kcjonow aniu współczesnych państw .
Je st w iele powodów, dla których w ybór francuskiego system u orga nizacji i zarządzania gospodarką narodow ą oraz finansam i publicznym i —
jako przedm iotu analizy praw no-porów naw czej — można uznać za w ła ściw y dla p rzedstaw ienia m echanizm ów funkcjonow ania współczesnego państw a kapitalistycznego. D ecyduje o tym zwłaszcza rozw ój ekonomicz n y i polityczny p aństw a francuskiego.
T w orzenie silnych podstaw gospodarczych F ra n cji obejm ow ało pod względem czasowym kilkanaście wieków. Dążenia F ran cji do odgryw ania czołowej roli w E uropie i w św iecie poparte były zw ykle stosow aniem zróżnicow anych m etod polityki zagranicznej i w ew nętrznej. Procesow i tem u tow arzyszył stały rozwój nauk i i techniki oraz jej ek spansja na zew nątrz.
Pod w zględem politycznym F ra n cja należy do nielicznej g ru py p aństw współczesnych, posiadających w swym dorobku p olityczno-praw nym n ajw iększą i najb ard ziej różnorodną gam ę form ustrojo w o-praw - nych spraw ow ania w ładzy publicznej. W iążą się z tym różne tra d y c je polityczno-praw ne, zarów no w sensie praktycznym , jak i w dziedzinie teoretycznej m yśli politycznej.
F ra n cja jest wreszcie ojczyzną pionierskich m yśli ekonom icznych i finansow ych, tw orzących niekiedy całe system y ekonom iczne i fin a n sowe, recypow ane n astęp n ie przez inne państw a. C h arak tery sty czn y jest przy tym fak t, iż silnie rozw ijające się wśród państw kapitalistycznych procesy integracyjne, w których F ra n c ja ' odgryw a nadal czołową rolę, nie pow odują zaham ow ania jej dążeń do zachow ania pew nej swoistości, a naw et oryginalności w dziedzinie rozw iązań u stro jow o-praw nych, gos podarczych i finansow ych.
Całość rozw ażań zaw arty ch w- niniejszej pracy jest u ję ta w sześciu rozdziałach. W pierw szym z nich scharakteryzow ano przem iany społecz no-polityczne oraz gospodarczo-finansow e w e F ran cji po zakończeniu II w ojny św iatow ej. Na tle rozw iązań ustrojow o-politycznych ukazano głów nie k ieru n k i polityki gospodarczej i finansow ej F ra n cji pow ojennej oraz form y p raw n e jej instytucjonalizacji. Było to niezbędne dla p ra w idłow ego rozum ienia isto ty system u organizacji praw n ej zarządzania gospodarką narodow ą i finansam i publicznym i współczesnej F rancji.
W dwóch następnych rozdziałach pracy przeprow adzono analizę po działu zadań i kom petencji pom iędzy organam i zarządzania. Podział ten przebiega zarów no pom iędzy organam i w ładzy i oragnam i w ykonaw czymi (rozdz. II), jak i pom iędzy organam i ad m inistracji ogólnej i w yspe cjalizow anej (rozdz. III). N ajw ięcej m iejsca poświęcono tej o statniej g rup ie organów, przedstaw iając w szczególności kształtow anie się pozycji p raw n ej i faktycznej urzędu m in istra finansów na przestrzeni dziejów F rancji.
K olejne dwa rozdziały (IV i V) są poświęcone szczegółowej proble m atyce procesu zarządzania, a m ianow icie planow aniu i kontroli. Rola
tych fu n k cji w całokształcie procesu zarządzania gospodarką i finansam i je st ogrom na. We F ra n cji procesy planow ania i k on tro li gospodarki oraz finansów zn a jd u ją szereg oryginalnych rozw iązań praw nych, któ rych przedstaw ienie i w yeksponow anie m a nie ty lk o w alo r poznawczy, lecz może m ieć rów nież znaczenie praktyczne. Francusk ie doświadczenia w zakresie techniki planow ania i k ontroli m ogą być bowiem przenoszone na g ru n t innych system ów zarządzania.
Rozdział VI zaw iera podsum ow anie i ocenę francuskiego system u za rządzania gospodarką narodow ą oraz finansam i publicznym i. Pozw ala zatem ocenić, w jak im stopniu system ten jest ch arak tery sty czn y dla ogółu państw k apitalistycznych oraz w jakim stopniu zn ajd u ją w nim zastosow anie now e in sty tu cje, stw orzone w łaśnie w e F rancji.
Cezura czasowa rozw ażań obejm uje — co do zasady — okres od zakończenia II w ojny św iatow ej do chw ili obecnej (łącznie z ostatnim i refo rm am i z 1978 r.). W niek tóry ch w ypadkach konieczne było także sięgnięcie do porów nań z okresam i w cześniejszym i, p rzy czym opis tych zagadnień nie m a w pełn i c h a ra k te ru historycznego (w dosłow nym tego słowa znaczeniu). Szereg porów nań odnosi się także do innych p aństw kapitalistycznych. Pozw ala to lepiej ocenić stan francu skiej gospodarki i finansów o raz lepiej zrozum ieć k ierun k i prow adzonej przez F ran cję polityki gospodarczej i finansow ej.
Badania porów naw cze n ap o ty k ają zw ykle spore trudności, w ynika jące z różnych przyczyn. Znaczną ich część udało się pokonać, w ykorzy stując m ate ria ły praw ne, bibliograficzne i statystyczne, zgrom adzone przez au to ra podczas stażu naukow ego we F rancji. N iem niej nie w szy stkie m ateriały francuskie są pełne i m usiały być uzupełnione lite ra tu rą polską.
R o z d z i a ł I
PRZEM IA NY SPO ŁECZNO -PO LITYCZNE ORAZ GOSPODARCZO-FINANSOW E WE FRANCJI
PO II W O JN IE ŚW IATO W EJ
§ 1. P R Z E M IA N Y S P O Ł E C Z N O -P O L IT Y C Z N E W E F R A N C J I P O W O J E N N E J
1. K ształtow anie się u stro ju politycznego F ra n cji po II w ojnie św iatow ej
System spraw ow ania w ładzy w e F ra n cji obejm ow ał w swoim rozw oju w iele form *. Pow szechnie p rzy jm u je się, iż utw orzenie rządu V ichy stanow iło k res III R epubliki F rancu sk iej 2. R eakcją na d ecyzje P étain a b y ły posunięcia de G au lle’a, w y rażające się w organizacji K om itetu W olnej F ra n c ji z siedzibą w Londynie (1940 r.), a następnie pow ołanie w A lgierze F rancuskiego K o m itetu W yzw olenia N arodow ego (1943 r.) s. O ile rząd londyński był uznany przez niektóre m ocarstw a (Anglię), o ty le rząd algierski znalazł u znanie w szystkich sojuszników w alki z okupantem hitlerow skim . W ydarzenia te m iały istotne znaczenie dla ukształtow an ia się u stro ju politycznego pow ojennej F rancji.
W październiku 1944 r., po w yzw oleniu P aryża, pow stał Rząd T ym czasow y, złożony z rep rezen tacji różnych o rien tacji politycznych, któ rym przew odził gen. de G aulle. Rząd został u znan y przez USA, ZSRR i A n glię. Z adaniem rządu było kierow anie w alką zb ro jn ą o ostateczne w y zw olenie F rancji, a także przygotow anie w arunków do przeprow adzenia w yborów p a rla m e n tarn y c h i pow ołania now ych władz.
De G aulle p rag nął przyw rócić F ra n cji stanow isko pań stw a d y k tu ją
-1 P or. J. S . L a n g r o d , Z a g a d n ie n ia p o lity c z n o - u s tr o jo w e F r a n c ji, K ra k ó w
.1947, s. 12 i n.
* W. S k r z y d ł o , I s to ta p r z e m ia n p o lity c z n o - u s tr o jo w y c h p o w o je n n e j F r a n c ji
41У i V R e p u b lik a ,J, L u b lin 1963. s. 24.
cego św iatu w aru n k i p o k o ju 4. Jego w ysiłki zbrojne i dyplom a tyczne zakończyły się jed n ak fiaskiem . Połow iczne były także sukcesy de G a u lle ’a w dziedzinie opanow ania skom plikow anej sytu acji społeczno- -politycznej w ew nątrz k raju . Posunięcia nacjonalizacyjne zapew niały bo w iem w iększą sym patię społeczeństw a francuskiego siłom lew icow ym niż de G au lle’owi, jakkolw iek jego w ładza opierała się jedynie na zaufa n iu i poparciu lu d u francuskiego. S tan ten potw ierdziły także w yniki w yborów sam orządow ych, przeprow adzonych w kw ietniu i m aju 1945 r.r w k tó rych sukces odnieśli kom uniści i socjaliści.
W październiku 1945 r. przeprow adzono w ybory p a rla m e n ta rn e oraz referen d u m s. W w yborach do K o n sty tu a n ty socjaliści i kom uniści uzy skali ponad 51% oddanych głosów. D om inującą rolę odgryw ały trz y p a rtie polityczne: kom uniści, socjaliści oraz Ruch C hrześcijańsko-L udow y. P a rtie te posłużyły też do utw orzenia rządu, na czele którego stan ął de G aulle.
W w yn ik u referen d u m p rzy jęto ustaw ę ko nstytu cyjn ą, obow iązującą , do czasu w ejścia w życie konsty tucji. U staw a regulow ała tym czasow y system spraw ow ania w ładzy państw ow ej w e F ra n cji oraz ustalała try b uchw alania k on sty tu cji IV R e p u b lik i6. Ju ż w ty m czasie u jaw n iły się w yraźnie dw ie tendencje. Lew ica dom agała się rządów Zgrom adzenia K onstytucyjnego, przeciw ko czem u w ystępow ał de G aulle, zw olennik ograniczonych upraw nień Zgrom adzenia. W rezu ltacie postanow ienia usta w y k o n sty tu cy jn ej m iały kom prom isow y c h arak ter. Z jed nej strony po dkreślała opa nadrzędność Zgrom adzenia w stosunku do rządu, jedn ak że z drugiej stro n y przew idyw ała szereg ham ulców ograniczających w ładzę Zgrom adzenia. W yrażały się one w u praw nieniach rząd u do dom agania się w okresie prom ulgacji ustaw y ponow nego jej uchwalenia,, lecz już bezw zględną większością głosów członków Zgrom adzenia. Rządo wi przysługiw ała in icjaty w a w ydatków , zaś cofnięcie zaufania dla rządu w ym agało specjalnej procedury. N atom iast na rzecz system u rządów Z grom adzenia przem aw iało to, że ustaw a nie przew idyw ała in sty tu cji głowy państw a, w prow adzając odpowiedzialność kierow nika rządu przed parlam entem .
U staw a k o n sty tu cy jn a przew idyw ała, iż Zgrom adzenie K o n sty tu c y jn e uchw ali p ro je k t konsty tucji, k tó ry ustaw ą stanie się dopiero w w yniku przyjęcia go w referendum . Pom im o w prow adzonych ograniczeń de G aulle nie był zadowolony z określenia roli rządu oraz b rak u in sty
-4 M. S o b o l e w s k i , O d D r u g ie g o C e s a r s tw a d o P ią te j R e p u b lik i. Z d z i e jó w
p o lity c z n y c h F r a n c ji 1870— 1958, W a rsza w a 1963, s. 220 i n. s T a m ż e, s. 230 i n.
e P or. J. Z a k r z e w s k a , S p ó r o p a r la m e n t w k o n s ty tu c ja c h F r a n c ji i W ło c h
tucji p rezydenta. Dał tem u w yraz w styczniu 1946 r. rezygnując ze stanow iska kierow nika rządu. Skom plikow ało to jeszcze bardziej sy tu a cję polityczną. P ierw szy p ro je k t now ej konsty tucji został odrzucony przez referen d u m z dnia 5 m aja 1946 r. Dopiero w zajem ne kom prom isy trzech głów nych p artii um ożliw iły w yrażenie przez nie zgody na treść drugiego pro jek tu , k tó ry p rzy jęto w referen d u m z 15 października 1946 r. i k tó ry sta ł się k o n sty tu c ją IV R epubliki.
2. U strój polityczny IV R epubliki
K o n sty tu cja z 1946 r. była w ypadkow ą różnych tendencji opartych zarów no na wzorach rodzim ych, jak i o b c y c h 7. Stanow iła ona F ran cję „niepodzielną, laicką, dem okratyczną i społeczną Republiką, w k tórej suw erenność narodow a należy do N arodu Francuskiego” 8. Jednocześnie w prow adzała tzw. Unię F rancuską, składającą się z R epubliki F ran cu skiej (d ep artam en ty i te ry to ria zam orskie) oraz z tery to rió w i państw stow arzyszonych.
W zakresie organizacji w ładz państw ow ych k on sty tu cja IV Republiki w prow adzała dw uizbow y parlam en t (Zgrom adzenie Narodow e i Senat), in sty tu cję głow y państw a (prezy d en t R epubliki) oraz Radę M inistrów z prezesem na czele. P onadto pow oływ ała szereg organów pomocniczych i doradczych o c h a ra k te rz e kolegialnym , ja k np. Radę Ekonom iczną, N ajw yższą Radę Sądow nictw a, K om itet K o n stytucyjny, Zgrom adzenie Unii F ran cu skiej, Radę U nii F rancuskiej.
K on sty tu cja u trzy m y w ała nadrzędną pozycję Zgrom adzenia Narodo wego w system ie organów państw ow ych, w prow adzając jednocześnie legalne możliwości „ham ow ania” władzy Zgrom adzenia przez prezydenta R epubliki oraz Radę R epubliki. N adrzędność p arlam en tu w yrażona zo s ta ła w w ielu insty tu cjach . Sesja zw yczajna Zgrom adzenia m ogła być zam knięta tylko na podstaw ie uchw ały Zgrom adzenia. Do niego należało zw oływ anie p arlam en tu , uchw alanie ustaw i budżetu. Zgrom adzenie nie m iało p raw a delegow ania sw ych upraw n ień ustaw odaw czych innem u organow i.
P a rla m e n t w ybierał prezy d en ta R epubliki, k tó ry pełniąc funk cję głowy państw a, jednocześnie wchodził w skład organów wykonaw czych i przew odniczył Radzie M inistrów. P rezy d ent pow oływ ał prezesa R ady
7 Por. K . G r z y b o w s k i , D e m o k r a c ja fr a n c u sk a , K r a k ó w 1947, s. 185 i n.; K. B i s k u p s k i , Z a ło ż e n ia u s tr o jo w e w s p ó łc z e s n e j F ra n c ji, T o ru ń 1963, s. 42 i n.; J. S t e m b r o w i c z , P a r la m e n t V R e p u b lik i F r a n c u s k ie j, W a rsza w a 1963, s. 15 i n. 8 K o n s t y t u c ja R e p u b lik i F r a n c u s k ie j, p r z ek ł. i p rz ed m . A . M y c i e l s k i , , W r o c ła w 1947.
M inistrów , jednakże k an d y d at n a to stanow isko m usiał uzyskać przedtem zau fan ie Zgrom adzenia Narodowego, w yrażone bezw zględną większością głosów. P o d kreślało to zw ierzchnictw o p a rlam en tu nad rządem .
K on sty tu cja z 1946 r. u stanaw iała szczególny try b realizacji odpo w iedzialności politycznej rządu przed Zgrom adzeniem N arodow ym . P re zes R ady M inistrów — n a m ocy upow ażnienia rządu — m ógł postaw ić kw estię zaufania przed Zgrom adzeniem Narodow ym . N atom iast na w nio sek dep utow anych m ogła być postaw iona kw estia w otum nieufności dla rządu. Z kolei rząd m iał praw o rozw iązania Zgrom adzenia, jeżeli w o k re sie 18 m iesięcy n astąp iły dwa kry zysy rządow e w w y nik u nieudzielenia przez Zgrom adzenie N arodow e zaufania rządow i lub uchw alenia w otum nieufności. W ykonaw cą decyzji rządu był prezydent.
Istotne były postanow ienia k o n sty tu cy jn e w dziedzinie stosunków społecznych oraz p raw i obowiązków obyw ateli. K on sty tu cja naw iązy w ała uroczyście do D eklaracji praw człow ieka i obyw atela z 1789 r. D ając w y raz tra d y c ji narodow ej, k o n sty tu cja zaw ierała jednocześnie szereg now ych postanow ień, uw zględniających p rzem iany społeczne i polityczne. W tym rzędzie w ym ienić trzeb a rów nou praw nienie kobiet, ochronę p raw ną rodziny i dziecka oraz pracow ników w w ieku pozapro d u kcyjnym . Przew idyw ała ona rów nież praw o azylu dla osób prześlado w anych z rac ji sw ych działań na rzecz wolności. N akładając na każdego obowiązek pracy, ko n sty tu cja przyznaw ała jednocześnie praw o do pracy, jak rów nież praw o organizow ania związków zawodowych, strajk ó w i w spółdziałania w u stalaniu w aru n k ó w pracy.
W dziedzinie stosunków gospodarczych k o n sty tu cja zakładała, że każ dy m ają te k i każde przedsiębiorstw o, któ ry ch eksploatacja m a (lub nabyw a) c h a ra k te r służby publicznej bądź faktycznego m onopolu, w inny stać się w łasnością państw a. S tw arzała ona jednocześnie podstaw y p raw ne dla rozw inięcia narodow ego planow ania gospodarczego. Istotnym novum było w prow adzenie do system u organów państw ow ych R ady Ekonom icznej, jako ciała doradczego, legislatyw y w spraw ach projektów ustaw o ch arak terze gospodarczym i finansow ym .
Postanow ienia k o n sty tu cji z 1946 r. stanow iły w sw ym całokształcie zarów no akceptację pew nych tra d y c ji politycznych Francji, ja k i nowego układu sił społecznych i politycznych, pow stałych po II w ojnie św iato wej. Realizacja tych postanow ień zależała jednakże praktyczn ie od u k ła du stosunków politycznych pom iędzy p artiam i politycznym i oraz na linii: p a rla m e n t — organy wykonaw cze. W złożonej sy tu acji gospodarczej i finansow ej realizacja postanow ień k on sty tu cy jn y ch pociągała za sobą w ie le konfliktów .
и
Tządu oraz p rezy d en tu rę objęli socjaliści ®. Prow adzili oni politykę, k tó ra nie znajdow ała a p ro b a ty kom unistów . Była to bow iem polityka gospo darcza, w k tó rej zasadniczym in stru m en tem była polityka płac. Dopro wadziło to do pogłębienia trudności ekonom icznych, zaś w stosunkach politycznych do zerw ania tró j p a rty jn ej koalicji i usunięcia z rządów kom unistów . O dpow iadało to polityce USA, k tó re obiecyw ały pomóc Europie za cenę odsunięcia kom unistów .od w pływ u na rządy. O bietnice te zm aterializow ały się w sły n n y m planie M arshalla, ogłoszonym w czer w cu 1947 r. F ra n cja p rzy jęła pomoc kred yto w ą od Stanów Zjednoczo nych. P a rtie rządzące zerw ały sojusz z kom unistam i, którzy dom agali się rozw ijania dem okratycznych i społecznych treści IV R epubliki. W ew nątrz koalicji w yłoniły się jednakże liczne sprzeczności potęgow ane położeniem F ra n cji na aren ie m iędzynarodow ej.
Rozpoczęta w listopadzie 1946 r. w ojna w W ietnam ie stanow iła próbę pogłębienia polityki kolonialnej. W p rak ty c e prow adziła ona do w yn i szczenia stan u osobowego oraz w zrostu kosztów. Większość społeczeństw a francuskiego z niepokojem obserw ow ała poczynania rządu w polityce zagranicznej i to nie tylko wobec w ojny w ietnam skiej. Niepokój budziły także w ydarzenia z la t 1948— 1949/ w ty m głów nie pakt brukselski (jedność Zachodu przeciw ko ZSRR), um ow y londyńskie i w aszyngtońskie (odbudowa siły N iem iec zachodnich), p ak t a tla n ty c k i (4 IV 1949 r.). Poli tyka ta w yw ołała falę strajków , przeciw ko k tó ry m prem ier Schum an przeforsow ał szereg an ty stra jk o w y c h środków praw nych.
R ezultatem w yborów z czerwca 1951 r. b ył k rac h tzw. „trzeciej siły ”
i dalsze przesunięcie rządów na p r a w o 10. N a tle problem ów polityki socjalnej socjaliści w ycofali się jesienią 1951 r. z rządu. Zm iana polityki ekonom icznej (na politykę deflacyjną) spowodow ała pew ne polepszenie sy tu acji gospodarczej. W g ru d n iu 1951 r. ratyfikow ano także u k ład y o Europejskiej W spólnocie W ęgla i Stali, co dało początek drodze ku W spólnem u Rynkow i. Nie rozw iązane b yły natom iast inne kw estie, a w śród nich przede w szystkim spraw a rem ilitary zacji Niem iec oraz kw estia polityki wobec kolonii i tery to rió w uzależnionych od F rancji. S praw y te staw ały się coraz bardziej nabrzm iałe, a potęgow ały je zbrojne w ystąpienia w M aroku i Tunezji oraz w innych k raja ch a fry kańskich.
W 1953 r. na czele rz ą d u .sta n ą ł P. M endés-France. Był on przeciw ni kiem przem ocy kolonialnej, k ry ty k o w ał także niepow odzenia w polityce gospodarczej i socjalnej. Doprowadził do zaw arcia układów genewskich, na mocy których ‘została zagw arantow ana niepodległość p aństw
indo-• B a s z k i e w i c z , op. c it., s. 701 i n. 10 S o b o l e w s k i , op. c it., s. 280 i n.
chińskich. P rag n ął dekolonizacji T unezji, nie zm ieniał natom iast poli tyki wobec M aroka i Algierii. Nie zgodził się rów nież na przyjęcie układów dotyczących E uropejskiej W spólnoty O bronnej. W konsekw en cji jego polityka n apotykała sprzeciw różnych sił politycznych.
Zm iana rządu, na czele którego sta n ą ł E. Faure, nie zm ieniła w spo sób g ru n to w n y sytuacji. P rzyw rócenie niepodległości M aroka i Tunezji spowodowało, iż francuska praw ica zaczęła jeszcze gw ałtow niej w ystę
pować przeciw ew en tu alnej u tracie A lgierii, nad k tó rą F ran cja panow ała ponad 100 lat. Rozpoczęta w 1?54 r. w ojna algierska pogłębiała trudności finansow e rządu, p araliżując próby reform socjalnych oraz pow odując w zrost niezadow olenia w śród znacznej części społeczeństw a francuskiego. W tej sy tuacji rozpoczęto rokow ania z gen. de G aulle’em, proponując m u objęcie kierow nictw a rządu. K ryzys algierski przyspieszył upadek IV R e p u b lik i1!, k tó rej k o n sty tu c y jn e podstaw y były w ykorzystyw ane przez bu rżuazję dla realizacji w łasnych interesów . Pow rót de G au lle’a w iązał się jednakże ze spraw ą refo rm y ko n sty tu cy jn ej system u władzy.
3. U strój polityczny V R epubliki
3 czerwca 1958 r. p arlam en t uchw alił dw ię u s ta w y 12. Je d n a udzielała rządow i pod kierow nictw em de G au lle’a nadzw yczajnych pełnom ocnictw do działania w okresie 6 miesięcy. D ruga ustaw a upow ażniała rząd do opracow ania i przedłożenia narodow i p ro je k tu now ej konstytucji. W tym celu zm ieniała przew idziany w art. 90 try b zm iany k on stytucji, elim i n ując z niego udział p arlam entu. Odpow iadało to koncepcjom ustrojow ym de G au lle’a.
K o n sty tu cja została p rzy jęta w refe re n d u m z 28 IX 1958 r., zarówno w m etropolii, ja k i na te ry to riac h zam orskich (z w y jątk iem Gwinei Francuskiej), k tó re weszły w skład W spólnoty F rancuskiej. Po prom ul- gacji k on sty tu cji (4 X 1958 r.) odbyły się w ybory do Zgrom adzenia N aro dowego, a następnie w ybory p rezyd en ta Republiki. Po objęciu urzędu p rezydenta gen. de G aulle powołał gabinet rządow y z prem ierem M. De b re na czele. Rozpoczął się now y okres w histo rii F r a n c jił3.
K on sty tu cja przy jęła zasadę w ykonyw ania zw ierzchnictw a narodo wego zarów no przez przedstaw icieli (parlam ent), ja k i bezpośrednio (referendum ). P rezydentow i powierzono decyzje w przedm iocie przepro w adzenia referen dum . Na mocy popraw ki w niesionej w 1962 r. w ybór
11 T a m ż e , s. 295 i n.
P or. S t e m b r o w i c z , op. c it., s. 38 i n.
15 P or. H . G r o s z y k , F r a n c ja , [w :] S y s t e m y u s tr o jo w e p a ń s tw k a p i ta l i s t y c z
p rezy den ta n astęp u je w bezpośrednim głosow aniu narodu. Stanow i to 0 przedstaw icielskim ch ara k te rz e i roli głowy państw a.
C h arak tery sty czne dla k o n sty tu c ji V R epubliki jest wreszcie to, że poprzez system atykę sw ych postanow ień w yraża ona przew agę organów w ładzy w ykonaw czej nad parlam entem . W ażnym elem entem k o n sty tu cy jn y c h urządzeń V R epubliki jest Rada K onstytucyjna, będąca organem kontroli nad praw odaw czą działalnością parlam entu . W zakresie w ym ia
ru spraw iedliw ości do urządzeń o podobnym ch ara k te rz e należy N ajw yż sza Rada Sądow nictw a i T ry b un ału S tanu, natom iast w dziedzinie adm i n istrac ji — R ada Stanu. W zakresie stosunków gospodarczych kolegialnym (organem doradczym jest Rada Ekonom iczna i Społeczna.
K o nsty tucja V R epubliki nie zaw iera przepisów obejm ujących praw a 1 swobody obyw atelskie, lecz odw ołuje się do D eklaracji praw z 1789 r. i do W stępu do k o n sty tu cji z 1946 r., uzupełniając dotychczasow e posta now ienia o praw o pracow ników do akcji zw iązkow ej, do strajków , do w spółzarządzania przedsiębiorstw am i oraz o praw o ludów kolonialnych do swobody i samodzielności.
K on sty tu cja z 1958 r. insty tu cjo n alizu je po raz pierw szy w e F rancji p a rtie polityczne, nakazując im szanow ać zasady zw ierzchnictw a n aro dowego i dem okracji. System p a rty jn y współczesnej F ran cji obejm uje p a rtie praw icow e, lew icow e i c e n tr u m 14. Czołową p a rtią praw icow ą, rządzącą i prak tycznie dom inującą, je s t p a rtia gaullistow ska (UDR), w spółpracująca z pew nym i elem entam i centrow ym i. P a rtie centrow e stanow ią przede w szystkim ugrupow ania polityczne Niezależnych R epu blikanów , a następnie różne zm ieniające się ugrupow ania C entrum D em okratycznego. Na p a rtie lew icy 15 sk ład ają się p a rtie lew icy nieko m unistycznej, F ran cu sk a P a rtia K om unistyczna i ugrupow ania sk ra jn ie lewicowe.
Oprócz p a rtii politycznych znaczną rolę w u stro ju F ran cji odgryw ają organizacje społeczno-polityczne i ugrupow ania. W ty m rzędzie w ym ie nić trzeba zwłaszcza związki z aw o d o w eie, z k tó ry c h najpow ażniejszym jest Pow szechna K onfederacja P racy, należąca do Św iatow ej Federacji Zw iązków Zawodowych. Obok organizacji zawodowych św iata pracy działają rów nież związki w łaścicieli przedsiębiorstw przem ysłow ych
14 Por. J. S t e m b r o w i c z , U w a g i o g ó ln e o p a r tia c h p o lity c z n y c h F ra n cji, Iw :] F ra n cja . S y s t e m p o lity c z n y . P a r tie . O r g a n iz a c je s p o łe c z n o - p o lity c z n e , W a r sz a w a 1972, s. 76—83. 15 Por. N. F o r t i n n i , L e w ic a .n ie k o m u n is ty c z n a , s. 163— 229; W. S k r z y d ł o , F ra n c u sk a P a r tia K o m u n is ty c z n a , s. 230— 266; t e n ż e , U g r u p o w a n ia s k r a jn e l e w i c o w e , s. 267—270, [w s z y s tk ie o p r a c o w a n ia w :] F ra n cja ... . 10 Por. L. G i 1 e j к o, L. S t a n k e , R u c h z a w o d o w y o r a z in n e c ia ła p r z e d s t a w i c i e ls k ie p r a c u ją c y c h i p r a c o d a w c ó w , [w :] F ra n cja ..., s. 271— 334.
i handlow ych. N ajw iększe znaczenie odgryw a Pow szechna K onfederacja P a tro n a tu Francuskiego, k tó ra prow adzi negocjacje i zaw iera u kłady z pracow niczym i zw iązkam i zawodowymi.
Poza zw iązkam i zawodowym i i zrzeszeniam i pracodaw ców działają jeszcze inn e organizacje rep re z en tu ją c e in te resy chłopów francuskich 17, stu d en tó w ie, byłych k om batantów itd. W raz z innym i gru pam i nacisku oddziałują one na organy państw ow e i p a rtie polityczne.
U kład sił społeczno-politycznych współczesnej F ran cji stw arza możli wości ew olucji ustrojow ej w różnych kierunkach. Dużo zależy od układu stosunków gospodarczych i sy tu acji m iędzynarodow ej, a także od pozycji i p restiżu osobistego p rezyden ta R epubliki. W skazuje na to sytuacja polityczna z okresu dw u k ro tn ej p rez y d e n tu ry gen. de G aulle’a oraz jego następców .
W w yborach prezydenckich, któ re odbyły się w gru d n iu 1965 r. i m ia ły c h a ra k te r w yborów pow szechnych oraz bezpośrednich, gen. de G aulle nie uzyskał w pierw szej tu rz e bezwzględnej większości, zaś w drugiej zdobył tylk o 55% g ło só w ie. Spadek popularności de G au lle’a w śród społeczeństw a francuskiego potw ierdziły następnie w ydarzenia z m aja i czerw ca 1968 r., ob ejm ujące falę m anifestacji i strajków , skierow a nych przeciw ko istniejącem u układow i stosunków społecznych i gospo darczych 20. P rezy d en t de G aulle p rzystąp ił do opracow ania now ej re fo r m y s tru k tu ry ad m in istracyjn ej państw a, scentralizow anej i skostniałej od czasów napoleońskich. W ypowiedział się także na rzecz p arty cy p acji robotników i ludzi pracy w podziale w ytw orzonych bogactw . 28 k w ie t nia 1969 r., po ogłoszeniu niekorzystnego dla niego w yniku referen d u m w spraw ie refo rm y S enatu i podziału adm inistracyjnego, w ycofał się z życia politycznego.
N astępca de G aulle’a — G. Pom pidou tw ierdził, że nie chciałby naśladow ać polityki de G au lle’a, ale nie p o trafiłb y prow adzić innej poli tyki, poniew aż tak a nie istnieje. Politolodzy odnotow ują więc, iż okres p rez y d e n tu ry G. Pom pidou (od 15 VI 1969 r. do 2 IV 1974 r.) różnił się od okresu spraw ow ania tego u rzędu przez de G au lle’a tylk o tym , że Pom pidou był m niej arb itra ln y , zwłaszcza w stosunkach z prem ierem i rządem 21. Przedw czesna śm ierć uniem ożliw iła m u rozw inięcie i rea li zację założonego program u.
W ybory trzeciego p rezyd en ta V R epubliki jeszcze raz uw idoczniły
17 P or. T. O r 1 e w i с z, O r g a n iz a c je c h ło p s k ie , [w :] F ra n cja ..., s. 335— 367. 18 P or. A . P a c z k o w s k i , R u ch s tu d e n c k i, [w :] F ra n cja ..., s. 368— 400.
*• H . K u r t a , 20 p r e z y d e n t ó w F r a n c ji, W a r sz a w a 1976, s. 136. 20 P or. K r y z y s s p o łe c z n o - p o lity c z n y w e F ra n c ji, W a rsza w a 1968.
21 I. G r a j i w s k a , P r z e m ia n y w e g z e k u t y w i e V R e p u b lik i F r a n c u s k ie jr
rozbicie polityczne społeczeństw a francuskiego 22. Pom im o jedności lew i cy V. G iscard d ’E staing pokonał F. M itterran d a, obejm ując w m aju
1974 r. urząd prezydenta. Z osobą nowego prezy d en ta społeczeństwo fran cusk ie wiąże inne nadzieje 23, gdyż je s t on przede w szystkim przed staw icielem w ielkiej fin a n sje ry i w ieloletnim m in istrem gospodarki i finansów 24. Dotychczasow y okres jego p rez y d e n tu ry w skazuje jednakże, iż dośw iadczenia zawodowe oraz oparcie polityczne pozw alają m u na prow adzenie polityki now atorskiej zarów no w dziedzinie stosunków w ew nętrznych, ja k i zew nętrznych. Nie je s t to łatw e, jeśli zważyć, iż okres p rez y d e n tu ry G iscarda d ’E staing przypada n a czasy kry zy su gospo darczego w święcie kapitalistycznym .
Pow ojenne p rzem iany ustro jo w e w e F ra n cji c h a ra k te ry z u je k o n ty n u acja klasow ej treści p aństw a 2S. J e st to linia podstaw ow a, k tó ra ulega jed n a k pew nym załam aniom w zależności od tego, k tó ra z g ru p bu rżu azji obejm uje s te r rządów w państw ie i uzyskuje decydujący w pływ na jego politykę. Zgodnie z dążeniam i w ielkiego kap itału w V R epublice stw o rzony został system polityczny c h a rak tery zu jący się bezsilnością legi slaty w y i szerokim i up raw n ieniam i egzekutyw y, w ram ach k tórej decy dująca rola przypada prezydentow i. U źródła tej ten den cji, ja k i u gene zy dotychczasow ych przeobrażeń ustrojow ych leży dążenie wielkiego k ap itału do zabezpieczenia panow ania klasowego, do stw orzenia system u zdolnego oprzeć się wobec n arastający ch trudności i konfliktów społecz nych. Prow adzi to do isto tn y ch przeobrażeń w system ie zarządzania gospodarką narodow ą i finansam i publicznym i.
§ 2. P R Z E M IA N Y W G O S P O D A R C E N A R O D O W E J F R A N C J I P O W O J E N N E J
1. G ospodarka fran cusk a po zakończeniu II w ojny św iatow ej i głów ne k ieru n k i jej rozw oju
II w ojna św iatow a nadw erężyła w istotny sposób zasobność społe czeństw a i gospodarki francu sk iej. W dniu 1 stycznia 1946 r. ludność F ra n cji w ynosiła 40,1 m in osób. Podczas w ojny zginęło 625 tys. osób (w tym 2/3 cywilów) 2e. S tra ty m aterialn e spow odow ane II w ojną św ia
2i P or. Z. B r o n i a r e k , W a lk a o P a ła c E liz e js k i 1974, W a rsza w a 1974. 28 T a m że, s. 134 i n. o r a z 222 i n.
24 K u r t a , o p. c it., s. 141 i n.
25 S k r z y d ł o , I s to ta p r z e m ia n ..., s. 247 i n. “ B a s z k i e w i c z , op. c it., s. 724.
tow ą by ły z n a c z n e 27. Szacuje się, że co n ajm n iej 2/5 dóbr in w esty cyj nych i ok. 1/5 w szystkich urządzeń w gospodarce francuskiej zostało zagrabionych, zniszczonych lub pow ażnie uszkodzonych przez okupantów . Oblicza się, iż s tra ty te w yniosły ok. 21 m ld $. Zniszczenia sieci kom u nikacyjnej oraz środków tra n sp o rtu w płynęły ujem nie na obniżenie do chodu z globalnej produkcji k ra ju (180 m ld fr w 1945 r. wobec 380 m ld fr w 1938 r.). Ilu stru je to tab. 1.
T a b e l a 1
Produkcja przemysłowa we Francji w latach 1944— 1947 (w %; rok 1938 = 100) Przemysł 1944 1945 1946 1947 Ogółem 33 42 79 95 Górniczy 57 60 95 93 Elektroenergetyczny 80 101 113 128 Hutniczy 35 33 71 94 M etalowy 37 45 81 98 Chemiczny 22 37 91 109 Gumowy 14 32 85 116 Włókienniczy 12 26 68 89 Skórzany 27 35 61 71 Spożywczy — — 34 46 Budownictwo 77 102 118 122
Ź r ó d ł o : W. L u b i m o w a , Ekonomika Francji i położenie mas pracujących
po drugiej wojnie światowej. W arszawa 1955, s. 20.
P rzem ysł fran cuski był w dużej m ierze zdekoncentrow any, a przede w szystkim poważnie nie doinw estow any. W yznaczało to k ieru n k i przy szłej polityki gospodarczej, a przy najm n iej jej potrzeby.
Nie m niej istotne przeobrażenia zaszły w rolnictw ie 2S. O gólna liczba zatrudnionych w rolnictw ie nie uległa w porów naniu z okresem przed w ojennym zmianie, wynosząc ok. 35% całej zdolnej do pracy ludności. N astąpiły natom iast przegrupow ania w s tru k tu rz e gospodarstw rolnych. W latach w ojny i okupacji wzm ógł się znacznie proces koncen tracji ziem i w ręk ach w ielkich obszarników. W 1946 r. ogólna liczba gospo d a rstw w e F ran cji zm niejszyła się o 40% w porów naniu z okresem przedw ojennym , zaś liczba rolników gospodarujących na w łasnej ziemi
27 W . L u b i m o w a , E k o n o m ik a F r a n c ji i p o ło ż e n ie m a s p r a c u ją c y c h p o d r u
g i e j w o jn ie ś w i a t o w e j , W a r sz a w a 1955, s. 5 i n.
я T a m ż e, s. 91; J. J. С a r r é, P. D u b i o s , E. M a l i n v a u d , R o z w ó j g o sp o
uległa zm niejszeniu o 45,6%. W latach pow ojennych w ielcy obszarnicy n adal skupyw ali ziemię chłopstw a pracującego, ru jno w aneg o przez n ad m ierne podatki, inflację, w ysokie ceny a rty k u łó w przem ysłow ych, p rze k raczające ceny produ k tów rolnych.
P ro d u k cja rolnicza w porów naniu do okresu przedw ojennego (1934— — 1938) w ynosiła w lata ch pow ojennych: 65% w 1945 r., 84% w 1946 r., 75% w 1947 r., 95% w 1949 r. i dopiero w 1950 r. w yniosła 107%. Szcze gólnie niepokojący i kłopotliw y był spadek prod uk cji pszenicy, k tó ra przed w ojną zaspokajała w pełni zapotrzebow anie k ra ju i w niew ielkich ilościach była eksportow ana. Trudności żywnościow e zm usiły F ran cję do reg lam en tacji spożycia płodów roln y ch (system kartk o w y obbw iązyw ał do 1949 r.) i do kosztow nego im po rtu ze Stanów Zjednoczonych.
O dbudow ie i rozw ojow i ro lnictw a francuskiego nie sp rzy jały rów nież n iekorzy stn e rela cje cen h u rtow ych arty k u łó w przem ysłow ych i ro ln i czych, a także niska zdolność nabyw cza chłopstw a pracującego. Rozsze rzyło to zakres im p o rtu produ k tó w rolnych. Tym czasem rolnictw o fra n cuskie w ym agało inw estycji i zm iany polityki te n o w e j i podatkow ej. N ader n iekorzystnie przedstaw iał się bilans h a n d lu zagranicznego Francji, na co w skazują d an e zaw arte w tab. 2.
O cena ta dotyczy zarów no kierunków , jak i s tr u k tu ry h andlu zagra nicznego. W idoczny jest zwłaszcza udział USA w polityce gospodarczej F ran cji i znikom a rola h an d lu z k rajam i socjalistycznym i. Niepom yślność w s tru k tu rz e h a n d lu zagranicznego F ran cji w yrażała się w tym , że im port dotyczył przede w szystkim żywności, a nie m aszyn i urządzeń. U jem ny bilans handlow y i płatniczy stanow ił odbicie sytuacji, w jakiej znalazła się gospodarka francu sk a po II w ojnie. D eficyt b ilansu h a n dlowego F ran cji w zrastał w sposób nagły, na czym zaw ażyły przede w szystkim u kład y handlow e z USA. Ilu stru je to tab. 3. Pociągało to za sobą w zrost zadłużenia oraz powiększenie d eficytu bilansu płatniczego, a w konsekw encji w yczerpyw anie zasobów złota i w alut. Nie pozostało to bez w pływ u na k ieru n k i polityki finansow ej w dziedzinie obiegu pieniężnego i k red y tu 29.
O panow anie chaosu gospodarczego w yw ołanego w ojną oraz przezw y ciężenie trudności gospodarczych w ym agało w ielokierunkow ych działań. Podejm ow ano je w w aru n k ach w alki klasow ej i politycznej, co uniem oż liw iało zachow anie jedności i stabilizacji polityki. Nie bez znaczenia była także sytu acja polityczna i gospodarcza na aren ie m
iędzynarodo-29 J. C h a r d o n n e t , E k o n o m ik a F r a n c y i, M o sk w a I960, t. I, s. 105 i n.; P r o
b l e m y e k o n o m ik i i p o litik i F r a n c y i p o s le w t o r o j m ir o w o j w o j n y M o sk w a 1962 s. 304 i n.
Handel zagraniczny Francji (z wyłączeniem kolonii) Wyszczególnienie 1938 1948 1949 1950 1951 Ogótem w mld fr import 33,6 482,2 685,7 792,4 1 272,4 eksport 22,2 241,4 457,2 690,2 933,4 Procentowo z U SA import 15,8 24,6 23,7 16,6 14,3 eksport 7,7 6,5 3,4 6,3 9,3
Procentowo strefa dolarowa
import 22,0 32,0 29,0 21,0 19,0
eksport 12,0 10,0 ' 6,0 9,0 13,0
Procentowo z Anglią
import 9,5 3,9 4,8 5,0 4,5
eksport 16,3 13,2 15,3 14,3 14,3
Procentowo strefa szterlingowa
import 27,0 26,0 28,0 31,0 35,0 eksport 19,0 19,0 21,0 20,0 22,0 Procentowo ZSR R i państwa demokracji ludowej import 4.8 2,7 3,2 1,7 1,8 eksport 5,9 2,7 4,2 1,9 1,5 Ź r ó d ł o : L u b i m o w a , op. cit., s. 47—48. T a b e l a 3-Bilans handlowy Francji w lalach 1938— 1951
W yszczególnienie 1938 1948 1949 1950 1951
Deficyt bilansu w mld fr w tym handlu francusko-amery- kańskiego w % w stosunku do ogólnego deficytu — 11,4 31,6 — 240,8 42,7 — 228,5 64,3 — 102,2 86,0 — 339,0 27,9 Ź r ó d ł o : L u b i m o w a , op. cit., s. 49.
w ej, szczególnie zaś w okresie am erykanizow ania Europy *° oraz w okre sie „zim nej w o jn y ”.
Z uw agi na potrzeby niniejszej pracy omówimy z kolei podstaw owe
k ieru n k i zm ian w gospodarce francu sk iej, ukazując jej głów ne problem y i środki ich rozw iązyw ania. Na szczególną uwagę zasługują tu n astęp u jące zagadnienia: rozwój i znaczenie sektora państw ow ego w gospodarce francu sk iej, k o n cen tracja produkcji i k ap itału francuskiego, związki gospodarcze i handlow e F ran cji z zagranicą. Na osobnym m iejscu (rozdz. IV) om ówimy problem atykę planow ania gospodarczego i finansowego.
2. Rozwój i znaczenie sektora państw ow ego w gospodarce francuskiej
H istoria w łasności państw ow ej w gospodarce francusk iej m a bogate i długie trad y cje, sięgające drugiej połow y X V II w., kiedy to m erk a n ty - listyczna polityka C olberta przyczyniła się do pow stania i rozw oju w ielu m a n u fa k tu r i urządzeń p a ń stw o w y c h 31. Także w okresie rew olucji przem ysłow ej w X V III w. idea nacjonalizacji najw cześniej w yłoniła się we F ran cji. Począwszy od X IX w. p o stu laty nacjonalizacji podstaw o w ych działów gospodarki fran cuskiej pojaw iały się coraz częściej w pro g ram ach p artii i g ru p społecznych. Jed n ak że do I w ojny św iatow ej zarów no rozm iary w łasności państw ow ej, ja k i jej ro la w gospodarce francuskiej nie zw iększyły się i w porów naniu z in n y m i k raja m i (np. A nglią i Niemcami) by ły niew ielkie.
I w ojna św iatow a oraz jej sk u tk i spow odow ały pierw szą pow ażniej szą falę w zrostu w łasności państw ow ej. Doszło wówczas do organizacji przedsiębiorstw państw ow ych i do nabyw ania przez państw o udziałów w spółkach. P ro gram y nacjonalizacji opracow ane przez K ongres P ow szechnej K onfederacji P ra c y (Lyon 19Í9 r.) i Radę Ekonom iczną tej organizacji (1920 r.) nie zostały zrealizow ane.
W okresie m iędzyw ojennym proces nacjonalizacji przyspieszył św ia tow y kryzys gospodarczy. D okonane w ty m okresie nacjonalizacje ogra niczyły się do przem ysłu zbrojeniow ego, kolei i B anku F rancji. Nie usunęło to pow ażnych trudności, jak ie przeżyw ała gospodarka francuska ze w zględu na zacofanie techniczne i niedorozwój podstaw ow ych gałęzi przem ysłu.
N ajsilniejsza fala w zro stu własności państw ow ej w gospodarce francuskiej m iała m iejsce po zakończeniu II w ojny św iatow ej. Złożyły się na to zarów no m otyw y społeczno-ustrojow e, jak i gospodarcze 32
Idea nacjonalizacji znalazła w yraz w program ie F ro n tu Ludowego, uchw alonym w styczniu 1940 r. Za uw olnieniem gospodarki francuskiej
31 A . M a k a ć , S e k to r p a ń s tw o w y w e k o n o m ic e r o z w in ię ty c h k r a j ó w k a p ita
lis ty c z n y c h , W a r sz a w a 1971, s. 81 i n.
32 N . G a j 1, S y s t e m y p r a w n o - f in a n s o w e k a p ita lis ty c z n y c h p r z e d s ię b io r s tw p a ń s tw o w y c h , W a rsza w a 1965, s. 61 i n.
od m onopoli i za uspołecznieniem bądź poddaniem ko ntroli społecznej głów nych źródeł bogactw a narodow ego w ypow iedział się także rząd tym czasow y w 1943 r. Podobne p o stu laty głosił rząd algierski de G au lle’a. N atom iast p ro gram N arodow ej R ady R uchu O poru postulow ał nacjonalizację zm onopolizow anych środków produkcji, źródeł energii, bogactw n atu ra ln y c h , tow arzy stw ubezpieczeniow ych i w ielkich banków. W łasne p ro je k ty nacjonalizacji p rzedstaw iły poszczególne p a rtie poli tyczne, p rzy czym najszerszy program prezentow ała F rancu ska P a rtia K om unistyczna 33.
W g ru d n iu 1945 r. Zgrom adzenie K o n sty tucy jne ustaliło program nacjonalizacji o bejm ującej: górnictw o węglowe, elektroen erg etyk ę, transpo rt, hutnictw o, przem ysł chem iczny i banki. P ro g ram ten nie był przypadkow y, w ty ch bow iem gałęziach przem ysł francusk i poniósł n a j w iększe s tra ty w okresie II w ojny św iatow ej bądź też był najbardziej zacofany lub nie doinw estow any.
K luczow ym zadaniem przed przystąpieniem do niem al całkow itej re k o n stru k c ji przem ysłu była jego odbudowa. M odernizacja szeregu gałęzi, a zwłaszcza g órnictw a w ęgla i elektrow ni, oraz zapew nienie im św iatow ego poziomu technik i w ym agało olbrzym ich nakładów , których ryzyka p ry w a tn y kap itał francuski nie chciał podejm ow ać ze względu na brak g w arancji szybkiej rentow ności. Poza w zględam i ekonom iczno- -finansow ym i w chodziły także w grę czynniki adm inistracy jne, szczegól nie zaś b ra k jed no litej koncepcji i kierow nictw a, co wobec b rak u k on c e n trac ji prod uk cji i słabej k o n cen tracji k ap itału finansow ego nie sprzyjało realizacji program u inw esty cji i m odernizacji.
R ealizacja u staw nacjonalizacyjnych przeprow adzana b y ła głów nie w lata ch 1945— 1946 34. O bjęła ona wówczas: pozostałą część górnictw a w ęgla, w szystkie prżedsiębiorstw a zajm ujące się prod uk cją i d y stry b u cją gazu i energii, B ank F ra n cji i cztery banki depozytow e oraz 34 tow a rzystw a ubezpieczeniowe. R eform y nacjonalizacyjne nie objęły n ato m iast hu tn ictw a, przem ysłu chem icznego i naftowego.
W e w szystkich niem al w ypadkach (z w y jątkiem przejęcia zakładów L. R enault) przeprow adzono nacjonalizację za odszkodowaniem w ypłaca nym byłym właścicielom w form ie obligacji państw ow ych, przynoszą cym dochód stały i zm ienny (zależny od zysków znacjonalizow anych przedsiębiorstw ). Z arząd nad znacjonalizow anym i przedsiębiorstw am i o bjęły ra d y adm inistracyjn e, złożone z przedstaw icieli państw a, p ra cow ników i organizacji zawodowych. P onadto powołano szereg organów
33 T a m ż e, s. 47— 48.
cen traln y ch , k oo rdyn u jących działalność lub kontrolę znacjonalizow a- nych gałęzi.
N acjonalizacja stanow iła przygotow anie w arunków do rozw inięcia i zastosow ania form planow ania gospodarczego, o czym piszem y osobno, jed n a k w ty m m iejscu zaznaczyć trzeba, iż n astąpiło tu ta j sw oiste sprzę żenie. N ie m ożna było rozw inąć planow ania bez nacjonalizacji podsta w ow ych gałęzi produkcji. Z drugiej strony, nacjonalizacja bez p e rs pek tyw y zastosow ania elem entów gospodarki planow ej pozostaw ałaby głów nie w sferze postulatów społeczno-politycznych.
Tezę tę potw ierdza także zakres nacjonalizacji przeprow adzonej w sektorze finansow ym . M iała ona, co praw da, m niejszy zasięg niż w p rze m yśle, niem niej chodziło o stw orzenie państw ow ej sieci bankow ej, za pomocą k tó rej państw o m ogłoby prow adzić now ą politykę kredytow ą. Podobne znaczenie m iała nacjonalizacja tow arzystw ubezpieczeniowych. N arodow a Rada K redytow a, zajm ująca się całokształtem problem atyki w zakresie polityki k red y to w ej, a także N arodow a Rada Ubezpieczeń — m iały ze sobą w spółpracow ać p rzy udziale M inisterstw a Finansów .
W zrost w łasności państw ow ej we F ran cji dokonyw ał się nie tylko poprzez nacjonalizację, ale rów nież poprzez rozw ój m ieszanych spółek ak cy jnych z udziałem k ap itału państw ow ego. D oprow adziło to w efek cie do tego, że sek tor państw ow y o bejm u je ss: 97% p rodukcji przem ysłu węglowego, 80% p ro d ukcji przem ysłu lekkiego, 90% produkcji energii elek tryczn ej, 95% p roduk cji gazu, 44% produkcji samochodów, 35% p ro
d u kcji nawozów azotow ych. P onadto 'państw o posiada m. in. 35% akcji w tow arzystw ie petrochem icznym , 40% — w rafin erii nafty, 79% — w tow arzystw ach żeglugow ych i 96% — w „A ir F ra n ce ”. Do państw a należy cały przem ysł atom ow y i zbrojeniow y, w szystkie środki łączności, w ty m koleje, a także n iek tó re banki. Pań stw o w e in sty tu cje bankow e dokonują 3/4 w szystkich o peracji kredytow ych, natom iast państw ow e tow arzystw a ubezpieczeniow e dokonują 2/3 w szystkich operacji ubez pieczeniowych. Za pośrednictw em przedsiębiorstw państw ow ych i spó łek m ieszanych państw o posiada udziały w przem yśle okrętow ym , m e talurgicznym , m aszynow ym , chem icznym , film ow ym i innych.
Przeprow adzenie nacjonalizacji pociągnęło za sobą isto tn y w zrost w ydatków in w esty cyjn y ch państw a 36. Spow odow ały one w zrost poziomu technicznego sek to ra państw ow ego, stając się zarazem podstaw ą po ważnego w zrostu p rod u kcji i w ydajności pracy. P aństw o finansow ało
35 T a m ż e, s. 100— 101.
3a J. Z a w a d z k i , K a p i ta l i z m w s p ó łc z e s n y . S z k ic e e k o n o m ic z n e , W a rsza w a
1964, s. 237; W. S a d z i k o w s k i , J. S i k o r s k i , A. W i e c z o r k i e w i c z , S e k to r
p a ń s tw o w y w k a p ita liz m ie . W ie lk a B r y ta n ia , F ra n c ja , A u s tr ia , W ło c h y , W a rsza w a
in w esty cje za pośrednictw em Państw ow ego F unduszu Ekonom icznego i Socjalnego Rozw oju oraz k red y tó w państw ow ych i ziem skich, prze znaczając na te cele 45% w artości całego dochodu narodowego.
Rozwój sektora państw ow ego stw arza p aństw u w iele dodatkow ych m ożliwości w pływ ania na rozw ój całej gospodarki narodow ej. W tym rzędzie w ym ienić należy zjaw iska k on cen tracji produkcji oraz k apitału, a także możliwości oddziaływ ania poprzez system planow ania gospo darczego.
3. K oncentracja produkcji i k ap itału finansowego
K on cen tracja produkcji i k apitału, a w konsekw encji m onopolizacja życia gospodarczego i finansow ego należą do podstaw ow ych przejaw ów rozw iniętego k a p ita liz m u 37. W sy tuacji gospodarczej pow ojennej F ra n cji istniało kilka przyczyn intensyw nego rozw oju koncentracji produkcji i kapitału . W zrost interw encjonizm u państw ow ego w ym agał bowiem nie tylko nacjonalizacji i planow ania gospodarczego, lecz także k on cen tra c ji gospodarki. Pod tym w zględem F ra n cja pozostaw ała w ty le w po ró w n an iu z innym i p a ń s tw a m i3S. Proces m onopolizacji odpow iadał zresztą interesom oligarchii finansow ej. K apitalizm pow ojenny p rze ra dzał się w system gospodarki państw ow o-m onopolistycznej. Na arenie m iędzynarodow ej zaczęły się liczyć przede w szystkim państw a o dużej k o n cen tracji produkcji i kapitału.
W skazać wreszcie trzeba, że proces skupiania produkcji w w ielkich przedsiębiorstw ach, w yposażonych w n ajbardziej nowoczesne m aszyny i urządzenia, staw ał się koniecznością. Rozwój techniki p rzy ją ł bowiem zupełnie inne rozm iary i był niem ożliw y do realizacji w dotychczaso w ych w arunkach. W iększa skala operacji um ożliw iała lepszą organizację procesu produkcji, a w konsekw encji obniżenie kosztów produkcji, zm niejszenie rozm iarów niezbędnych, rezerw m ateriałow ych i finanso w ych oraz zwiększenie obrotów. Bardziej dostępny stał się k re d y t b a n kowy, chętniej u dzielany w ielkim przedsiębiorstw om .
K o n centracja produkcji pociągała za sobą także w zrost produkcji i coraz w iększą specjalizację. K oncentracja prow adziła natom iast do zm niejszenia popytu na siłę roboczą, a także do ru in y drobniejszych w ytw órców . Znosiła w dużym stopniu konkurencyjność Wielkiej liczby producentów , sprow adzając ją do k o n k u ren cji pom iędzy monopolami.
37 P or. E. W a r g a , K a p i ta l i z m X X w ie k u , W a r sz a w a 1962, s. 122 i n.; T. Ż y -
c h o w s k i , W s p ó łc z e s n e p r z e m ia n y w g o s p o d a r c e ś w i a t o w e j , W a r sz a w a 1968, s. 152 i n.
Pröcesy k on cen tracji p ro du k cji i k ap itału w pow ojennej F ran cji przechodziły kilka e ta p ó w 39. W pierw szych latach po zakończeniu w ojny gospodarka znajdow ała się w stanie organizacji, zaś pierw sze sym ptom y k o n centracji w ystąp iły w lata ch 1948— 1952. H am ow ały ją jed n a k dzia łania gospodarcze i handlow e USA, rozw ijane w ram a ch tzw. planu M arshalla. P row adziły one do ograniczenia prod uk cji szeregu w ażnych gałęzi przem ysłu, a także do bezrobocia i spadku zdolności nabyw czej ludności. G w ałtow nie w zrosła liczba b a n k ru c tw i zlikw idow anych przed siębiorstw , zwłaszcza w pokojow ych gałęziach przem ysłu. W okresie 1947— 1951 zlikw idow ano w ko lejnych latach: 1578, 2654, 6168, 6353 p rz e d się b io rstw a 40. W ty m sam ym czasie nastąp ił w zrost ilości m ono polistycznych tow arzystw i banków . W 1947 r. było ich zaledw ie 20 (z k ap itałem ponad 1 m ld fr), zaś w 1949 r. liczba ich przekroczyła setkę 41.
W latach pięćdziesiątych procesy k o n centracji zintensyfikow ały się. S tało się to m. in. za przyczyną p lan u S chum ana tó, k tó ry zakładał utw o rzenie superm onopolistycznego zjednoczenia przem ysłu hutniczego i w ę glowego Niemiec, Fran cji, W łoch, Belgii, H olandii i Luksem burga. P rzy jęcie planu S chum ana doprow adziło do jeszcze większego uzależ nienia F ra n cji od USA. U tw orzenie E uropejskiej W spólnoty Węgla i S ta li oraz E uropejskiej W spólnoty Gospodarczej wzmogło proces koncen tracji.
W latach 1954— 1962 zm iany w przedsiębiorczości przem ysłow ej były dość znaczne, na co w skazują dane zaw arte w tab. 4. Ogólna ilość przed siębiorstw zm niejszyła się o 11.8%, przy czym w g rup ie przedsiębiorstw zatru d n iający ch ponad 5 tys. pracow ników nastąpił przyro st o 32,1%.
K o n cen tracja p rod u kcji postępow ała nierów nom iernie w poszcze gólnych gałęziach produkcji. W skazują na to dane zaw arte w tab. 5. I W latach 1954— 1958 najw yższy stopień k o n centracji prod uk cji w ystę-
pow ał w górnictw ie, przem yśle kolejow ym , lotniczym , m etalurgicznym i naftow ym .
Proces m onopolizacji przem ysłu francuskiego osiągnął swe szczytowe rozm iary w połowie la t sześćdziesiątych (p atrz tab. 6). W dziedzinie prod uk cji elektro en ergety czn ej, w ydobycia węgla, pro du kcji lodówek, n y lon u , m arg ary n y i przetw orów chem icznych pracow ały ty lko
poje-ai P r o b le m y e k o n o m ik i i p o litik i F ra n c y i..., s. 64 i n. 10 L u b i m o w a , op. c it., s. 69.
41 T a m ż e, s. 78.
43 J. D u r e t , P r z e m y ś l fr a n c u s k i a p la n S c h u m a n a , [w :] O d p la n u M a rsh a lla ..., s. 39 i n.
Przedsiębiorstwa
Zatrudnienie 1954 1958 1962
Bez najmu siły roboczej I— 5 pracowników 6— 10 I I — 20 21— 50 51— 100 101— 200 201— 500 501— 1000 1001— 2000 2001— 5000 Powyżej 5000 408 233 352 424 42 895 28 513 25 409 8 581 4 884 2 906 854 341 110 28 373 967 345 790 43 318 29 132 26 581 9 469 5 243 3 147 908 348 123 35 339 740 309 933 44 585 28 875 26 467 10100 5 550 3 328 928 371 127 37 Ogółem 875 278 837 061 ' 771 341
Ź r ó d ł o : G. P. C z e r n i k ó w , Finansowąja oligarchija Francyi, Moskwa 1966,. ». 62.
dyncze monopole. W niektó ry ch dziedzinach ich produkcja obejm ow ała 100% pro du kcji danej gałęzi.
Biorąc pod uw agę niski stopień ko n centracji produkcji i m onopoli zacji gospodarki francuskiej w okresie p rzedw ojennym i bezpośrednio
w latach pow ojennych, trzeba stw ierdzić, że obecna pozycja F ran cji w św iecie k apitalistycznym jest wysoka. W yprzedzają j ą jed y n ie U S A ,
Anglia i RFN.
R ów nolegle zj procesam i ko n centracji p rodukcji w ystąpiły procesy k o n cen tracji k ap itału finansowego. Przyczyny koncentracji b y ły podo b n e 43: przede w szystkim konieczność zjednoczenia środków na finanso w anie inw estycji i m odernizacji, a także dążenie do pełnej k o ntroli ry n k u i w reszcie korzyści w ynikające ze zjednoczenia licznych in sty tu c ji finansow ych dla specjalizacji p rodukcji i organizacji jej m asowego rozw oju.
W najw iększym stopniu proces k o n cen tracji objął k apitał bankow y 4ł.
® C h a r d o n n e t , op. c it., s. 267— 272.
44 P or. G. P. C z e r n i k ó w , F in a n s o w a ja o lig a r c h ija F r a n c y i, M o sk w a 1966r s. 126 i n . ; P. M i q u e l , É c o n o m ie e t société. d a n s la F ra n ce d ’a u jo u r d ’h u i, P a r is 1971, s. 30—40.
Przedsiębior Udział procentowy stwa z obro w obrocie handlo
Przemysł tem powyżej wym danego prze
• 1 m ld fr mysłu rocznie 1954 1958 Naftow y 25 98,0 98,2 Kolejowy 18 66,9 84,0 Górnictwo węglowe 26 97,6 98,6 H utnictw o / 17 80,0 88,0 Obróbka metali 71 81,5 87,0 Samochodowy 107 * 52,6 63,0 Lotniczy 36 80,7 93,0 Elektryczny 155 65,7 72,3 Budownictwo 118 44,9 54,5 Chemiczny 174 61,3 75,5 Spożywczy 341 53,2 60,8 Lekki 477 28,8 38,5 Ogółem 2738 40,3 50,6 Ź r ó d ł o : C z e r n i k ó w , op. cit., s. 88. T a b e l a 6
Monopolizacja przemysłu w podstawowych gałęziach przemysłu we Francji w latach 1964— 1965 Przemysł M onopole Procentowy udział w produkcji danego przemysłu Energetyczny 7 86,3 Metalurgiczny 10 90,7 Maszynowy 18 91,6 Chemiczny 5 85,0 Tekstylny 10 71,6 Spożywczy 9 68,3
Ź r ó d ł o : H. C l a u d e , La concentration capitaliste, Paris 1965, s. 171— 174.
W końcu X IX w we F ra n cji funkcjonow ało ponad 6 tys. banków. P rzed I w ojną św iatow ą ich ilość zm niejszyła się do 2 tys., zaś w latach 1929— 1937 do 670. N a przestrzeni lat 1946— 1964 ilość banków z m n ie
j-szyła się do 335, przy czym banków francuskich do 275. Na zm iany te w skazują dane zaw arte w tab. 7.
T a b e l a 7 Zmiany ilości banków we Francji w latach 1946— 1964
Lata
Banki
Razem
francuskie zagraniczne różne
1946 411 33 444 1951 374 33 3 410 1956 326 31 12 369 1957 317 31 13 361 1958 308 33 13 354 1959 306 32 5 343 1960 300 33 5 338 1961 297 35 6 338 1962 285 47 7 339 1963 281 50 10 341 1964 275 50 10 335 Ź r ó d ł o : C z e r n i k ó w , op. cit.. s. 127.
W yniki k o n centracji k ap itału bankow ego w y rażają się rów nież лу środkach pozostających w dyspozycji banków . W 1948 r. sum a k ap i
tału akcyjnego w szystkich banków francuskich w ynosiła 71 m ld fr, zaś w 1964 r. ju ż 2748 m ld fr (starych). W analogicznym okresie sum a rezerw w zrosła z 39 m ld fr do 1804 m ld fr, zaś k apitał w łasny ze 110 m ld fr do 4555 m ld fr. Umożliwiło to rozw inięcie na szerszą skalę działalności depozytow ej i k redytow ej banków , na co w skazują dane zaw arte w tab. 8. W rezultacie szereg banków przekształciło się w m o nopole, odgryw ające znaczną rolę w życiu gospodarczo-finansow ym F ra n cji, a także m ające silną pozycję w św iatow ym system ie banko w ym 4S.
Banki odgryw ają w ażną rolę w rozw oju znanych przedsiębiorstw przem ysłow ych. Jednocześnie jed n ak sam e monopole odegrały rów nież w ażną rolę w koncentrow aniu bankow ych kapitałów finansow ych. Stało się to zarów no przyczyną działalności monopoli i banków , ja k i oddzia
ływ ań bezpośrednich, kierow anych przez g rupy k ap itału finansow ego tw orzącego oligarchię finansow ą 4e.
45 P o r. J. R u t k o w s k i , Ś w i a t o w y r y n e k k r e d y to w y , W a r sz a w a 1964, s. 57 i n. 49 С z e r n i к o w , op. c it., s. 200 i n.
Działalność depozytowa i kredytowa banków we Francji w latach 1938— 1965 (w m ld starych franków)
Lata Kredyty
bankowe
Depozyty
zwykłe terminowe razem
1938 53 58 5 63 1948 851 946 20 966 1949 1 189 1 115 38 1 153 1950 1 356 1 240 60 1 300 1951 1 906 1 431 80 1 511 1952 2 272 1 639 99 1 738 1953 2 519 1 872 136 2 008 1954 2 860 2 177 167 2 344 1955 3 299 2 443 200 2 643 1956 4 024 2 711 232 2 943 1957 4 577 2 967 383 3 350 1958 4 868 3 118 413 3 531 1959 5 381 3 840 543 4 383 1960 6 204 4 599 966 5 565 1961 7 329 5 320 1 051 6 371 1962 8 745 6311 1 094 7 405 1963 9 834 7 2 1 5 1 063 8 278 1964 10 414 7 609 1 190 8 799 1965 10 616 7 805 1 230 9 035 Ź r ó d ł o : C z e r n i k ó w , op. cit.h s. 123— 124.
W ostatnich latach IV R epubliki fran cuski k apitał finansow y usiłow ał osiągnąć trz y cele: zjednoczyć swe siły, aby uzyskać decydującą rolę w eksploatacji A fryki, zapew nić sobie niezbędną w spółpracę kapitalizm u am erykańskiego, angielskiego i niem ieckiego, a także stać się czołową siłą w procesie cen tralizacji k ap itału na skalę europejską. Pow stanie u stro ju gaullistow skiego w alnie pomogło francuskiej burżuazji w re a li zacji ty ch celów 47.
Po podpisaniu u k ładu o W spólnym R ynku kierow nicze g ru p y im p er ializm u francuskiego połączyły swe siły, aby w ydrenow ać k apitał ze b ran y przez ogół burżuazji. R ézu ltaty tej działalności ilu s tru ją dane zaw arte w tab. 9.
Znaczenie oligarchii finansow ej w ykracza daleko poza sam e w pływ y gospodarczo-finansow e. Ma ona liczne pow iązania z organam i w ładzy
