Agnieszka STRZELECKA*
OCENA ZRÓŻNICOWANIA
DOCHODÓW I OSZCZĘDNOŚCI
GOSPODARSTW DOMOWYCH W POLSCE –
UJĘCIE PORÓWNAWCZE WEDŁUG REGIONÓW
Zarys treści: Podstawowym celem badań była analiza i ocena zróżnicowania dochodów oraz oszczędności gromadzonych przez gospodarstwa domowe z poszczególnych regio-nów w Polsce. Analizie poddano poziom i strukturę dochodów rozporządzalnych go-spodarstw domowych. Dokonano także porównania oszczędności i stóp oszczędzania gospodarstw domowych z poszczególnych regionów. W pracy wykorzystano dane sta-tystyczne publikowane przez Główny Urząd Statystyczny. Aby osiągnąć założony cel, przeprowadzono badania literaturowe, posłużono się metodą prezentacji oraz oceny zgromadzonych danych, z zastosowaniem podstawowych narzędzi statystycznych. Zakres czasowy analiz obejmował lata 2008-2016. W rezultacie przeprowadzonych badań sformułowano między innymi następujące wnioski: a) najwyższym przeciętnym poziomem dochodów i oszczędności charakteryzowały się gospodarstwa domowe z regionu centralnego, najniższym – podmioty z regionu wschodniego; b) najwyższe przeciętne tempo wzrostu dochodów odnotowano dla gospodarstw domowych z regionu południowego, najniższe – dla podmiotów z regionu centralnego; c) gospodarstwa do-mowe zlokalizowane w regionie centralnym jako jedyne w całym okresie objętym ana-lizą, osiągały dochody wyższe od przeciętnych dochodów gospodarstw domowych w Polsce; d) niezależnie od lokalizacji gospodarstwa domowego, najważniejsze źródło utrzymania stanowiły wynagrodzenia za pracę najemną. Istotnym składnikiem docho-dów były także świadczenia społeczne; e) najwyższą skłonnością do oszczędzania, mierzoną stopą oszczędzania z dochodów rozporządzalnych, charakteryzowały się go-spodarstwa domowe z regionu północno-zachodniego, najniższą – jednostki z regionu południowo-zachodniego. Uzyskane wyniki wskazują na zróżnicowanie zarówno do-chodów, jak też oszczędności w gospodarstwach domowych z poszczególnych regio-nów w Polsce.Słowa kluczowe: gospodarstwo domowe, oszczędności gospodarstw domowych, stopy oszczędzania gospodarstw domowych, dochód rozporządzalny, struktura dochodów.
Wprowadzenie
Problematyce dochodów i oszczędności gospodarstw domowych poświę-cono wiele miejsca w piśmiennictwie naukowym. W ostatnich latach można zauważyć szczególne zainteresowanie tą tematyką, o czym świadczy rozwój subdyscypliny finansów, jaką stanowią finanse osobiste (finanse gospodarstw domowych). Podkreśla się potrzebę edukacji finansowej ludności oraz wagę umiejętnego i racjonalnego zarządzania budżetem gospodarstwa domowego. Na popularność tych zagadnień wskazują prace badawcze prowadzone w ośrodkach naukowych, które koncentrują się między innymi na takich kwestiach, jak ban-kructwa i niewypłacalność gospodarstw domowych1, zadłużenie gospodarstw domowych2, zróżnicowanie dochodów i wydatków w gospodarstwach domo-wych3 oraz oszczędności gospodarstw domowych4. Dwa z wymienionych aspektów – dochody i oszczędności gospodarstw domowych w Polsce, stały się przedmiotem badania, którego rezultaty przedstawiono w niniejszej pracy.
1
Badania w tym zakresie prowadzili m.in.: B. Świecka, Niewypłacalność gospodarstw domowych. Przyczyny – skutki – przeciwdziałanie, Difin, Warszawa 2009; A. Rzeczuch, Upadłość konsumencka a niewypłacalność gospodarstw domowych spowodowana ich nadmierną konsumpcją w Polsce, „Rynek – Społeczeństwo – Kultura”, Nr 3(15), 2015. 2
Badania w tym zakresie prowadzili m.in.: P. Anioła-Mikołajczak, A Classification of Polish Households Based on a Credit Portfolio and Debt Service Ratio, “Optimum. Studia Ekonomiczne”, Nr 5(83), 2016; I. Kuchciak, Nadmierne zadłużanie się gospodarstw domowych - przyczyna i skutek wykluczenia finansowego, „Bezpieczny Bank”, Nr 2-3(51-52), 2013; A. Wiśniewska, Determinanty nadmiernego zadłużania się polskich gospodarstw domowych, „Współczesne Finanse. Teoria i Praktyka”, Nr 1, 2016.
3 Badania w tym zakresie prowadzili m.in.: A. Wołoszyn, R. Głowicka-Wołoszyn, Nierówności dochodowe gospodarstw domowych w Polsce w kontekście zrównoważonego rozwoju, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu”, nr 395, 2015; M. M. Grzelak, Dochody rozporządzalne gospodarstw rolnych na tle dochodów innych grup społeczno-ekonomicznych w Polsce w latach 2003-2014, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin - Polonia, Sectio H”, t. 50, Nr 4, 2016.; B. Chmielewska, Zmiany poziomu i struktury wydatków gospodarstw domowych jako wyraz przemian społecznych na wsi, „Journal of Agribusiness and Rural Development”, Nr 2(28), 2013; A. Wołyszyn, F. Wysocki, Nierówności w rozkładzie dochodów i wydatków gospodarstw domowych rolników w Polsce, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, t. XVI, z. 6, 2014.
4
Badania w tym zakresie prowadzili m.in.: I.D. Czechowska, Oszczędności gospodarstw domowych w Polsce w okresie kryzysu, „Zarządzanie i Finanse”, nr 2(4), 2013; P. Kulpaka, Struktura oszczędności finansowych gospodarstw domowych w Polsce w latach 2000-2014, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia, Sectio H”, t. 49, Nr 4, 2015.
Podstawowym celem badań zaprezentowanych w artykule jest analiza i ocena zróżnicowania dochodów oraz oszczędności gromadzonych przez go-spodarstwa domowe z poszczególnych regionów w Polsce. Problematyka pod-jęta w niniejszej pracy wpisuje się w nurt badań nad decyzjami finansowymi gospodarstw domowych (finanse gospodarstw domowych).
Decyzje finansowe gospodarstw domowych
Gospodarstwo domowe jest najstarszym i najmniejszym podmiotem go-spodarującym. Jednostka ta poprzez swe działania i decyzje dąży do zaspokaja-nia wspólnych oraz indywidualnych potrzeb jej członków5
. Wśród obszarów decyzyjnych gospodarstw domowych wyróżnić można między innymi decyzje finansowe6, w ramach których istotnym zagadnieniem jest uzyskiwanie docho-dów przez gospodarstwo domowe oraz ich rozdysponowanie między konsump-cję a oszczędności. Decyzje te związane są z zarządzaniem finansami w gospo-darstwie domowym, które jest procesem polegającym z jednej strony na powiększaniu dochodów gospodarstwa domowego, z drugiej strony na odpo-wiednim ich rozdysponowaniu, w celu zwiększenia jego zamożności i poziomu życia7
. M. Musiał8 wyodrębniła następujące obszary zarządzania finansami gospodarstw domowych: uzyskiwanie dochodów, wydatkowanie, oszczędzanie, inwestowanie, zadłużanie się, zarządzanie ryzykiem, planowanie emerytalne, planowanie podatkowe oraz transfer majątku. Między tymi obszarami istnieje ścisłe powiązanie, a wszystkie one uzależnione są przede wszystkim od wyso-kości dochodu gospodarstwa domowego. Dotyczy to także oszczędności, rozu-mianych jako część dochodu gospodarstwa domowego, która nie została prze-znaczona na konsumpcję. Zatem możliwość oszczędzania pojawia się dopiero wówczas, kiedy w danym okresie osiągane dochody przewyższają poziom wy-datków ponoszonych w związku z zaspokajaniem potrzeb członków gospodar-stwa domowego. Jednym z aspektów podejmowanych przez badaczy są
5 Por.: Cz. Bywalec, Ekonomika i finanse gospodarstw domowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 17
6
Szerzej na temat decyzji finansowych gospodarstw domowych: R. Ferber, Family decision-making and economic behavior, Faculty WP, BEBR nr 35, University of Illi-nois at Urbana-Champaign, 1971, s. 5-10; Z. Bodie, R.C. Merton, Finanse, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003, s. 26; B. Świecka, Niewypłacalność gospodarstw..., op. cit., s. 35.
7 B. Świecka, Finanse osobiste jako subdyscyplina nauk o finansach, (w:) Współczesne problemy finansów osobistych, B. Świecka (red.), CeDeWu, Warszawa 2014, s. 22-23. 8 M. Musiał, Behawioralne determinanty zarządzania finansami osobistymi, „Przedsiębiorczość i Zarządzanie”, t. 17, z. 8(3), 2016, s. 188.
ki wpływające na wysokość osiąganych dochodów oraz czynniki determinujące decyzje gospodarstw domowych w zakresie gromadzenia oszczędności.
W piśmiennictwie naukowym prezentowane są różne teorie, które mają na celu wyjaśnienie procesów tworzenia oszczędności przez gospodarstwa domo-we oraz ich związku z dochodem. Najstarszą z tych teorii jest hipoteza dochodu
absolutnego J. M. Keynes'a, a jej głównym założeniem jest zależność
oszczęd-ności od zmian bieżącego dochodu, w taki sposób, że wraz ze wzrostem docho-du realnego będzie następował wzrost procentowego udziału oszczędności w dochodzie9. Kolejna z hipotez, hipoteza dochodu względnego/dochodu
rela-tywnego, zakłada, że poziom oszczędności nie jest uzależniony wyłącznie od
bieżącego dochodu, ale także od relacji dochodu danej jednostki do poziomu dochodów jej otoczenia10
. Z kolei F. Modigliani oraz R. Brumberg11 w swej
hipotezie cyklu życia wykazali, że jednostka podejmując decyzję o podziale
dochodu między konsumpcję i oszczędności rozpatruje nie tylko dochód uzy-skiwany w danym okresie, ale także przewidywany dochód w okresie całego życia (oszczędności gromadzone są w okresie aktywności zawodowej, tak, aby zapewnić sobie dodatkowe środki na emeryturę). Kontynuując wątek badawczy, M. Friedman12 ustalił, że jednostka dokonuje rozróżnienia między dochodem permanentnym, czyli takim, który jest względnie stały (ustalony jako przeciętna wartość dochodu uzyskiwanego w dłuższym okresie), a dochodem przejścio-wym (zmienna część dochodu uzyskiwanego przez gospodarstwo domowe). Zgodnie z hipotezą permanentnego dochodu, dochód przejściowy jest zazwy-czaj w całości przeznaczany na oszczędności. Wskazane teorie stanowiły pod-stawę do rozwoju kolejnych koncepcji w zakresie tworzenia oszczędności przez gospodarstwa domowe.
Wśród czynników determinujących oszczędności gospodarstw domowych należy wymienić motywy oszczędzania. Znaczący wkład w rozwój nauki w tym zakresie miał J. M. Keynes, który stworzył pierwszą klasyfikację takich moty-wów, zaliczając je do czynników subiektywnych wpływających na procesy oszczędzania. Wśród nich wyróżnił następujące motywy: ostrożności – związa-ny z tworzeniem rezerw na nieprzewidziane wydatki w przyszłości;
9
J. M. Keynes, Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
10 J. S. Duesenberry, Business Cycles and Economic Growth, McGraw-Hill Book Company, Inc., New York, Toronto, London 1958, s. 173.
11
F. Modigliani, R. Brumberg, Utility Analysis and the Consumption Function: An Interpretation of the Cross-Section Data, (w:) Post-Keynesian Economics, K. Kurihara (red.), Rutgers University Press, New Brunswick 1954, s. 388-436.
12 M. Friedman, A Theory of the Consumption Function, Princeton University Press, Oxford & IBH Publishing CO., New Delhi-Kalkuta-Bombaj 1957, s. 16-17.
ści – przygotowanie się do innego w przyszłości, niż obecny, stosunku między
dochodem a potrzebami, np. kształcenie dzieci, zakończenie okresu aktywności zawodowej (emerytura); wyrachowania – chęć wykorzystania wyższej stopy procentowej; poprawa bytu – zadowolenie związane ze zwiększaniem wydat-ków, poprawą stopy życiowej; niezależność – poczucie niezależności oraz moż-liwość realizowania swoich planów; przedsiębiorczość – posiadanie kapitału na prowadzenie interesów i spekulacje, duma – pozostawienie spadku oraz
skąp-stwo – niechęć do wydawania pieniędzy13. M. Browning i A. Lusardi rozszerzy-li tę rozszerzy-listę o dodatkowy motyw, dotyczący gromadzenia oszczędności w celu zakupu np. nieruchomości, samochodu czy innych dóbr (downpayment
mo-tive)14. S. Białowąs, odnosząc się do dotychczasowych koncepcji i klasyfikacji, wyodrębnił sześć następujących motywów oszczędzania gospodarstw domo-wych: zapewnienie płynności finansowej gospodarstwa domowego;
nieprzewi-dziane zdarzenia – tworzenie bufora na wypadek przeciwności losu; drogie zakupy (motyw transakcyjny) – oszczędzanie w celu zakupu drogich dóbr
i usług; pomnażanie oszczędności (motyw spekulacyjny) – oszczędzanie w celu pomnażania majątku; pozostawienie spadku – oszczędzanie dla potomnych;
emerytura – potrzeba zabezpieczenia wydatków na emeryturze15. Wyniki do-tychczasowych badań w tym zakresie wskazują, że gospodarstwa domowe w Polsce gromadzą oszczędności przede wszystkim z motywu ostrożności (re-zerwa na sytuacje losowe) oraz przezorności16.
W literaturze przedmiotu istnieje wiele klasyfikacji czynników determinu-jących oszczędności gospodarstw domowych, wśród nich wyróżnia się: poziom dochodu gospodarstwa domowego, nastawienie do oszczędzania, motywy i cele oszczędzania, stopień pewności odnośnie do zatrudnienia w przyszłości, wyso-kość stopy procentowej, skład, liczebność i fazę rozwojową gospodarstwa do-mowego, wiek, wykształcenie, aktywność zawodową czy miejsce
13 J. M. Keynes, op. cit. s. 97-98.
14 M. Browning, A. Lusardi, Household saving: Micro Theories and Micro Facts, “Journal of Economic Literature”, Nr 4, 1996, s. 1797.
15
S. Białowąs, Zachowania oszczędnościowe w polskich gospodarstwach domowych. Postawy, determinanty, model, Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2013, s. 50.
16
P. Anioła, Z. Gołaś, Zachowania oszczędnościowe gospodarstw domowych w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2013, s. 31-32; M. Swacha-Lech, Motywy oszczędzania w świetle badań sondażowych realizowanych we współpracy z Interaktywnym Instytutem Badań Rynkowych w okresie od 27 lutego do 1 marca 2013 roku, „Zarządzanie i Finanse”, t. 11, Nr 2, cz. 4, 2013, s. 432-434.
nia17. Wyniki badań, które przeprowadzili P. Anioła i Z. Gołaś18 wskazują, że wśród czynników wpływających na skłonność do oszczędzania (mierzoną stopą oszczędzania) gospodarstw domowych w Polsce, najważniejsze znaczenie mają: dochód gospodarstwa domowego, płeć, wiek i poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego. Z kolei B. Świecka i M. Musiał19 dowiodły, że w przypadku gospodarstw domowych zlokalizowanych w największych mia-stach w Polsce, wysokość dochodu nie wpływa w istotny sposób na wysokość gromadzonych oszczędności. Wyniki tych badań wskazują, że gospodarstwa domowe, które uzyskują wyższe dochody, niekoniecznie więcej oszczędzają. Przyczyną tej sytuacji może być wysokie poczucie bezpieczeństwa finansowe-go, które cechuje gospodarstwa domowe z dużych miast, czego dowodzą A. Kozera i R. Głowicka-Wołyszyn20.
Podstawowym czynnikiem który umożliwia podjęcie decyzji o oszczędza-niu, jest poziom osiąganego dochodu. Dotychczasowe wyniki badań wskazują, że wśród gospodarstw domowych w Polsce istnieją duże różnice w zakresie wysokości osiąganych dochodów oraz gromadzonych oszczędności. Różnice te widoczne są szczególnie między grupami społeczno-ekonomicznymi gospo-darstw domowych, wyodrębnionymi na podstawie kryterium głównego źródła dochodów. A. Kozera i J. Stanisławska21
wykazały, że sytuacja finansowa (przy uwzględnieniu dochodów, wydatków i stóp oszczędzania) gospodarstw domo-wych uzależniona jest zarówno od liczebności gospodarstwa domowego, jak też od przynależności do grupy społeczno-ekonomicznej. Z badań tych wynika, że najlepsza sytuacja finansowa cechuje gospodarstwa domowe o maksymalnie 4-osobowym składzie, których podstawowym źródłem utrzymania jest praca najemna (na stanowiskach nierobotniczych) oraz praca na własny rachunek. Kontynuując wątek badawczy dotyczący dochodów gospodarstw domowych z poszczególnych grup społeczno-ekonomicznych, M. Michorowski, A. Pollok
17 Cz. Bywalec, op. cit., s. 200; B. Świecka, Niewypłacalność gospodarstw..., op. cit., s. 43; Finanse osobiste. Zachowania – produkty – strategie, E. Bogacka-Kisiel (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012, s. 11.
18 P. Anioła, Z. Gołaś, Wybrane aspekty zachowań oszczędnościowych gospodarstw domowych w Polsce, „Marketing i Rynek”, Nr 5/2013, s. 33-39.
19
B. Świecka, M. Musiał, Diagnoza finansów gospodarstw domowych w największych miastach Polski, „Finanse, Rynki Finansowe, Ubezpieczenia”, Nr 4(82), cz. 2, 2016, s. 821-832.
20 A. Kozera, R. Głowicka-Wołyszyn, Poziom bezpieczeństwa finansowego a zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych w Polsce, „Studia i Prace WNEiZ US”, Nr 43/3, 2016.
21 A. Kozera, J. Stanisławska, Taksonomiczna ocena sytuacji finansowej gospodarstw domowych w Polsce w 2010 roku, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, Nr 38(2), 2014, s. 136-151.
i B. Szopa22 wykazali, że przeobrażenia, które miały miejsce w polskiej gospo-darce w latach 1993-2014 przyczyniły się do korzystnych zmian w dochodach osiąganych przez gospodarstwa domowe osób pracujących na własny rachunek, natomiast wpłynęły niekorzystnie na dochody gospodarstw domowych związa-nych z rolnictwem. Wyniki badań prezentowazwiąza-nych w piśmiennictwie nauko-wym wskazują, że rolnicy stanowią grupę społeczno-ekonomiczną, która osiąga jedne z najniższych dochodów, a jednocześnie jedne z najwyższych stóp oszczędzania23
. Zaobserwowane zjawisko związane jest z faktem, że specyfika rolniczych gospodarstw domowych poniekąd powoduje przymus gromadzenia nadwyżek finansowych przez te podmioty. Mianowicie, dochód pochodzący z prowadzonej działalności rolniczej cechuje się niepewnością, gdyż związany jest między innymi z sezonowością produkcji, warunkami atmosferycznymi, zmianami cen zbytu, co powoduje zmiany tych dochodów w czasie24
. Ponadto, jak wskazują wyniki badań, jednostki te gromadzą oszczędności przede wszyst-kim jako rezerwę na: nieprzewidziane sytuacje losowe, bieżące wydatki konsumpcyjne oraz stałe opłaty, co potwierdza wysoką niepewność tej grupy podmiotów odnośnie do poziomu dochodu w przyszłości oraz konieczność gromadzenia oszczędności w celu zaspokajania bieżących i podstawowych po-trzeb członków gospodarstwa domowego25
. Potwierdzeniem tych zależności są również wyniki badania przeprowadzonego przez A. Guariglia, która wykazała, że te podmioty, które spodziewają się obniżenia dochodów w przyszłości, oszczędzają więcej26.
22 M. Michorowski, A. Pollok, B. Szopa, Przeobrażenia w sferze dochodów gospodarstw domowych w Polsce według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1993-2014, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu”, Nr 449, 2016, s. 412-423.
23 A. Strzelecka, Kierunki alokacji dochodów rolniczych gospodarstw domowych Pomorza Środkowego, (w:) Wzrost i alokacja aktywów finansowych i rzeczowych rolników (przedsiębiorstw rolniczych i gospodarstw domowych) Pomorza Środkowego, D. Zawadzka, J. Sobiech (red.), Politechnika Koszalińska, Koszalin 2014, s. 216; A. Kozera, F. Wysocki, Sytuacja finansowa gospodarstw domowych rolników na tle pozostałych grup społeczno-ekonomicznych ludności, „Journal of Agribusiness and Rural Development”, Nr 3(33), 2014, s. 87-95.
24 A. Strzelecka, op. cit., s. 209.
25 A. Kozera, J. Stanisławska, F. Wysocki, Sytuacja finansowa gospodarstw domowych zamieszkujących obszary wiejskie w Polsce po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, „Roczniki Naukowe Ekonomii Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich”, t. 101, z. 2, 2014, s. 99.
26 A. Guariglia, Saving behavior and earnings uncertainty: Evidence from the British Household Panel Survey, “Journal of Population Economics”, Nr 14, 2001.
Jednym z czynników determinujących decyzje gospodarstwa domowego w zakresie rezygnacji z bieżącej konsumpcji jest także miejsce zamieszkania. Sytuacja ekonomiczna gospodarstwa domowego, zatem zarówno wysokość i struktura osiąganych dochodów, jak też możliwość podjęcia decyzji o oszczę-dzaniu, w dużym stopniu zależą od zasobności i potencjału gospodarczego re-gionu, w którym zlokalizowane jest gospodarstwo domowe27. Tempo rozwoju poszczególnych regionów uzależnione jest m.in. od takich czynników, jak: atrakcyjność położenia, dostępne zasoby naturalne, poziom kapitału ludzkiego, dostęp do infrastruktury transportowej, teleinformatycznej, czy dostęp do usług publicznych28. Wyniki badań wskazują, że w Polsce istnieją duże dysproporcje w rozwoju poszczególnych regionów29. Wysokie wskaźniki rozwoju charakte-ryzują województwo mazowieckie, zlokalizowane w regionie centralnym, z kolei do najmniej rozwiniętych obszarów należą przede wszystkim wojewódz-twa należące do regionu wschodniego.
Metodyka badań i źródła danych
Podstawowym źródłem danych wtórnych wykorzystanych w artykule były informacje gromadzone i publikowane przez Główny Urząd Statystyczny (GUS), który pozyskuje statystyki dotyczące budżetów gospodarstw domowych w Polsce podczas corocznego reprezentacyjnego badania gospodarstw domo-wych30.
Dla realizacji wyznaczonego celu przyjęto zakres badań: podmiotowy, cza-sowy oraz przestrzenny. Badaniem objęto gospodarstwa domowe w Polsce. Zgodnie z nomenklaturą GUS, gospodarstwo domowe to zespół osób spokrew-nionych ze sobą lub niespokrewspokrew-nionych, mieszkających razem i wspólnie utrzymujących się (gospodarstwo domowe wieloosobowe) lub osoba
27 Por.: W. Pizło, A. Mazurkiewicz-Pizło, Regionalne zróżnicowanie dochodów gospodarstw domowych w Polsce, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, t. XVI, z. 6, 2014, s. 398.
28 T. Kopyściański, T. Rólczyński, Analiza porównawcza potencjału gospodarczego regionów w Polsce w latach 2006-2012, „Zarządzanie i Finanse”, Nr 2(3), 2013, s. 115. 29
Por.: A. Wójtowicz, Zróżnicowanie rozwoju regionalnego w Polsce, „Zeszyty Naukowe Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego w Zielonej Górze”, Nr 4, 2016, s. 307; M. D. Kowalewska, Regionalne zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego, (w:) Problemy rozwoju regionalnego i lokalnego w Polsce, K. Krzyżanowska, M. Roman (red.), Wydawnictwo Urzędu Miejskiego w Pułtusku, Pułtusk 2015, s. 51-53.
30 Szerzej na ten temat: Metodologia badania budżetów gospodarstw domowych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011, s. 6-29.
jąca się samodzielnie, bez względu na to, czy mieszka sama, czy też z innymi osobami (gospodarstwo domowe jednoosobowe)31.
Do analiz wykorzystano dane dotyczące lat 2008-2016. Zakres przestrzen-ny badania obejmował sześć następujących regionów, zgodnie z Nomenklaturą Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych32
(NTS 1): a) region centralny – województwa: łódzkie, mazowieckie, b) region południowy – województwa: małopolskie, śląskie,
c) region wschodni – województwa: lubelskie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie,
d) region północno-zachodni – województwa: lubuskie, wielkopolskie, za-chodniopomorskie,
e) region południowo-zachodni – województwa: dolnośląskie, opolskie, f) region północny – województwa: kujawsko-pomorskie, pomorskie,
warmińsko-mazurskie.
Aby zrealizować założony w pracy cel badawczy, wykorzystano statystyki GUS dotyczące przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych oraz przeciętnych miesięcznych wydatków ogółem w gospodarstwach domowych.
Dochód rozporządzalny obejmuje bieżące dochody pieniężne i niepieniężne bez
zaliczek na podatek dochodowy od osób fizycznych, które opłacane są z tytułu osiąganych dochodów, bez składek na obowiązkowe ubezpieczenie społeczne, które opłacane są przez ubezpieczonego pracownika oraz bez podatków opłaca-nych przez jednostki pracujące na własny rachunek. W skład dochodu rozpo-rządzalnego wchodzą: dochód z pracy najemnej, dochód z gospodarstwa indy-widualnego w rolnictwie, dochód z pracy na własny rachunek, dochód z wła-sności i dochód z wynajmu nieruchomości, dochód ze świadczeń społecznych oraz pozostały dochód (m.in. dary, odszkodowania, wygrane). Dochód rozpo-rządzalny przeznaczany jest na wydatki oraz przyrost oszczędności33
. Z kolei zastosowana w opracowaniu kategoria wydatków gospodarstwa domowego obejmuje wydatki na towary i usługi konsumpcyjne, oraz pozostałe wydatki34. W artykule wykorzystano dane dotyczące poziomu wydatków ogółem, w celu ustalenia wysokości oszczędności gospodarstw domowych.
Wykorzystując dane GUS obliczono poziom oszczędności oraz stopy oszczędzania dla gospodarstw domowych z poszczególnych regionów w Polsce.
31 Ibidem, s. 30.
32 Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie wprowadzenia Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NTS), Dz. U., nr 214, poz. 1573 z późn. zm..
33 Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2016, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2016, s. 296-297.
Poziom oszczędności ustalono jako różnicę między średnim miesięcznym do-chodem rozporządzalnym na jedną osobę w gospodarstwie domowym, a śred-nimi miesięcznymi wydatkami przypadającymi na jedną osobę w gospodarstwie domowym. W dalszej kolejności określono wysokość przeciętnych miesięcz-nych stóp oszczędzania przypadających na jedną osobę w gospodarstwie do-mowym. Stopy oszczędzania obliczono jako udział przeciętnych miesięcznych oszczędności przypadających na jedną osobę w gospodarstwie domowym w dochodzie rozporządzalnym przypadającym na jedną osobę w gospodarstwie domowym (stopy oszczędzania w ujęciu mikroekonomicznym35). Analiza oszczędności i stóp oszczędzania na podstawie danych gromadzonych przez GUS umożliwia ocenę, czy w danym okresie badawczym podmioty te groma-dziły zasoby pieniężne (skłonność do oszczędzania mierzona za pomocą stopy oszczędzania), czy też wykorzystywały wcześniej zgromadzone oszczędności36
. Założony w pracy cel zrealizowano przy wykorzystaniu następujących me-tod badawczych: a) analiza piśmiennictwa – przeprowadzono studia literaturo-we w zakresie finansowych aspektów funkcjonowania gospodarstw domowych, ze szczególnym uwzględnieniem zagadnień dotyczących dochodów i oszczęd-ności, b) analiza danych empirycznych – zastosowano metodę opisową i po-równawczą. Wyniki analiz przedstawiono w formie tabelarycznej oraz graficz-nej, c) metody statystyczne (wskaźniki struktury, wskaźniki dynamiki, średnia geometryczna).
Badanie, którego wyniki przedstawiono w niniejszej pracy, obejmowało cztery podstawowe etapy. W pierwszej kolejności określono zmiany w pozio-mie dochodów gospodarstw domowych (w ujęciu regionalnym). Zbadano także relację dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwa domowe z wyodrębnio-nych regionów, w odniesieniu do przeciętwyodrębnio-nych dochodów gospodarstw domo-wych w Polsce. W kolejnym etapie prowadzonych analiz ustalono źródła dochodów uzyskiwanych przez gospodarstwa domowe z poszczególnych regionów. Następnie, wykorzystując dane dotyczące poziomu dochodów i wy-datków, obliczono oszczędności gospodarstw domowych zlokalizowanych w poszczególnych regionach. Ustalono także relację oszczędności podmiotów z wyodrębnionych regionów do przeciętnego poziomu oszczędności gospo-darstw domowych w Polsce w danym okresie. Ostatni etap badań obejmował
35 Szerzej na temat różnicy między stopą oszczędzania w skali mikroekonomicznej, a stopą oszczędzania w skali makroekonomicznej: B. Liberda, Przezorność. Kto oszczędza w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013, s. 8, 26.
36 Por.: B. Szopa, P. Kawa, J. Kultys, Oszczędności i rozpiętości dochodowe a dynamika gospodarcza. Interakcje na przykładzie Polski, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2007, s. 141.
swym zakresem ustalenie stóp oszczędzania dla gospodarstw domowych z po-szczególnych regionów w Polsce.
Wyniki badań
Podstawowym czynnikiem finansowym decydującym o możliwości podję-cia przez gospodarstwo domowe decyzji o oszczędzaniu jest wysokość osiąga-nego dochodu. Dane dotyczące przeciętnych miesięcznych dochodów rozporzą-dzalnych przypadających na jedną osobę w gospodarstwach domowych z po-szczególnych regionów w Polsce oraz relację tych dochodów do wartości prze-ciętnych dla gospodarstw domowych w Polsce, przedstawiono na rysunku 1.
Rysunek 1. Średni miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwach domowych w Polsce w latach 2008-2016 według regionów oraz relacja przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych na 1 osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów do przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem w Polsce (w zł i w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, Bank Danych Lokalnych.
Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny (w zł/osobę)
Relacja dochodów gospodarstw domowych z poszczególnych regionów do przeciętnego dochodu gospodarstw domowych w Polsce (w%)
W latach 2008-2016 najwyższym poziomem dochodów charakteryzowały się gospodarstwa domowe z regionu centralnego, z kolei najniższym podmioty z regionu wschodniego. Należy w tym miejscu wskazać, że w 2015 roku odse-tek gospodarstw domowych w Polsce, które doświadczyły ubóstwa dochodo-wego37 wyniósł 14%. Rozpatrując ubóstwo dochodowe w układzie regionalnym ustalono, że w przypadku podmiotów z regionu wschodniego dotyczyło ono 22% gospodarstw domowych i było najwyższe w kraju. Z kolei wartości wskaźnika ubóstwa dochodowego poniżej średniej dla kraju odnotowano w regionach: południowo-zachodnim (11%), południowym i centralnym (w obu regionach po 12%).38
Na przestrzeni analizowanych lat średnia wartość przeciętnych miesięcz-nych dochodów rozporządzalmiesięcz-nych przypadających na jedną osobę w gospodar-stwie domowym z regionu centralnego wyniosła 1496,41 zł. Natomiast prze-ciętna wartość omawianej kategorii dochodów w gospodarstwach domowych zlokalizowanych w regionie wschodnim wyniosła w tym okresie 1059,71 zł, stanowiła zatem 71% wysokości średnich dochodów gospodarstw domowych z obszaru centralnego. Dla porównania przeciętna wartość analizowanych do-chodów w gospodarstwach domowych z regionu południowo-zachodniego wy-niosła w tym okresie 1291,09 zł, z regionu południowego 1230,96 zł, z regionu północno-zachodniego 1211,99 zł, natomiast w gospodarstwach domowych z regionu północnego było to średnio 1210,98 zł. Dysproporcje w wysokości dochodów osiąganych przez gospodarstwa domowe z poszczególnych obszarów wynikają między innymi z różnic w poziomie wynagrodzeń uzyskiwanych z tytułu wykonywania pracy najemnej. W okresie objętym analizą najwyższym poziomem przeciętnego miesięcznego wynagrodzenia brutto charakteryzował się regionu centralny (średnio 4348,31 zł w latach 2008-2016)39. Ponadto płace w tym regionie były średnio o 17% wyższe od przeciętnej płacy krajowej. Dla porównania, wynagrodzenia w regionie wschodnim, który charakteryzuje się najniższym poziomem dochodów gospodarstw domowych, wyniosły w tym okresie przeciętnie 3223,79 zł i były średnio o 13% niższe od przeciętnego wy-nagrodzenia w Polsce.
37
Ubóstwo dochodowe występuje wówczas, gdy dochód ekwiwalentny (porównywalny dla podmiotów o różnym składzie demograficznym) gospodarstwa domowego jest niższy od wartości uznanej za próg ubóstwa. Za próg ubóstwa przyjęto poziom 60% mediany dochodu ekwiwalentnego. Szerzej na ten temat: Terytorialne zróżnicowanie jakości życia w Polsce w 2015 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2017, s. 15.
38 Ibidem, s. 16
Zaobserwowano ponadto, że w przypadku gospodarstw domowych z pra-wie wszystkich regionów dochody rozporządzalne przypadające na jedną osobę wzrastały w odniesieniu do roku poprzedzającego. Wyjątek stanowiły lata 2011 i 2013, kiedy to odnotowano spadek omawianej kategorii dochodu w regionie północnym (w 2011 roku spadek o 0,19% w odniesieniu do 2010 roku), w re-gionie centralnym (w 2013 roku obniżenie o 0,16% w porównaniu do poziomu z 2012 roku) oraz w regionie południowo-zachodnim (w 2013 roku dochody te były niższe o 3,11% od tych, które odnotowano w 2012 roku). Przeciętne do-chody rozporządzalne przypadające na jedną osobę w gospodarstwach domo-wych zlokalizowanych w regionie południowym wzrastały średnio o 5,68% rocznie, w regionach: południowo-zachodnim i wschodnim średnio o 5,59% rocznie, w regionie północno-zachodnim średnio o 5,37% rocznie, w regionie północnym średnio o 4,79% rocznie, natomiast najniższe przeciętne tempo wzrostu dochodów odnotowano w gospodarstwach domowych z regionu cen-tralnego (wzrost przeciętnie o 4,73% rocznie).
Warto podkreślić, że w 2016 roku zaobserwowano korzystną zmianę w re-lacji wysokości przeciętnych miesięcznych dochodów przypadających na jedną osobę w gospodarstwach domowych z regionu wschodniego do poziomu do-chodów gospodarstw domowych z regionu centralnego, w porównaniu z warto-ścią tego wskaźnika odnotowaną w 2008 roku. Jak wskazano wcześniej, w 2008 roku dochody podmiotów z obszaru wschodniego były o 29% niższe od tych, które osiągały gospodarstwa domowe z regionu centralnego, natomiast w 2016 roku o 24,42% niższe. Jednakże w dalszym ciągu różnica w wysokości dochodów osiąganych przez podmioty z tych dwóch regionów jest bardzo istot-na.
Ponadto analizując relację przeciętnych miesięcznych dochodów rozporzą-dzalnych na jedną osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów do wartości przeciętnych zaobserwowanych dla gospodarstw domo-wych ogółem w Polsce zauważa się, że podmioty z obszaru centralnego, jako jedyne w całym okresie objętym analizą, osiągały dochody wyższe (średnio o 19,17%, maksymalna wartość wskaźnika: 122,68%, minimalna: 113,75%) od wartości przeciętnych odnotowanych dla ogółu gospodarstw domowych w Pol-sce. W przypadku gospodarstw domowych z regionów: wschodniego, północ-no-zachodniego i północnego, w każdym z analizowanych lat dochód rozporzą-dzalny przypadający na jedną osobę był niższy od przeciętnego poziomu dochodów w Polsce (odpowiednio średnio o: 15,61%, 3,48%, 3,56%).
Tabela 1. Struktura przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych na 1 osobę w gospodarstwach domowych w Polsce w latach 2008-2016, według regionów (w %) R eg io n K at eg o ri a d o ch o d u Lata 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016 Struktura dochodu (w %) ce n tr al n y DR 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 I 56,64 55,11 57,35 59,76 57,97 56,52 57,66 57,74 55,69 II 3,80 4,05 4,32 2,71 4,14 3,90 2,44 3,13 3,62 III 9,70 10,53 10,98 10,09 9,38 10,16 10,99 10,66 9,65 IV 24,65 25,41 22,68 22,58 23,30 24,28 23,77 23,18 26,29 V 5,21 4,90 4,67 4,86 5,21 5,14 5,14 5,29 4,75 po łu dn io w y DR I 100,00 55,35 100,00 55,32 100,00 55,55 100,00 53,93 100,00 54,41 100,00 55,63 100,00 55,01 100,00 54,95 100,00 53,01 II 1,29 1,18 1,08 1,14 1,13 0,97 0,84 0,98 1,44 III 7,63 7,97 8,05 8,20 8,50 8,26 8,12 8,43 8,21 IV 30,80 31,28 31,12 32,48 31,79 30,67 31,04 31,62 33,61 V 4,93 4,25 4,20 4,25 4,17 4,47 4,99 4,02 3,73 w sch o d n i DR 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 I 48,06 49,95 47,17 47,09 46,44 47,36 48,31 49,45 46,76 II 7,38 6,69 8,73 9,43 9,26 9,44 7,73 6,65 6,61 III 7,24 6,79 6,92 6,71 6,39 6,91 6,80 6,77 6,91 IV 32,69 31,48 32,20 32,35 33,21 31,94 31,86 32,33 35,56 V 4,63 5,09 4,98 4,42 4,70 4,35 5,30 4,80 4,16 pó łn oc no -za ch o d n i DR 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 I 51,70 50,88 52,05 53,32 53,15 52,57 53,56 54,69 53,34 II 5,25 5,98 3,72 3,79 3,62 5,03 4,54 4,00 3,32 III 9,79 9,54 9,62 9,34 8,99 8,90 8,31 8,41 8,45 IV 28,85 28,79 29,50 29,46 29,28 29,04 28,61 28,52 30,88 V 4,41 4,81 5,11 4,09 4,96 4,46 4,98 4,38 4,01 po łu dn io w o-za ch o d n i DR 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 I 53,41 54,41 53,70 56,61 53,88 52,68 54,19 56,70 54,87 II 3,29 1,52 2,85 1,63 4,03 0,99 0,81 0,18 0,28 III 8,49 9,69 8,79 7,89 7,30 7,87 7,54 8,24 8,54 IV 29,05 29,14 29,30 27,94 29,15 32,90 31,26 29,12 30,89 V 5,76 5,24 5,36 5,93 5,64 5,56 6,20 5,76 5,42 pó łn oc ny DR 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 100,00 I 54,28 52,53 50,89 52,65 52,75 50,80 52,46 52,77 51,63 II 4,68 3,82 5,32 3,98 3,55 6,48 4,11 4,13 3,84 III 9,48 9,77 9,67 10,30 9,44 8,39 7,67 8,02 8,21 IV 27,02 28,92 27,75 28,12 29,60 29,78 30,56 30,25 31,65 V 4,54 4,96 6,37 4,95 4,66 4,55 5,20 4,83 4,67
Legenda: DR – Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny na 1 osobę w gospodarstwie domowym. Źródła dochodów: I – dochód z pracy najemnej, II – dochód z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie, III – dochód z pracy na własny rachunek, IV – dochód ze świadczeń społecznych, V – dochody z innych źródeł.
Regionalne zróżnicowanie sytuacji dochodowej gospodarstw domowych determinowane jest m.in. strukturą tworzenia dochodu40. W związku z tym kolejny etap badań obejmował ustalenie struktury przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych przypadających na 1 osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów. Wyniki uzyskane w tym zakresie przedstawiono w tabeli 1.
W badanym okresie zaobserwowano różnice w strukturze dochodów go-spodarstw domowych z poszczególnych regionów. Wprawdzie dla wszystkich rozpatrywanych podmiotów najważniejszym źródłem utrzymania było wyna-grodzenie otrzymywane z tytułu wykonywania pracy najemnej, jednak jego znaczenie było zróżnicowane w zależności od miejsca lokalizacji gospodarstwa domowego. Na przestrzeni analizowanych lat dochód z pracy najemnej stanowił przeciętnie 57,15% wszystkich źródeł utrzymania gospodarstw domowych z regionu centralnego. Z kolei w przypadku gospodarstw domowych z obszaru wschodniego udział tego składnika dochodu wynosił średnio 47,83%.
Drugim pod względem znaczenia składnikiem dochodów analizowanych podmiotów były świadczenia społeczne. Stanowiły one istotne źródło docho-dów w szczególności w przypadku gospodarstw domowych z regionu wschod-niego i z regionu południowego. Przeciętnie w badanym okresie udział tego składnika w dochodzie rozporządzalnym podmiotów z wymienionych regionów wyniósł odpowiednio: 32,61% i 31,59%. Dla porównania w przypadku gospo-darstw domowych z obszaru centralnego świadczenia społeczne stanowiły śred-nio 23,99% wszystkich źródeł utrzymania. Zaobserwowano także, że w 2016 roku, w porównaniu z pierwszym z analizowanych okresów, zwiększyło się znaczenie dochodu ze świadczeń społecznych w tworzeniu dochodu gospo-darstw domowych ze wszystkich analizowanych regionów. Wpływ na te zmia-ny miała między inzmia-nymi waloryzacja rent i emerytur. W okresie objętym analizą wskaźnik waloryzacji świadczeń wypłacanych przez ZUS wyniósł przeciętnie 102,62% rocznie41, natomiast wskaźnik ten dla rent i emerytur wypłacanych przez KRUS był wyższy i wyniósł przeciętnie 104,08% rocznie42
. Dla porów-nania, przeciętne tempo zmian średniego wynagrodzenia brutto w Polsce wy-niosło w tym okresie 3,83% rocznie43
. Ponadto istotny wpływ na zmiany w strukturze źródeł utrzymania gospodarstw domowych, odnotowane w
40 M. Leszczyńska, Dysproporcje dochodów ludności w przekroju regionalnym, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, z. 8, cz. 1, 2006, s. 368.
41
Obliczenia własne na podstawie Komunikatów Ministra Pracy i Polityki Społecznej w sprawie wskaźnika waloryzacji emerytur i rent w latach 2008-2016.
42 Obliczenia własne na podstawie statystyk Kasy Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego.
nim z lat objętych analizą, miało uwzględnienie w ich dochodach świadczenia wychowawczego w ramach Programu Rodzina 500 Plus. W 2016 roku (pierw-szy rok wypłaty świadczenia) stanowiły one 9,24% przeciętnej wysokości do-chodu ze świadczeń społecznych gospodarstw domowych w Polsce44
.
Analizując dane zauważa się ponadto, że dochody z pracy na własny rachunek stanowiły trzecie pod względem znaczenia źródło utrzymania dla gospodarstw domowych z następujących regionów: centralnego (przeciętnie 10,22% dochodu rozporządzalnego w latach 2008-2016), północno-zachodniego (średnio 9,02%), północnego (średnio 8,99%), południowo-zachodniego (średnio 8,23%) oraz południowego (średnio 8,15%). Region wschodni to jedyny obszar, gdzie trzecim pod względem znaczenia źródłem utrzymania gospodarstwa domowego jest dochód uzyskiwany z prowadzonej działalności rolniczej (przeciętnie 7,91% dochodu rozporządzalnego). Istotność tego źródła dochodu w omawianym regionie wynika z faktu, że obszar ten cha-rakteryzuje się najwyższym odsetkiem osób zatrudnionych w rolnictwie. W 2016 roku 18,6% pracujących z regionu wschodniego stanowili pracownicy sektora obejmującego rolnictwo, leśnictwo, łowiectwo i rybactwo45. Dla porów-nania dochód z działalności rolniczej w przypadku gospodarstw domowych z regionu południowego stanowił przeciętnie 1,10% wszystkich źródeł utrzy-mania.
Wysokość dochodów osiąganych przez gospodarstwa domowe i sposób ich rozdysponowania wpływają na poziom oszczędności gromadzonych przez te podmioty. W kolejnym etapie badań określono zmiany w poziomie przecięt-nych miesięczprzecięt-nych oszczędności przypadających na jedną osobę w gospodar-stwie domowym (obliczeń dokonano zgodnie z przyjętą w niniejszej pracy me-todyką badań). Ustalono także relację przeciętnych miesięcznych oszczędności na 1 osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów do prze-ciętnych oszczędności gospodarstw domowych ogółem w Polsce. Zestawienie uzyskanych wyników zaprezentowano na rysunku 2.
W okresie objętym analizą najwyższy przeciętny poziom miesięcznych oszczędności przypadających na jedną osobę w gospodarstwie domowym odno-towano dla jednostek zlokalizowanych w regionie centralnym (średnio 261,53 zł na osobę w latach 2008-2016). Z kolei najniższym poziomem oma-wianych oszczędności charakteryzowały się podmioty z regionu wschodniego (średnio 173,14 zł). Zaobserwowano także, że jedyną grupą gospodarstw do-mowych, których oszczędności z roku na rok wzrastały w całym okresie obję-tym analizą (średnio o 14,62% rocznie), były jednostki z regionu południowego.
44 Obliczenia własne na podstawie danych GUS, Bank Danych Lokalnych. 45 Regiony Polski, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2017, s. 14.
Rysunek 2. Przeciętne miesięczne oszczędności na 1 osobę w gospodarstwach domowych w Polsce, według regionów oraz relacja przeciętnych miesięcznych oszczędności na 1 osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów do przeciętnych miesięcznych oszczędności na 1 osobę w gospodarstwach domowych ogółem w Polsce w latach 2008-2016, (w zł/osobę i w %)
Najwyższe przeciętne tempo wzrostu rozpatrywanych oszczędności odnotowa-no dla gospodarstw domowych z regionu południowo-zachodniego – średnio o 15,19% rocznie (przy czym w 2013 roku nastąpiło ich obniżenie o 16,5% w odniesieniu do roku poprzedzającego). Dla porównania, w przypadku gospo-darstw domowych z regionu północnego oszczędności te wzrastały średnio o 9,26% rocznie (z wyjątkiem 2011 roku, kiedy odnotowano ich redukcję o 11,54% w porównaniu do roku poprzedniego).
Analizując relację przeciętnych miesięcznych oszczędności na 1 osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów do wartości prze-ciętnych dla gospodarstw domowych ogółem w Polsce zauważa się, że najwyż-sze wartości tego wskaźnika, podobnie jak w przypadku dochodów rozporzą-dzalnych, odnotowano dla gospodarstw domowych z regionu centralnego. Średnio w latach 2008-2016 były one wyższe o 17,31% od oszczędności odno-towanych dla ogółu gospodarstw domowych w Polsce. Z kolei gospodarstwa domowe z regionu wschodniego w całym analizowanym okresie charakteryzo-wały się wartościami oszczędności niższymi (średnio o 22,34%) od tych, które odnotowano dla ogółu gospodarstw domowych w Polsce (maksymalna wartość omawianego wskaźnika wyniosła 86,14% w 2011 roku, natomiast minimalna 61,32% – w 2008 roku).
Ostatni etap badań obejmował ustalenie wysokości stóp oszczędzania z przeciętnych miesięcznych dochodów rozporządzalnych przypadających na 1 osobę w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów (obliczeń dokonano zgodnie z przyjętą w niniejszej pracy metodyką badań). Wyniki przedstawiono na rysunku 3.
Stopy oszczędzania gospodarstw domowych ze wszystkich regionów obję-tych analizą wzrosły w 2016 roku, w odniesieniu do pierwszego z rozpatrywa-nych okresów. Jak podkreśla B. Liberda, wzrost stóp oszczędzania może być związany z motywem ostrożności, co wynika z niepewności dalszej transforma-cji zarówno gospodarki polskiej, jak też gospodarki globalnej46
. W okresie obję-tym badaniem najwyższą skłonnością do oszczędzania, mierzoną stopą oszczę-dzania z dochodów rozporządzalnych, charakteryzowały się gospodarstwa do-mowe z regionu północno-zachodniego. Na przestrzeni analizowanych lat śred-nia wysokość stopy oszczędzaśred-nia w gospodarstwach domowych z tego obszaru wyniosła 20,53% (maksymalnie 26,74% w 2016 roku, minimalnie 16,38% w 2008 roku). Wysoką skłonność do oszczędzania zaobserwowano także w zbiorowości gospodarstw domowych z regionu północnego – w latach 2008-2016 średnia wysokość stopy oszczędzania dla tych jednostek wyniosła 19,68% (maksymalnie 24,10% w 2016 roku, minimalnie 16,07% w pierwszym z
46 B. Liberda, op. cit., s. 97.
trywanych lat). Dla porównania przeciętna wartość omawianego wskaźnika w gospodarstwach domowych z regionu centralnego wyniosła 17,48%, z regio-nu wschodniego: 16,34%, z regioregio-nu południowego: 16,42%. Natomiast najniż-szą przeciętną wartością stóp oszczędzania charakteryzowały się podmioty z regionu południowo-zachodniego (średnio 15,86% w latach 2008-2016).
Rysunek 3. Przeciętne miesięczne stopy oszczędzania na 1 osobę w gospodarstwach domowych w Polsce w latach 2008-2016, według regionów (w %)
Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS, Bank Danych Lokalnych.
Uzyskane wyniki stanowią potwierdzenie rezultatów badań prezentowa-nych w literaturze, dotyczących niższej skłonności do oszczędzania gospo-darstw domowych charakteryzujących się wyższym poczuciem bezpieczeństwa finansowego47. Gospodarstwa domowe z regionów centralnego i południowo-zachodniego, w okresie objętym analizą uzyskiwały wyższe dochody od pod-miotów z pozostałych obszarów, co wpływa na ich wyższe bezpieczeństwo finansowe i relatywnie niższą skłonność do oszczędzania – szczególnie dotyczy to gospodarstw domowych z regionu południowo-zachodniego. Z kolei gospo-darstwa domowe z regionu wschodniego i regionu północnego uzyskiwały w analizowanym okresie jedne z najniższych dochodów, w szczególności doty-czy to regionu wschodniego. Zatem ich relatywnie wysoka skłonność do oszczędzania (w odniesieniu do części dochodu przeznaczanego na
ści),może świadczyć o niższym poczuciu bezpieczeństwa finansowego gospo-darstw domowych z tych obszarów i gromadzenia oszczędności z motywu ostrożności i motywu przezorności.
Wnioski końcowe
Podstawowym celem badań była analiza i ocena zróżnicowania dochodów oraz oszczędności gromadzonych przez gospodarstwa domowe z poszczegól-nych regionów w Polsce. Zakres czasowy przyjęty do analiz obejmował lata 2008-2016. Przeprowadzone badanie umożliwiło sformułowanie następujących wniosków:
1. W analizowanym okresie najwyższym poziomem dochodów charakte-ryzowały się gospodarstwa domowe z regionu centralnego, z kolei naj-niższym podmioty z regionu wschodniego.
2. Dochody gospodarstw domowych z regionu wschodniego stanowiły przeciętnie 71% wysokości średnich dochodów gospodarstw domowych z regionu centralnego.
3. Najwyższe przeciętne tempo wzrostu dochodów odnotowano dla go-spodarstw domowych z regionu południowego, natomiast najniższe – dla podmiotów z regionu centralnego.
4. Gospodarstwa domowe zlokalizowane w regionie centralnym jako je-dyne w całym okresie objętym analizą, osiągały dochody wyższe od przeciętnych dochodów gospodarstw domowych w Polsce. Dochody niższe od przeciętnych wartości w Polsce odnotowano dla jednostek z regionów: wschodniego, północno-zachodniego i północnego.
5. Niezależnie od lokalizacji gospodarstwa domowego, najważniejsze źró-dło utrzymania stanowiły wynagrodzenia za pracę najemną. Istotnym składnikiem dochodów były także świadczenia społeczne. Jednakże udział obu wymienionych kategorii w strukturze dochodów gospo-darstw domowych różnił się, w zależności od regionu.
6. Najwyższym przeciętnym poziomem oszczędności charakteryzowały się gospodarstwa domowe z regionu centralnego, natomiast najniższym – podmioty z regionu wschodniego.
7. Najwyższą skłonnością do oszczędzania, mierzoną stopą oszczędzania z dochodów rozporządzalnych, charakteryzowały się gospodarstwa do-mowe z regionu północno-zachodniego. Z kolei najniższą – jednostki z regionu południowo-zachodniego.
Uzyskane wyniki wskazują na zróżnicowanie zarówno dochodów, jak też oszczędności w gospodarstwach domowych z poszczególnych regionów w Pol-sce.
Bibliografia
1. Anioła P., Gołaś Z., Wybrane aspekty zachowań oszczędnościowych
gospodarstw domowych w Polsce, „Marketing i Rynek”, Nr 5, 2013.
2. Anioła P., Gołaś Z., Zachowania oszczędnościowe gospodarstw
domowych w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Przyrodniczego
w Poznaniu, Poznań 2013.
3. Anioła-Mikołajczak P., A Classification of Polish Households Based on
a Credit Portfolio and Debt Service Ratio, “Optimum. Studia
Ekonomiczne”, Nr 5(83), 2016.
4. Białowąs S., Zachowania oszczędnościowe w polskich gospodarstwach
domowych. Postawy, determinanty, model, Wydawnictwo Uniwersytetu
Ekonomicznego w Poznaniu, Poznań 2013.
5. Bodie Z., Merton R.C., Finanse, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2003.
6. Browning M., Lusardi A., Household saving: Micro Theories and
Micro Facts, “Journal of Economic Literature”, Nr 4, 1996.
7. Bywalec Cz., Ekonomika i finanse gospodarstw domowych, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
8. Chmielewska B., Zmiany poziomu i struktury wydatków gospodarstw
domowych jako wyraz przemian społecznych na wsi, „Journal of
Agribusiness and Rural Development”, Nr 2(28), 2013.
9. Czechowska I. D., Oszczędności gospodarstw domowych w Polsce
w okresie kryzysu, „Zarządzanie i Finanse”, Nr 2(4), 2013.
10. Duesenberry J. S., Business Cycles and Economic Growth, McGraw-Hill Book Company, Inc., New York, Toronto, London 1958.
11. Ferber R., Family decision-making and economic behavior, Faculty WP, BEBR nr 35, University of Illinois at Urbana-Champaign, 1971. 12. Finanse osobiste. Zachowania – produkty – strategie, E.
Bogacka-Kisiel (red.), Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2012.
13. Friedman M., A Theory of the Consumption Function, Princeton University Press, Oxford & IBH Publishing CO., New Delhi-Kalkuta-Bombaj 1957.
14. Grzelak M. M., Dochody rozporządzalne gospodarstw rolnych na tle
dochodów innych grup społeczno-ekonomicznych w Polsce w latach 2003-2014, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska Lublin -
Polonia, Sectio H”, t. 50, Nr 4, 2016.
15. Guariglia A., Saving behavior and earnings uncertainty: Evidence from
the British Household Panel Survey, “Journal of Population
Econom-ics”, Nr 14, 2001.
16. Keynes J. M., Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003.
17. Kopyściański T., Rólczyński T., Analiza porównawcza potencjału
gospodarczego regionów w Polsce w latach 2006-2012, „Zarządzanie
i Finanse”, Nr 2(3), 2013.
18. Kowalewska M. D., Regionalne zróżnicowanie poziomu rozwoju
gospodarczego, (w:) Problemy rozwoju regionalnego i lokalnego w Polsce, K. Krzyżanowska, M. Roman (red.), Wydawnictwo Urzędu
Miejskiego w Pułtusku, Pułtusk 2015.
19. Kozera A., Głowicka-Wołyszyn R., Poziom bezpieczeństwa
finansowego a zachowania konsumpcyjne gospodarstw domowych w Polsce, „Studia i Prace WNEiZ US”, Nr 43/3, 2016.
20. Kozera A., Stanisławska J., Taksonomiczna ocena sytuacji finansowej
gospodarstw domowych w Polsce w 2010 roku, „Nierówności
Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, Nr 38(2), 2014.
21. Kozera A., Stanisławska J., Wysocki F., Sytuacja finansowa
gospodarstw domowych zamieszkujących obszary wiejskie w Polsce po wstąpieniu Polski do Unii Europejskiej, „Roczniki Naukowe Ekonomii
Rolnictwa i Rozwoju Obszarów Wiejskich”, t. 101, z. 2, 2014.
22. Kozera A., Wysocki F., Sytuacja finansowa gospodarstw domowych
rolników na tle pozostałych grup społeczno-ekonomicznych ludności,
„Journal of Agribusiness and Rural Development”, Nr 3(33), 2014. 23. Kuchciak I., Nadmierne zadłużanie się gospodarstw domowych –
przyczyna i skutek wykluczenia finansowego, „Bezpieczny Bank”, Nr
2-3(51-52), 2013.
24. Kulpaka P., Struktura oszczędności finansowych gospodarstw
domowych w Polsce w latach 2000-2014, „Annales Universitatis
Mariae Curie-Skłodowska Lublin – Polonia, Sectio H”, t. 49, Nr 4, 2015.
25. Leszczyńska M., Dysproporcje dochodów ludności w przekroju
regionalnym, „Nierówności Społeczne a Wzrost Gospodarczy”, z. 8,
cz. 1, 2006.
26. Liberda B., Przezorność. Kto oszczędza w Polsce, Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2013.
27. Metodologia badania budżetów gospodarstw domowych, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2011.
28. Michorowski M., Pollok A., Szopa B., Przeobrażenia w sferze
dochodów gospodarstw domowych w Polsce według grup społeczno-ekonomicznych w latach 1993-2014, „Prace Naukowe Uniwersytetu
29. Modigliani F., Brumberg R., Utility Analysis and the Consumption
Function: An Interpretation of the Cross-Section Data, (w:) Post-Keynesian Economics, K. Kurihara (red.), Rutgers Univer-sity Press,
New Brunswick 1954.
30. Musiał M., Behawioralne determinanty zarządzania finansami
osobistymi, „Przedsiębiorczość i Zarządzanie”, t. 17, z. 8(3), 2016.
31. Pizło W., Mazurkiewicz-Pizło A., Regionalne zróżnicowanie dochodów
gospodarstw domowych w Polsce, „Roczniki Naukowe Stowarzyszenia
Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, t. XVI, z. 6, 2014. 32. Regiony Polski, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2017.
33. Rocznik Statystyczny Rzeczypospolitej Polskiej 2016, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2016.
34. Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 14 listopada 2007 r. w sprawie
wprowadzenia Nomenklatury Jednostek Terytorialnych do Celów Statystycznych (NTS) (Dz. U. nr 214, poz. 1573 z późn. zm.).
35. Rzeczuch A., Upadłość konsumencka a niewypłacalność gospodarstw
domowych spowodowana ich nadmierną konsumpcją w Polsce, „Rynek
– Społeczeństwo – Kultura”, Nr 3(15), 2015.
36. Strzelecka A., Kierunki alokacji dochodów rolniczych gospodarstw
domowych Pomorza Środkowego, (w:) Wzrost i alokacja aktywów finansowych i rzeczowych rolników (przedsiębiorstw rolniczych i gospodarstw domowych) Pomorza Środkowego, D. Zawadzka,
J. Sobiech (red.), Politechnika Koszalińska, Koszalin 2014.
37. Swacha-Lech M., Motywy oszczędzania w świetle badań sondażowych
realizowanych we współpracy z Interaktywnym Instytutem Badań Rynkowych w okresie od 27 lutego do 1 marca 2013 roku, „Zarządzanie
i Finanse”, t. 11, nr 2, cz. 4, 2013.
38. Szopa B., Kawa P., Kultys J., Oszczędności i rozpiętości dochodowe
a dynamika gospodarcza. Interakcje na przykładzie Polski,
Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków 2007. 39. Świecka B., Finanse osobiste jako subdyscyplina nauk o finansach, (w:)
Współczesne problemy finansów osobistych, B. Świecka (red.),
CeDeWu, Warszawa 2014.
40. Świecka B., Musiał M., Diagnoza finansów gospodarstw domowych
w największych miastach Polski, „Finanse, Rynki Finansowe,
Ubezpieczenia”, Nr 4(82), cz. 2, 2016.
41. Świecka B., Niewypłacalność gospodarstw domowych. Przyczyny –
skutki - przeciwdziałanie, Difin, Warszawa 2009;
42. Terytorialne zróżnicowanie jakości życia w Polsce w 2015 roku, Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2017.
43. Wiśniewska A., Determinanty nadmiernego zadłużania się polskich
gospodarstw domowych, „Współczesne Finanse. Teoria i Praktyka”,
nr 1, 2016.
44. Wołoszyn A., Głowicka-Wołoszyn R., Nierówności dochodowe
gospodarstw domowych w Polsce w kontekście zrównoważonego
rozwoju, „Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we
Wrocławiu”, Nr 395, 2015.
45. Wołyszyn A., Wysocki F., Nierówności w rozkładzie dochodów
i wydatków gospodarstw domowych rolników w Polsce, „Roczniki
Naukowe Stowarzyszenia Ekonomistów Rolnictwa i Agrobiznesu”, t. XVI, z. 6, 2014.
46. Wójtowicz A., Zróżnicowanie rozwoju regionalnego w Polsce, „Zeszyty Naukowe Polskiego Towarzystwa Ekonomicznego w Zielonej Górze”, Nr 4, 2016.
THE ASSESSMENT OF THE DIVERSITY
OF INCOME AND SAVINGS OF HOUSEHOLDS
IN POLAND – COMPARATIVE APPROACH
ACCORDING TO REGIONS
The aim of this study was to analyse and to assess the diversity of households' in-comes and households' savings in different regions in Poland . The value and the struc-ture of average monthly available income per capita in household were taken into con-sideration. Also, savings and saving rates for households from various regions were compared. In order to reach the planned objective, the subject-matter literature was analysed, the method of presentation and assessment of the collected data was used via basic statistical tools. The key sources of information were statistical data of the Central Statistical Office in Poland, for the years 2008-2016. After completing the research, it was found that: a) the highest average level of income and savings was characteristic for the households from the central region, the lowest - for the households from the eastern region; b) the highest average income growth rate was noted for the households from the southern region, the lowest - for the households from the central region; c) the households located in the central region, as the only households within the entire period covered by the analysis, made an income higher than average income for the households in Poland; d) irrespective of the location of the household, the main source of income was salary. An important source of income were also social benefits; e) the highest propensity to save, measured by the savings rate from available income, was character-istic for households from the north-western region, the lowest – from the south-western
region. The results reveal differences of both income and savings in households in vari-ous regions in Poland.
Key words: households, household savings, household saving rates, available income, income structure.
