R ec en zje
57!
asy ry jscy p o słu g iw a li się ra c z e j b ro n ią sieczną. W „b ro ń le k k ą i d łu g ą ” — je śli te n zw ro t a u to ra dotyczy w łóczni czy p ik i, a n ie d łu g iej szab li — w y p o saż o n a b y ła w ię c rac zej o w a „p iech o ta n a k o n ia c h ” , o k tó r e j w sp o m in a się w k siążce (s. 49, 124). P a m ię ta ć p rz y ty m należy, że k a w a le ria p rz y n a jm n ie j d o czasów A le k s a n d ra M acedońskiego n ie o d g ry w a ła w ięk szej ro li — n a w e t k o n n i n o m a d o w ie n a p a d a ją c y n a d o lin ę E u f r a tu i T y g ry su o d półnjocy jeźd zili w ów czas w ierzch em ty lk o w czasie m a rsz u , do b itw y zaś u ży w a li w ozów bojow ych.
S to su n k o w o d u ż a liczb a szczegółow ych z a rz u tó w n ie św iadczy b y n a jm n ie j u je m n ie o książce. P o pie rw sz e bow iem d o ty c zą one w w iększości p rz y p a d k ó w sp ra w m arg in eso w y ch , p o d ru g ie zaś analizy d o k o n a n o g łó w n ie pod specyficznym k ą te m h isto rii te c h n ik i. Z p ew n o śc ią w p ra c y z a k ro jo n e j n a ta k sz e ro k ą m ia rę n ie sposób u n ik n ą ć błędów , o g ó ln a je j w a rto ść p o zo staje je d n a k bez w zg lę d u n a n ie w ysoka. W y d a je się w ięc, że cz y te ln ik z a in te re so w a n y p rz e d m io te m w y n ie sie z le k tu ry Ż ycia codziennego w B abilo n ie i A s y r ii b a rd z o du że korzyści.
i
B o le sła w O rło w sk i
G ilb e rt i C olette C h a r l e s - P i s a r d , Z y c ie co d zien n e w K a rta g in ie w cza
sach H annibala, p rze ło ży ła z fra n cu sk ieg o I re n a W ieczorkiew icz. P a ń stw o w y In-:
s ty t u t W ydaw niczy, W a rsza w a 1962, s. 219, ił. 54.
K o le jn a p o z y c ja z w y d a w a n e j p rzez P IW se rii Z y c ie co d zien n e z a jm u je się te m a te m sto su n k o w o m a ło zn an y m . N ie w ie lk a lic z b a za ch o w a n y ch źró d e ł p u - n ickich (z re g u ły z re sztą w n iek o n ieczn ie rz e te ln y m ła ciń sk im p rze k ład z ie) o ra z sk ą p sz e niż gdzie ind ziej d o k u m e n ty archeologiczne (w w y n ik u s ta ra n n e g o znisz czen ia' K a rta g in y p o n ad 2000 la t tem u ) sp ra w ia ją , że o sp o łe cz eń stw ie te j w ie l k ie j k olonii fen ic k iej, a zw łaszcza o je g o k u ltu rz e , w iem y o w iele m n ie j n iż o in n y c h w spółczesnych K a rta g in ie lu d a c h i k r a ja c h b asen u M orza Ś ródziem nego. D lateg o też p r a c a Z ycie codzienne w K a rta g in ie , s ta n o w ią c a sy n te z ę o p a r tą n a w szy stk ich p rze sła n k a c h , ja k im i d y sp o n u je w sp ó łczesn a n a u k a , je s t n ie z m ie rn ie ciek aw y m stu d iu m d la w szy stk ich in te re su ją c y c h się k u ltu r ą sta ra ż y tn o śc i. J a k i in n e k sią żk i se rii, p rzezn aczo n a je s t zaró w n o d la lu d ż i n a u k i, ja k i d la la ik ó w - am atorów .
B ogata d o k u m e n ta c ja n a u k o w a i jasny, p rz e jrz y sty w y k ła d — to n ie w ą tp li w e w a lo ry p rac y . S zkoda ty lk o , że p o d a n a b ib lio g ra fia je s t n ie zw y k le szczupła, gdyż au to rzy o d sy ła ją cz y te ln ik a d o o b sz ern ej k ry ty c z n e j b ib lio g ra fii K a r ta g in y w in n e j sw ej p ra c y M onde de C ąrthage. B yć m oże, W w a ru n k a c h fra n c u sk ic h rzeczyw iście b y ło zbyteczne p o w ta rz a n ie te j b ib lio g ra fii, szk o d a je d n a k , że n ie zam ieszczono je j w polsk im przek ład zie, a n ależy sądzić, że in ic ja ty w a t a k a n ie n a p o tk a ła b y tru d n o śc i ze stro n y a u to ró w . S p oro ty tu łó w d zieł o K a rta g in ie znaleźć m o żn a je d n a k w licznych p rzy p isa ch zn a jd u ją c y c h się n a k o ń cu k siążk i.
Je d y n a w k siążce m a p a, z a ty tu ło w a n a M apa K a rta g in y, o b e jm u je z a ch o d n ią część M orza Ś ródziem nego. P rz y d a ła b y się ch y b a ró w n ież m a p k a z tr a s a m i sp raw d zo n y c h i przy p u szczaln y ch sz lak ó w p o d ró ży m o rsk ic h F e n ic ja n i P u n ijcz y k ó w . D ziw i b r a k p la n u m ia sta , zw łaszcza w k o n te k śc ie szczegółow ego to p o g ra fic z n ego op isu je g o położenia. I, zw ykły u n as, jieszcze je d e n b ard z o p o w ażn y m a n k a m e n t, k tó re g o łatwo- u n ik n ą ć p rz y o d ro b in ie d o b rej w oli — k sią ż k a n ie m a in d e k su . W te j pozycji je s t to b r a k d otkliw szy n iż w in n y c h z te j se rii, gdyż spis rzeczy je s t w n ie j w y ją tk o w o ogólnikow y, o g ran ic zo n y ty lk o do p o d a n ia t y tu łó w rozd ziałó w (n aw et podro zd ziały n ie zo stały w yszczególnione). N ie zn a m f r a n
572
R e c e n zjecuskiego o ry g in a łu k siążk i, -ale je j p rz e k ła d a n g ie ls k i1 m a w sp o m n ia n e m a p y (nie m a n a to m ia s t m a p y M orza Śródziem nego) o ra z ogólny in d ek s o b o k szczegóło w eg o sp is u treśc i. S ądząc z tego, b r a k i polskiego w y d a n ia w y n ik a ją tylk o z w in y re d a k c ji.
N a tre ś ć k sią ż k i s k ła d a się sied em ro zdziałów : M iasto (położenie, p o rty , m u ry o b ro n n e, św ią ty n ie , a rc h ite k tu ra ), S p o łe cze ń stw o k a rta g iń sk ie . K la sy rządzące (m iaąto -p ań stw o , n aró d , k a p ła n i, a ry sto k ra c ja ), P ro b le m y socjalne. P rze m y sł (hutnictw o, s to la rk a , tk actw o , ce ram ik a , sz k larstw o , ogó ln e ry sy p rz e m y słu p u n ic - kiego, (pracow nicy, cudzoziem cy, p ro b le m y społeczne), Z ajęcia co d zien n e (typ fi
zyczny, u b ió r, ozdoby, sp rzę ty , pożyw ienie, w ychow anie, ro d zin a, p rzesąd y , choro ba, śm ierć i pogrzeb), K u p c y i h a n d el (kupcy feniccy, ty r y js k ie im p e riu m k o lo n ial ne, k o n k u re n c ja g rec k a, rozswój K a rta g in y , s to s u n k i ze W schodem , w a lk a z R zy m em ), D yplom acja, flo ta , a rm ia (p o lity k a p u n ic k a , siły ' m o rsk ie, o rg a n iz a c ja arm ii, w o jsk a n a je m n e , p ry n c y p a t B arcydów ), W ie lk ie po d ró że (p e n e tra c ja lą d o w a S ah ary , żegluga w zd łu ż w y b rzeży A fry k i i E u ro p y , że g lu g a p o oceanie).
O ile h is to ria p o lity cz n a K a rta g in y , zw łaszcza pod k o n iec je j istn ie n ia , oraz fe- n ickie o d k ry w c ze w y p ra w y m o rsk ie s ą zn a n e sto su n k o w o d o b rze i om ów ione zo s ta ły o b sz e rn ie i ciekaw ie, w ie le zag ad n ień z dzied zin y cyw ilizacji i k u ltu r y z k o nieczności, w obec b ra k u źródeł, p rze d staw io n o w sposób fra g m e n ta ry c z n y i h ip o te tyczny. N iem n iej o b ra z życia sp o łe cz eń stw a p u n ic k ieg o z o stał z g ru b sz a n ak re ślo n y . D la h is to ry k a te c h n ik i in te re su ją c e s ą in fo rm ac je dotyczące te c h n ik i k a rta g iń sk ie j, m a ją c e n a w ielu p olach w y b itn e o siąg n ięcia (porty, m u ry o b ro n n e, W ielopiętrow e b u d o w le o m u ra c h ceg lan y ch w zm a cn ian y c h b lo k a m i k am ie n n y m i, w odoodporne za p ra w y m u ra rsk ie ), n a in n y c h n a to m ia st p o zo stające j n a sto su n k o w o niskim pozio m ie (np. b r a k ro z w ią z a n ia z a o p a trz e n ia w wodę). C zęsto s p o ty k a n e przypuszczenie, ja k o b y R z y m ia n ie p rz y b udow ie sły n n y c h dró g b ity c h W zorowali się n a K a rta g iń - czykach, n ie z o sta ło n a ś w ie tlo n e w książce, n a je j p o d sta w ie w y d a je się je d n a k n ie zw ykle m a ło p raw d o p o d o b n e. \
A u to rzy k re ś lą też o b ra z k u ltu r y duchow ej sp o łe cz eń stw a p unickiego, całk o w i cie o d m ie n n ej od g re c k ie j, n ac ec h o w an ej surow ością, b ra k ie m este ty k i, a często n a w e t p ry m ity w n e j. S z tu k i k a rta g iń s k ie j, n a s ta w io n e j n a m a so w e w y tw a rz a n ie ta n d e tn y c h w y ro b ó w d la w y m ia n y z lu d a m i z n a jd u ją c y m i się n a niskim szczeblu ro z w o ju , a d y sp o n u ją cy m i zasobam i cennych surow ców , n ie m o żn a n a w e t po ró w n y w ać ze s z tu k ą św ia ta klasycznego. P u n ijc z y k m ia ł n ie m a l patologiczną, p o n u rą w izję św ia ta , co w znacznej m ie rze w y n ik a ło z o sa m o tn ie n ia m ia s ta -p a ń s tw a w e w rogim otoczeniu, z d a la od n a tu r a ln e j ojczyzny — F en icji. U m ysłow ość k a rta g iń s k a , n a po zór o d p y c h a ją c a i całk o w ic ie n am obca, n a w ielu p o lach zad ziw ia je d n a k in te lig e n cją i en e rg ią. B liscy s ą n a m odw ażn i o d k ry w c y now ych sz lak ó w m o rsk ic h k u n ie zn a n y m k ra in o m , bliscy b o h a te rsc y obrońcy m ia s ta sk a za n eg o n a zag ład ę p rze z R zym ian. T ą sp e cy ficz n ą a tm o sfe rą K a rta g in y przesycone są w szy stk ie stro n ic e k siążk i. I chociaż z p ew n o śc ią w n io sk i p ły n ą c e z le k tu r y ro z c z a ru ją cz y teln ik a, k tó ry z a m ia st fa sc y n u jąceg o ś w ia ta w yczarow anego' p rze z F la u b e rta u jr z y m ia s to p rozaicznych kupców , k sią żk ę w a r to przeczytać. D aje bow iem p ersp e k ty w icz n y , w ielo stro n n y o b ra z ciek a w ej, a n ie zn a n ej k u ltu ry .
B o le sła w O rło w ski
