Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
231KobiecoҲѴ w pradziejach - ozdoby w kulturze luboszyckiej
Patrycja AmroziÚska, anastazja.13@vp.pl Uniwersytet Ródzki, ul. Narutowicza 65, 90- 131 RódĊ
Streszczenie
Celem artykuÙu jest przedstawienie ozdób kobiecych charakterystycznych dla kultury luboszyckiej. Omówione zosta-n w nim poszczególne elementy biČuterii od przedmiotów noszonych na szyi po te zdobice dÙonie bdĊ r¿ce. Dodatko-wo zaprezentowane zostan cz¿ïci stroju mogce peÙni° jednoczeïnie funkcj¿ uČytkow oraz dekoracyjn. Badania nad ozdobami kobiecymi Ùczonymi z kultur luboszyck s waČnym elementem poznania rzeczywistoïci okresu rzymskiego i stanowi przyczynek do badaÚ nad istnieniem tejČe kultury.
SÙowa kluczowe: archeologia, kultura luboszycka, okres rzymski, ozdoby, kobiety Femininity in prehistory- jewellery in Luboszyce culture
Abstract
The purpose of this paper is to present women’s ornaments characteristic for the Luboszyce culture. In this article will be discussed particular elements of jewellerie, from objects worn round their neck up to these decorating hands. Addition-ally will be presented parts of the clothin which could perform both a utilitarian and decorative function. Research on women’s ornaments connected with the Luboszyce culture are an important component of cognition about the reality of the Roman Period and are an impuls to the studies about the existence of this culture.
Key words: archaeology, Luboszyce culture, Roman Period, jewellery, women
Kobiety od zamierzchÙych czasów staraÙy si¿ manifestowa° swoj odr¿bnoï° wzgl¿dem m¿Čczyzn. Jednym ze sposo-bów, jaki wypracowaÙy, byÙo ozdabianie swoich ciaÙ nawet najprostsz biČuteri. Do tego celu uČywaÙy mi¿dzy innymi kawaÙków koïci bdĊ znalezionych muszli. Natura kobiet nakazujca im wyróČnianie si¿ spoïród innych pozostaje zatem niezmienna od wieków.
Archeologia jako dziedzina nauk pozwala na zgÙ¿bienie Čycia ludzi z róČnych epok, miejsc, kultur. Poprzez odkrywa-nie zabytków, ich szerok oraz dogÙ¿bn analiz¿ moČna cho°by na chwil¿ uchyli° drzwi przeszÙoïci.
Badanie cmentarzysk stanowi wyjtkowo waČne ĊródÙo umoČliwiajce podejmowanie prób odtwarzania minionego cza-su. Kompleksowe i dokÙadne rozpoznanie tej kategorii stanowisk pozwala na rekonstruowanie wielu aspektów zwizanych z Čyciem ludzi z przeszÙoïci. Dzi¿ki rozwojowi nauki moČliwe staje si¿ nie tylko odkrywanie samych zabytków, ale równieČ poznawanie róČnego rodzaju rytuaÙów, sposobu Čycia bdĊ teČ codziennego funkcjonowania tychČe osób. Badacze, (zarów-no archeolodzy, jak i antropolodzy) staraj si¿ – na podstawie analizy okreïlonych darów grobowych odnajdywanych przy danym osobniku – wnioskowa° nawet na temat pÙci zmarÙego. Niektóre bowiem przedmioty Ùczy si¿ z pÙci m¿sk, inne zaï okreïla si¿ mianem atrybutów ČeÚskich. Do tych drugich zaliczy° moČna wÙaïnie ozdoby odnajdywane w grobach.
Kultura luboszycka powstaÙa okoÙo poÙowy II w. n. e. na terenie grodkowego Nadodrza i trwaÙa w niektórych rejonach do przeÙomu IV/V w. n. e.1. Osadnictwo pojawiÙo si¿ na obszarze, który przez okres okoÙo dwustu lat byÙ niezasiedlony2.
W czasie swojego najwi¿kszego rozkwitu zasi¿giem obj¿Ùa teren Górnych oraz Dolnych RuČyc, cz¿ï° póÙnocn Dolnego glska, poÙudniow Brandenburgi¿, wschodni Saksoni¿ oraz ziemi¿ lubusk3.
Rozwój tejČe kultury naleČy podzieli° na cztery fazy:
1. Pierwsza faza – kultura obejmuje teren ujïcia Warty aČ do dolnego biegu Nysy RuČyckiej. 2. Druga faza – zasiedleniu ulegaj Dolne RuČyce oraz poÙudniowa Brandenburgia.
3. Trzecia faza – kultura obejmuje dalsze regiony poÙudniowej Brandenburgii, tereny nadÙabskie, caÙe Górne RuČy-ce oraz póÙnocne oraz zachodnie cz¿ïci Dolnego glska.
1 G. DomaÚski, Kultura luboszycka mi¿dzy Rab a Odr w II – IV wieku, WrocÙaw – Warszawa – Kraków – GdaÚsk 1979, s. 13. 2 M. Bohr, Elementy przeworskie i wielbarskie w kulturze luboszyckiej, „Archaeologia Silesiae” 2002, t. 1, s. 123.
3 G. DomaÚski, Kultura luboszycka, [w:] J. Wielowiejski (red.), Prahistoria Ziem Polskich, PóĊny okres lateÚski oraz okres rzymski, t. 5, WrocÙaw – Warszawa – Kraków – GdaÚsk 1981, s. 263.
232
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
4. Czwarta faza – zasi¿g kultury nie zmienia si¿ jednak osadnictwo ma charakter mniej intensywny4.
Nazwa kultury przej¿ta zostaÙa od stanowiska w Luboszycach poÙoČonego w województwie lubuskim. Odkryto tam jedno z najwi¿kszych cmentarzysk identyÞ kowanych z wspomnian kultur. Stanowisko to zasÙuguje na uwag¿, po-niewaČ wedÙug badaÚ antropologicznych na 127 osób pochowanych w jego obr¿bie tylko 6 moČna zinterpretowa° jako pochówki m¿skie5. Takie cmentarzysko pozwala na dokÙadniejsz analiz¿ pochówków kobiecych oraz ich wyposaČenia,
dostarczajc wiele informacji dotyczcych ozdób6.
Osady identyÞ kowane z kultur luboszyck tworzone byÙy na niewielkich wzniesieniach wzdÙuČ teras duČych rzek bdĊ teČ na niskich terasach maÙych rzek. Stosunkowo cz¿sto osady odkrywane byÙy na przew¿Čeniach dolin, czyli w miejscach zapewniajcych Ùatwy dost¿p do wody7.
Budynki wyst¿pujce na tych osadach moČna podzieli° na dwie kategorie: naziemne oraz zagÙ¿bione w ziemi. Pozo-staÙoïciami po tych pierwszych s zarysy rz¿dów sÙupów, na podstawie których moČna rekonstruowa° ksztaÙt budyn-ków. Najbardziej charakterystycznymi budowlami sÙupowymi z kultury luboszyckiej s duČe budynki halowe o ksztaÙcie dÙugiego prostokta. Ich przestrzeÚ prawdopodobnie podzielona byÙa na mniejsze pomieszczenia. ZagÙ¿bionych budyn-ków w omawianej kulturze jest znacznie mniej8.
Ludnoï° kultury luboszyckiej praktykowaÙa obrzdek ciaÙopalny, skÙadaÙa prochy swoich bliskich w grobach jamo-wych, nad którymi rzadko usypywaÙa kurhany. Regularny ksztaÙt jam, w których umieszczono szcztki, moČe ïwiadczy° o tym, Če pierwotnie uČyto w tych miejscach pojemników organicznych wykonanych bdĊ to ze skóry, drewna czy teČ z wikliny9. W obr¿bie tejČe kultury odkrywane s równieČ cmentarzyska warstwowe. W tym przypadku prochy
zmar-Ùych spopielonych na stosach rozsypywano na powierzchni cmentarzysk. W koÚcowej fazie trwania kultury luboszyckiej pojawia si¿ zwyczaj pochówków szkieletowych10. Cz¿ï° z nich byÙa wkopywana w starsze cmentarzysko warstwowe.
MoČna to interpretowa° jako zerwanie z poprzedni tradycj lub teČ ch¿ci wykorzystania juČ istniejcej sfery sacrum11.
W wi¿kszoïci przypadków groby kultury luboszyckiej w momencie odkrywania nie byÙy oznaczane na powierzchni. Nie moČna jednak wykluczy°, Če nie stosowano takich praktyk. Prawdopodobnie ich ïlady nie zachowaÙy si¿ po prostu do wspóÙczesnoïci. Tak interpretacj¿ zdaje si¿ potwierdza° fakt, iČ poza przypadkami opisanymi powyČej groby nie byÙy wkopywane jeden w drugi12.
WyposaČenie grobowe kultury luboszyckiej wykazuje wpÙywy zarówno ludnoïci kultury przeworskiej, kultury wiel-barskiej oraz kr¿gu nadÙabskiego, czyli kultur oïciennych13. W tej perspektywie kultura ta jawi si¿ jako miejsce styku
oraz obszar wpÙywów kultur j otaczajcych14. Nawizania te mogÙy wynika° zarówno z bezpoïrednich migracji, jak
i zapoČyczeÚ oraz inspiracji stylistycznych dotyczcych konkretnych wyrobów15. Charakterystycznym wyposaČeniem
pochówków kobiecych s: prz¿ïliki, pozostaÙoïci szkatuÙek pod postaci oku° i kluczy, paciorki, szpile oraz zapinki. Wy-znaczniki grobów m¿skich to uzbrojenie oraz ostrogi16.
Klasyczny strój kobiety w kulturze luboszyckiej, interpretowany na podstawie znalezisk grobowych, skÙadaÙ si¿ z dwóch zapinek, sprzczki do pasa, wisiorków, paciorków oraz jednej szpili17. Omawiana kultura byÙa stref
przenika-4 TamČe, s. 26przenika-4.
5 G. Gralla, Ekspertyza antropologiczna szcztków ciaÙopalnych z Luboszyc. III cz¿ï° – groby i cmentarzyska warstwowe z okresu wpÙywów rzymskich, [w:] G. DomaÚski, Cmentarzysko w Luboszycach (II – IV w.), WrocÙaw 1982, s. 204–207.
6 G. DomaÚski, Cmentarzysko w Luboszycach II-IV w., WrocÙaw – Warszawa – Kraków – GdaÚsk 1982, s. 125, 204. 7 G. DomaÚski, Kultura luboszycka mi¿dzy..., dz. cyt., s. 113–118.
8 TamČe, s. 118–121.
9 G. DomaÚski, Obrz¿dy na cmentarzyskach kultury luboszyckiej, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica” 2007, t. 25, s. 298–301. 10 G. DomaÚski, Kultura luboszycka mi¿dzy..., dz. cyt., s. 14–16.
11 G. DomaÚski, Problem zaniku kultury luboszyckiej, [w:] G. DamaÚski (red.), Nadodrze w staroČytnoïci. Konferencja Grabice 23 – 30 czerwca 2004 r., s. 189–190.
12 G. DomaÚski, Kultura luboszycka mi¿dzy..., dz. cyt., s. 189–192. G. DomaÚski, ZróČnicowanie obrzdku pogrzebowego kultury luboszyckiej, [w:] A. Urbaniak, R. Prochowicz, I. Jakubczyk, M. Levada, J. Schuster (red.), Terra Barbarica. Studia oÞ arowane Magdalenie MczyÚskiej w 65. rocznic¿ uro-dzin. Monumenta Archaologica Barbarica. Series Gemina, T. II, RódĊ – Warszawa 2010, s. 240–250.
13 TamČe, s. 14-16. G. DomaÚski, Kultura luboszycka a kultura wielbarska, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w mÙodszym okresie rzymskim, t. 2, Lublin 1988, s. 127–142. G. DomaÚski, Genetyczne i ssiedzkie zwizki kultury luboszyckiej z kultur przeworsk, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura przeworska: materiaÙy z konferencji, Lublin 1994, s. 363–372.
14 J. K. KozÙowski, P. Kaczanowski (red.), Najdawniejsze dzieje ziem polskich, t. 1, Kraków 1998, s. 296. 15 M. Bohr, Elementy przeworskie..., dz. cyt., s. 127.
16 G. DomaÚski, Kultura luboszycka mi¿dzy..., dz. cyt., s. 177.
17 M. Tempelman–MczyÚska, Cz¿ïci stroju kobiecego w okresie rzymskim na obszarze ïrodkowo- i wschodnioeuropejskiego Barbaricum, Kraków 1985, s. 47.
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
233nia si¿ wpÙywów ssiednich jednostek. W zwizku z tym faktem elementy kobiecego stroju w kulturze luboszyckiej s podobne do tych wyst¿pujcych oïciennie, róČnice widoczne s na poziomie poszczególnych typów konkretnych przed-miotów.
Groby tej kultury najcz¿ïciej wyposaČane byÙy w ozdoby. Jako wyznacznik pochówków kobiecych moČna przyj° zasad¿, iČ w grobach m¿skich skÙadano po jednej zapince do spinania szat, natomiast kobietom oÞ arowywano dwie lub wi¿ksz ich iloï°18. BiČuteri¿ kobiec moČna podzieli° na kilka kategorii. Na t¿ zdobic szyj¿, do której naleČ: naszyjniki,
wisiorki, klamerki esowate oraz paciorki; na ozdoby rk/dÙoni, czyli bransolety, pierïcionki czy cz¿ïci stroju stanowice jednoczeïnie jego dekoracj¿: zapinki oraz szpile. W niektórych przypadkach do przedmiotów uznawanych za ozdoby moČna zaliczy° równieČ wykonywane z wielk starannoïci i kunsztem cz¿ïci pasa.
Wïród wisiorków stanowicych ozdoby szyi najcz¿ïciej spotykanymi s zawieszki wiaderkowate w swym ksztaÙcie przypominajce walec wykonany z Čelaza. Zabytki te archeolodzy wielokrotnie odkrywaj wraz ze znajdujcymi si¿ obok paciorkami, co pozwala interpretowa° te elementy jako cz¿ïci skÙadowe kolii. Wisiorki koszyczkowate, jak sama nazwa wskazuje, swym ksztaÙtem przypominaj niewielkich rozmiarów koszyczki. Na cmentarzysku w Luboszycach w cz¿ïci warstwowej zostaÙ odkryty jeden, bogato zdobiony zabytek tego typu, wykonany ze zÙota. Stanowi on analogi¿ do podob-nych wisiorków odkrywapodob-nych w grobach ksiČ¿cych. Zawieszki koszyczkowate wraz z zawieszkami kapsuÙkowatymi s rzadkimi znaleziskami w badanej kulturze19.
Kolejna kategoria zabytków stanowica ozdoby szyi to paciorki. Niewielkich rozmiarów kóÙka z przechodzcym na wylot otworem stanowi jeden z najcz¿ïciej oÞ arowywanych przedmiotów osobom zmarÙym. Nawlekanie ich na sznurki byÙo jednym z podstawowych sposobów ozdabiania szat. Najliczniejsz grup¿ stanowi paciorki póÙkoliste wykonane z bÙ¿kitnego szkÙa. Cz¿sto odkrywane s równieČ paciorki póÙkoliste z ornamentem w ksztaÙcie falistych linii bdĊ teČ oczek. Liczne s równieČ paciorki wykonane z gliny. Znaczna cz¿ï° paciorków odkrytych w kulturze luboszyckiej to okazy silnie przepalone, co uniemoČliwia okreïlenie ich ksztaÙtu, a nawet barwy uČytego do ich wyrobu szkÙa. Proces ten zwizany jest z charakterem pochówków, czyli ciaÙopaleniem. Przedmioty umieszczane na stosie pogrzebowym wraz ze zmarÙym byÙy wystawione na dziaÙanie wysokich temperatur, w wyniku czego cz¿sto ulegaÙy caÙkowitemu zniszcze-niu20.
Klamerki esowate, odnajdywane zazwyczaj wraz z paciorkami oraz róČnego typu wisiorkami, sÙuČyÙy do spinania kolii. Ich esowato wygi¿ty ksztaÙt pozwalaÙ poÙczy° ze sob dwa koÚce sznura21.
Ozdoby dÙoni reprezentowane s przez pierïcionki. RóČni si¿ one mi¿dzy sob zarówno materiaÙem, z jakiego zosta-Ùy wykonane, jak i ksztaÙtem. Mog by° to zwykÙe obrczki bdĊ teČ pierïcionki skÙadajce si¿ z kilku spiralnych obr¿czy. MoČna przypuszcza°, Če róČnego rodzaju kóÙka odnajdywane w grobach mogÙy sÙuČy° wÙaïnie jako ozdoby dÙoni22.
Bransolety, podobnie jak pierïcionki róČniÙy si¿ mi¿dzy sob ksztaÙtem oraz uČytym materiaÙem. Zazwyczaj s to bransolety ze zgrubiaÙymi koÚcami. Zdarzaj si¿ zabytki wykonane z metali szlachetnych23.
Zapinki oraz szpile to przedmioty b¿dce jednoczeïnie cz¿ïciami stroju oraz ich ozdobami. StanowiÙy element spina-jcy szaty, dlatego w grobach szkieletowych odkrywane s zazwyczaj na wysokoïci klatki piersiowej. Pierwsza z wspo-mnianych kategorii zabytków, odkrywane w grobach to okazy bardzo istotne w procesie ustalania chronologii danego obiektu. Zwizane jest to z faktem, iČ stanowi jedne z najbardziej czuÙych chronologicznie artefaktów. Charakteryzuj si¿ róČnorodnoïci form oraz wielkoïci. Cz¿ï° z nich wykonano z brzu, inne z Čelaza24.
W kulturze luboszyckiej wyst¿powaÙy zarówno szpile metalowe, jak i koïciane. Wiele zabytków zachowaÙo si¿ jedynie fragmentarycznie, co utrudnia formuÙowanie wniosków na temat ich ksztaÙtu czy rozmiarów. Zniszczenia, podobnie jak w przypadku innych rodzajów ozdób, najcz¿ïciej wynikaj z faktu umieszczania ich na stosie pogrzebowym. Szpile ko-ïciane odkryto na cmentarzyskach poÙoČonych przede wszystkim nad Odr oraz doln Nys RuČyck25.
Kultura luboszycka stanowi interesujcy temat badaÚ. Czas, który minÙ od jej odkrycia, zweryÞ kowaÙ kilka tez do-tyczcych jej funkcjonowania. Obecne dyskusje dotyczce tej jednostki skupiaj si¿ na celowoïci wyróČniania jej spoïród
18 G. DomaÚski, Kultura luboszycka, [w:] J. Wielowiejski (red.), Prahistoria…, dz. cyt., s. 267. 19 G. DomaÚski, Kultura luboszycka mi¿dzy..., dz. cyt., s. 35-36.
20 TamČe, s. 38. 21 TamČe, s. 39. 22 TamČe. 23 TamČe. 24 TamČe, s. 18–26. 25 TamČe, s. 33–35.
234
Ogrody nauk i sztuk nr 2015 (5)
przestrzeni, w której istniaÙa. Archeolodzy staraj si¿ odpowiedzie° na pytanie, czy jako strefa wpÙywów nie jest jedynie pÙaszczyzn styków innych kultur i nie powinna zosta° do takiej roli sprowadzona26. Ponadto badacze, poprzez swoj
prac¿ poznaj róČne aspekty Čycia dawnych ludnoïci. Odkrywanie ich osad pozwala dowiedzie° si¿, w jaki sposób funk-cjonowali w danej spoÙecznoïci, jak wygldaÙy ich domy i otoczenie, co produkowali, jak przebiegaÙo ich normalne Čycie. Wnioski pÙynce z badaÚ prowadzonych na cmentarzyskach pozwalaj ujrze° to, co byÙo naprawd¿ waČne dla ludnoïci kultury luboszyckiej w sferze sacrum. Jak podchodzili do zagadnieÚ zwizanych ze ïmierci swoich bliskich, jak radzili sobie z ich strat. Analizowanie tego typu stanowisk pozwala na uzyskanie równieČ innych danych dotyczcych badanej spoÙecznoïci. Strój, w jakim skÙadano zmarÙe osoby do grobów byÙ zapewne w pewnej cz¿ïci odzwierciedleniem ubiorów ludzi Čyjcych. MoČna wi¿c, cho° z pewn doz ostroČnoïci, rekonstruowa° go na podstawie znalezisk, a takČe przeïle-dzi° ewentualne zmiany zachodzce w upodobaniach omawianej spoÙecznoïci.
Bibliografia:
[1] Bohr M., Elementy przeworskie i wielbarskie w kulturze luboszyckiej, „Archaeologia Silesiae” 2002, t. 1
[2] DomaÚski G., Kultura luboszycka mi¿dzy Rab a Odr w II – IV wieku, WrocÙaw – Warszawa – Kraków – GdaÚsk 1979
[3] DomaÚski G., Kultura luboszycka, [w:] Wielowiejski J. (red.), Prahistoria Ziem Polskich, PóĊny okres lateÚski oraz okres rzymski, t. 5, WrocÙaw – Warszawa – Kraków – GdaÚsk 1981
[4] DomaÚski G., Cmentarzysko w Luboszycach II-IV w., WrocÙaw – Warszawa – Kraków – GdaÚsk 1982
[5] DomaÚski G., Kultura luboszycka a kultura wielbarska, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura wielbarska w mÙodszym okresie rzymskim, t. 2, Lublin 1988
[6] DomaÚski G., Genetyczne i ssiedzkie zwizki kultury luboszyckiej z kultur przeworsk, [w:] J. Gurba, A. Kokowski (red.), Kultura przeworska: materiaÙy z konferencji, Lublin 1994
[7] DomaÚski G., Obrz¿dy na cmentarzyskach kultury luboszyckiej, „Acta Universitatis Lodziensis. Folia Archaeologica”, t. 25, 2007
[8] DomaÚski G., ZróČnicowanie obrzdku pogrzebowego kultury luboszyckiej, [w:] A. Urbaniak, R. Prochowicz, I. Jakubczyk, M. Levada, J. Schuster (red.), Terra Barbarica. Studia oÞ arowane Magdalenie MczyÚskiej w 65. rocznic¿ urodzin. Monumenta Archaologica Barbarica. Series Gemina, Tomus II, RódĊ – Warszawa 2010
[9] DomaÚski G., Problem zaniku kultury luboszyckiej, [w:] G. DomaÚski (red.), Nadodrze w staroČytnoïci. Konferencja Grabice, 23 – 30 czerwca 2004 roku, Zielona Góra 2011
[10] Gralla G., Ekspertyza antropologiczna szcztków ciaÙopalnych z Luboszyc. III cz¿ï° – groby i cmentarzyska warstwowe z okresu wpÙywów rzymskich, [w:] G. DomaÚski, Cmentarzysko w Luboszycach (II – IV w.), WrocÙaw 1982
[11] KozÙowski J. K., Kaczanowski P. (red.) Najdawniejsze dzieje ziem polskich, t. 1, Kraków 1998
[12] Schuster J., Wielbark – Przeworsk – Luboszyce. Z badaÚ nad stosunkami kulturowymi na przeÙomie II/III w. mi¿dzy ïrodkow Rab a Odr, [w:] G. DomaÚski (red.), Nadodrze w staroČytnoïci konferencja Grabice 23 – 30 czerwca 2004, Zielona Góra 2011
[13] Tempelman – MczyÚska M., Cz¿ïci stroju kobiecego w okresie rzymskim na obszarze ïrodkowo- i wschodnioeuropejskiego Barbaricum, Kraków 1985
26 J. Schuster, Wielbark – Przeworsk – Luboszyce. Z badaÚ nad stosunkami kulturowymi na przeÙomie II/III w. mi¿dzy ïrodkow Rab a Odr, [w:] G. DomaÚski (red.), Nadodrze w staroČytnoïci konferencja Grabice 23 – 30 czerwca 2004, Zielona Góra 2011, s. 141–161.
