R O C Z N I K I H U M A N I S T Y C Z N E Tom X X X IX -X L zeszyt 4 - 1991-1992
R Y S Z A R D A BULA S Lublin
PRZEJŚCIE P R Z E Z M O R Z E C ZERW O N E
W SYNAGODZE W D U R A EUROPOS (POŁOWA III W.)
JAKO A K E D A H NARODU ŻYDOWSKIEGO
"Utworzy się droga dla Reszty Jego ludu, która przetrwa wygnanie z Asyrii, podobnie jak się to stało dla Izraela, kiedy ten wycho
dził z krainy egipskiej".
(Iz 11, 16)
N ajstarszy znany nam ze sp ó ł m alo w id eł żydow skich p okryw a ściany synagogi z n ajd u jącej się w p o ło żo n y m nad E u fra te m D u ra E u ro p o s . S ynagoga p o w sta ła w p o ło w ie trzecieg o w ieku w w yniku p rze b u d o w y synagogi w c z e śn ie jsz e j1. Jej w n ę trz e ob ieg ały cztery pasy d e k o racy jn e, z k tó ry ch trzy wyższe zaw ierały ilu s tr a cję tek stó w sta ro te sta m e n to w y c h 2. Jed n y m z n ajw ażniejszych je s t o b ra z u k a z u ją cy P rzejście p rzez M o rze C zerw one.
Z pow odu sk o m p lik o w an ej k o m pozycji Przejścia uczeni n ie są zg o d n i co do liczby scen b u dujących p rz e d sta w ie n ie ( p ro p o n u je się 3, 4, 5, 6 s c e n )3. Je d y n ą
1 R. M e s n i I d u B u i s s o n . Les peintures de la synagogue de Doura-Europos 245-256 après J.-C. Roma 1939 s. 7-13.
2 A. G r a b a r. L e thème religicttx des fresques de la synagogue de Dura. "Revue de l'histoire des reli gions" 44:1941 s. 26-27; M. R o s t o v t z e f f . Die Synagogue von Doura. "Rbmische Quartalschrift for christliche Altertumskunde und for Kirchengeschichte" 42:1932 s. 203-218; Reallcxikon fa r A ntike und
Christentum. T. 4 s. 363 oraz M e s n i I d u B u i s s o n, jw. pl. VIII.
3 M Rostovtzeff (jw. s. 209) wymienia 4 sceny: wyjście, podróż Izraelitów ku morzu, zatopienie Egip cjan, cud w Mara, z podziałem na dekady, centurie i chiliady. Mesnil du Buisson (jw. s. 30) podaje 5 scen: siedem plag, ucieczka z Egiptu, Mojżesz rozdzielający morze, tonący Egipcjanie, wyjście Izraelitów na brzeg wraz z włączoną weń szóstą sceną cudu w Mara. R. de Vaux (Un détail de la synagogue de Doura. "Revue biblique" 47:1938 s. 383) dzieli przedstawienia na 3 sceny: wyjście z Egiptu, Mojżesz zamykający wody morza, cud w Mara. C. Kraeling (The synagogue. New Haven 1956) wyróżnia 4 sceny: wyjście z Egiptu, marsz Izraelitów i rozdzielenie wód, marsz przez pustynię, cud w Mara. Kraeling scenę drugą określa jako dziwnie przesuniętą i niezrozumiałą, stwierdza, że jej koniec znajduje się w morzu, pierwszą grupę Izrae
6 RYSZARDA BULAS
d ro g ą p o z w a la ją cą u n ik n ą ć b łę d ó w czy n ie k o n se k w e n c ji w in te rp re ta c ji je st a n a liz a s tru k tu ry k o m p o zy cji o ra z bazu jący na n iej precyzyjny o p is o b razu . W a ż n e je s t p o d e jśc ie do k ażd eg o e le m e n tu o b ra z u ze św iad o m o ścią, że je s t on z n a k ie m , sło w em sk iero w an y m do p a trz ą c e g o . P rzy p ad k o w o ść je s t raczej w yklu czo n a. W szelk ie zabiegi re d u k c ji, o d stę p stw czy m n o ż e n ia w ydarzeń zaw artych w h i s t o r i i s p i s a n e j są d ro g o w sk a zem ku p e łn e m u o d czy tan iu h i s t o r i i n a m a l o w a n e j .
P rz e jśc ie p rz e z M o rz e C z erw o n e u m iesz czo n o n a g łów nej, z n a jd u ją c ej się po s tr o n ie z a c h o d n ie j, ś c ia n ie synagogi w praw ym ro g u najw yższego p asa d ek o racji. W y ró żn iam w p rz e d sta w ie n iu trzy sceny o d c zy tu jąc ich tre ść od s tro n y praw ej ku lew ej, z g o d n ie z h e b ra jsk im k ie ru n k ie m n a rra c ji (p a trz p rz e ry s)4.
S cen a p ierw sza: na praw ym k ra ń c u p rz e d sta w ie n ia z n a jd u ją się dw ie z b u d o w a n e z b lo k ó w k am ien n y ch b u d o w le zw ień cz o n e k re n e la ż em . N a g ó rn e p a rtie b u d o w li o p a d a d eszcz g ra d u i o g n ia o ra z insekty. P rz e d b u d o w lą s to ją dw ie ko lu m n y . N a o si je d n e j z b u d o w li z n a jd u ją się sz e ro k o o tw a rte drzw i zw ieńczo n e gzym sem i p ó łk o listy m ty m p a n o n e m . G ra d , o g ień i in se k ty są ilu s tra c ją plag zesłan y ch p rz e z Y ah w e n a fa ra o n a i E g ip c ja n (W j 7, 14 — 11, 10). B udow la w y o b raża E g ip t, z k tó re g o wyszli Iz ra e lici (W j 9, 33-34; 12, 37). O tw a rte drzwi su g e ru ją , że w yjście Iz ra e litó w z E g ip tu ju ż n a s tą p iło (W j 12, 31-32).
N a lew o d o b u d o w li ściśle przy leg a tłu m Iz ra e litó w , u fo rm o w an y w czterech rz ę d a c h , je d e n n ad d ru g im ta k , że z a jm u ją ca łą w ysokość p rz e d sta w ie n ia 5. Dwa rzędy z a jm u ją ż o łn ie rz e , je d e n naczeln icy d w u n a stu p o k o le ń Iz ra e la, w n a j niższym u m ie szc zo n o p ro sty lud. S tło c z e n i i ściśn ięci Iz ra e lici tw o rzą m o n o lit, u tr u d n ia ją c w y o d rę b n ie n ie p o sta c i i rzę d ó w 6. S taty czn ie, iz o k e fa lic zn ie u k azan i n a cze ln icy d w u n a stu p o k o le ń Iz ra e la ró ż n ią się od stło czo n y ch , ginących pod w ysuniętym i ta rc z a m i i n a su n ię ty m i n a tw arze h e łm a m i żo łn ierzy . Jeszcze w ięk sza ró ż n ic a w y stę p u je w w y o b ra ż e n iu lu d u . Id ą b o so , w k ró tk ic h c h ito n a c h , ro b ią w ra ż e n ie u tru d z o n y c h d ro g ą. N ie k tó rz y z n ie p o k o je m o g lą d a ją się za sieb ie. B
ra-litów uważa więc za zbędną. E. R. Goudenough i M. Avi-Yonah (Encyclopaedia Judaica. T. 6 kol. 281 (dalej: EJud) wymieniają 4 sceny: Izraelici opuszczają Egipt, Mojżesz dzielący morze, tonący Egipcjanie, dwanaście rodów Izraela kroczących suchym korytem morza.
4 J. Dekers (Der alttestamentliche Zyclus von S. Maria Maggiore in R om e. Bonn 1976 s. 169-171) zaprzecza tezie, że tego rodzaju kierunek narracji jest cechą typową sztuki żydowskiej. Wykazuje, że w Dura ma on podłoże kompozycyjne, że artysta chciał ukierunkować scenę na oś ściany, tzn. ku przedstawie niu na Torze (ofiara Izaaka, świecznik). Podobne zjawisko widzi w innych scenach. Przerys wykonałam według: M e s n i l d u B u i s s o n , plansza XV-XVII.
5 M. Cagiano de Azevedo (IIpatrim onio figurativo delta Bibblia all' inizio dell' alto M edioevo. "Settimana di studio su it alto Medioevo" X. Spoleto 1963 s. 351) sugeruje, że malarz usystematyzowanie postaci w przestrzeni zastąpił następstwem czasu, tzn. rzędy ukazane u dołu szły na początku, natomiast najwyższy rząd żołnierzy zamyka korowód. W ten sposób artysta, jego zdaniem, skontaminował orientalne archetypy z zachodnią perspektywą.
Pr/.erys wykonałam według: R. M e s n i l du B u i s s o n . L es peintures de la synagoque de D oura-Europos 245-256 après J.-C. R om a 1939 (plapsza X V -X V II). P R Z E JŚ C IE P R Z E Z M O R Z E C Z E R W O N E W SYNAG OD ZE W D U R A E U R O P O S
8 RYSZARDA BULAS
k u je W tłu m ie k o b ie t, k to ś p ro w ad zi za rę k ę d zieck o . W ielu m a szyje o w in ięte to rb a m i w fo rm ie w ałków .
M o jżesz rów ny w yso k o ścią o p isa n e m u m o n o lity c z n e m u tłu m o w i izra e litó w kroczy zam aszystym en erg iczn y m k ro k ie m . Z b liż a się do m o rza (je d n a sto p a stoi ju ż w m o rz u ) z w y ciąg n ię tą nad głow ą ręk ą, d o k o n u je a k tu ro z d z ie le n ia m orza (W j 14, 21). M iędzy n o g am i M o jżesza u m ieszc zo n o n ap is w języku aram ejsk im : "M ojżesz, k tó ry w yszedł z E g ip tu i k tó ry ro z d z ie lił m o rze"7.
S cen a d ru g a : M o rz e C zerw o n e u k a z a n o ja k o sz e ro k i w erty k aln y pas ro zsze rzający się u góry i u d o łu o b ra z u . W iz u a ln ie d zieli ca łą k o m p o zy cję na dwie części. W ody w y p e łn io n e są to n ący m i ludźm i i k o ń m i. N ie k tó rz y są nadzy8. Idąc d a le j, na d ru g im b rzeg u m o rz a a n ty te ty c z n ie do o p isa n e j w cześniej p o staci M o jżesza, u k a z a n o p o w tó rn ie je g o p o stać. J e s t m niejszych ro zm iaró w , sto i p rz o d e m d o w idza w p o z ie n ie m a l staty czn ej z u n ie s io n ą n ad w o d am i m o rza ręką. O b o k w id n ie je n a p is "M ojżesz". P o n a d je g o g łow ą n a m a lo w a n o d ło ń Y ahw e.
Z a p le c a m i M o jżesza, n a d ru g im p la n ie , b ie g n ą ciem n e lin ie , k tó re łączą się z g ru p ą Iz ra e litó w ukazan y ch n ieco d alej na lew o. Iz ra e litó w u k a z a n o tym razem m n iej lic z e b n ie , w idzim y je d y n ie rząd ż o łn ierzy o ra z d w u n a stu re p re z e n ta n tó w p o k o le ń , k tó rzy tym razem trzy m ają w praw ej rę ce ch o rąg w ie bąd ź tab lic e u m ie szczo n e na d łu g ich k ija c h 9. P o n a d Iz ra e lita m i w idzim y p o n o w n ie d ło ń Y ahw e. W sp o m n ia n e wyżej lin ie w ychodzą z m o rza i łąc zą się z g ru p ą Izraelitó w . To p la sty c z n e p rz e d sta w ie n ie (zn an ej z ta rg u m u i m idraszy) legendy o d w u n astu d ro g a c h b ą d ź m u ra c h , k tó ry m i szło p rze z m o rz e dw an aście p o k o le ń J a k u b a 10. O p is a n e w yżej e le m e n ty p rz e d sta w ie n ia (c ie m n e pasy, m niejszych ro zm iaró w M ojżesz, z m n ie jsz o n a g ru p a Iz ra e litó w o ra z dw ie d ło n ie Y ah w e) p ro p o n u ję o d c zy ta ć ja k o ilu s tra c ję k o le jn e g o w y d arzen ia b ib lijn e g o : m o m e n tu po cudow nym u ra to w a n iu , o d ś p ie w a n ie p ie śn i dzięk czy n n ej (W j 15, 1-21). D ło n ie Y ahw e s ta n o w ią tu ta j k la m rę , su g e ru ją , że należy o p is a n e e le m e n ty połączyć w je d n ą tre śc io w ą całość. W yrazem tej je d n o śc i są słow a z p ieśn i dziękczynnej: "[...] U w ie lb io n a je s t p o tę g a praw icy T w ojej P a n ie . P raw ica Tw a, o P a n ie sta rła n ie p rz y ja c ió ł (15, 6) [...] P raw icę sw ą w yciągnąłeś i p o ż a rła ich ziem ia (15, 12). W io d łeś T w ą ła sk ą lud osw o b o d zo n y , p rz e p ro w a d ziłe ś [go] Tw ą m o c ą w św ięte Tw e m ie sz k a n ie (15, 13)''. O p is a n a sce n a z n a jd u je się w tle sceny n a stę p n e j, cu d u w M a ra ( p a trz ry su n e k ).
7 Tłumaczenie tekstów aramejskich cytuję za: M e s n i 1 d u B u i s s o n, jw. s. 159. 8 A. Perkins (The A rt o f Dura Europos. Oxford 1973 s. 60) tak opisuje Morze Czerwone: "Różno barwna woda, ciemnozielona z jasnymi odcieniami, czerwonobrązowe ciała dają efekt różnobarwnego gobelinu w centrum przedstawienia".
9 Tamże s. 39. Autorka sądzi, że element ten zapożyczony jest z opisu w Księdze Liczb (1, 52 i 2, 2- 33). Por. R o s t o v t z e f f, jw. s. 209 oraz D e k e r s, jw. s. 168.
PRZEJŚCIE PRZEZ M ORZE CZERWONE W SYNAGODZE W DURA EUROPOS 9
Scena trzecia: W sc e n ie cudu w M a ra (W j 15, 25) w idzim y p o n o w n ie g ig a n tyczną p o sta ć M ojżesza. S to i n a silnych, ro zstaw io n y ch n o g a ch , trz y m a ją c w d ło n i kij, k tó ry w rzuca do wody. W o d a z M a ra to p o d łu ż n y p r o s to k ą tn y pas ukazany u stó p M ojżesza po je g o lew ej s tro n ie . W w o d zie sk a c z ą liczn e ryby, są też sk o ru p ia k i. S cena u k a z u je m o m e n t, kiedy M o jż esz przy p o m o cy Jah w e p rz e m ie n ił g o rzk ie w ody M ara w w ody z d a tn e do picia. G r u p ę Iz ra e litó w ze sceny p o p rz e d n ie j należy włączyć do c u d u w M a ra , g ra o n a bow iem p o d w ó jn ą ro lę (w scen ie d ru g iej i trzeciej).
Z a p ro p o n o w a n a w o p isie p ró b a re k o n s tru k c ji ko m p o zy cji w sk az u je, iż o b ra z z D u ra zaw iera trzy sceny. P ro p o n o w a n a p rzez uczonych w ięk sza liczb a scen w ynika, ja k sądzę, z n ie z ro z u m ie n ia c h a ra k te ru kom p o zy cji. K ażd a sc e n a m a bow iem , m oim zd an ie m , cechy in scen izacji o k re ś lo n e g o d r a m a tu , z a trz y m a n e w k a d rze sy tu a c ja -d ra m at i je s t ta k p o m y ślan a, że zaw iera czasow y rozw ój w y p ad ków, s k u te k i zarazem przyczynę, z n a jd u ją c ą się w je g o tle. P ierw sza sc e n a to: zb liża n ie się Izra e litó w do w ód M o rz a C z erw o n eg o ( s k u te k ), w tle o p u sz c z o n e m ury m iejsca niew oli r- E g ip tu (p rzy czy n a). S cen a d ru g a : o d śp ie w a n ie p ie śn i dziękczynnej (sk u te k ) po cudow nym p rzejściu m o rz a (przyczyna). S c en a trzecia: cud w M ara (sk u te k ) po u fo rm o w a n iu N a ro d u w d w an aście p le m io n J a k u b a (przyczyna).
M esnil du B uisson nazw ał styl k o m pozycji P rzejścia k o n ty n u acy jn y m i w ią z a n y m 11. K ontynuacyjnym , gdyż w y stęp u je je d n a sc en a o b o k d ru g ie j w ścisłym z so b ą zw iązku przyczynowym ; w iązanym , gdyż sceny łączy p o s ta ć M o jże sza, wy s tę p u ją c a dwa razy w dw óch scen ach je d n o c z e śn ie . T a k ie p o d e jśc ie d o p ro b le m u zak ład a w iększą ilość scen: 1) sied em plag; 2) w yjście z E g ip tu ; 3) ro z c ię c ie w ód m orza; 4) z a to n ię c ie E g ip cjan ; 5) w yjście n a b rze g w raz z cu d em w M a ra . W tej
10 RYSZARDA BULAS
sy tu acji sc e n a 2 i 4 is tn ie je je d y n ie w dom yśle. K om p o zy cja b a rd z o się k o m p li k u je p o z o sta w ia ją c w iele n ie k o n se k w e n c ji. P ew ien dynam izm , k tó ry su g e ru je B u isso n , n ie w y stęp u je fak ly czn ie w scen ach w D u r a 12. Jedynym a k c e n te m r u c h u je s t zam aszyście kroczący M o jżesz w sc en ie pierw szej. W szystkie e lem en ty sceny są "zastygłe", "blokow ate", b ez k o m u n ik a c ji m iędzy so b ą. T ra fn e zd a n ie na te n te m a t n a p isa ła P e rk in s: "C ałościow y e fe k t kom pozycji E x o d u su to serie c ię żk ic h w erty k a ln y ch b lo k ó w
In s p ira c ją d la m ojej tezy, że scen a z D u ra sk ła d a się z trzech in scen izo w a nych o b razó w , były ro zw a żan ia P e rk in s n a te m a t stylu kom pozycji m alarstw a D u re n e w o g ó le. J a k o je d n ą z cech teg o stylu, m ająceg o jej z d an iem swe k o rz e n ie w s z tu c e M e z o p o ta m ii, je s t d ą ż n o ść d o tw o rz e n ia i n s c e n i z a c j i w c e l u w y r a ż e n i a n a r r a c j i 14.
Z a p ro p o n o w a n y wyżej sp o só b o d cz y ta n ia k o m pozycji sceny Przejścia przez
M orze C zerw one dotyczy s ta n u m alo w id ła zach o w an eg o do naszych czasów . W ia
d o m o bo w iem , że sa n ag o g a była p rz e m alo w y w an a15. P rzed e w szystkim zw raca uw agę p o s ta ć M o jżesza ze sceny d ru g ie j, ró ż n ią c a się od p o z o stały c h w ysokością, k u b a tu rą , s ta ra n n o ś c ią w y k o n an ia o ra z p o d o b ie ń stw e m tw arzy. O b o k niego m am y n a p is "M ojżesz", ja k b y m a la rz sąd ził, że w idz m oże m ieć tru d n o śc i z id e n ty fik acją p o sta c i. M o ż n a w ysunąć h ip o te z ę , że p o sta ć z o sta ła d o m alo w an a p ó ź n iej i służyła z m ie n io n e j k o n c e p c ji p rz e d sta w ie n ia . P o za tym w sp o m n ia n e pasy m ające sy m b o lizo w ać d w an aście d ró g , k tó ry m i szli Izra elici w y k o n an e są dość n ie z rę c z n ie , z b ra k u m ie jsca za dw om a p o sta c ia m i M o jżesza, ja k gdyby w o s ta t niej chw ili. Z fa k te m tym w iąże się sk o m p lik o w a n a k o n stru k c ja sceny drugiej (w tle trz e c ie j) o ra z fak t, iż g ru p a Iz ra e litó w g ra p o d w ó jn ą r o lę 16. P o n a d to cało ścio w e w ra ż e n ie , ja k ie k o m p o zy cja p rz e d sta w ie n ia w yw iera na patrzącym , za p rz e cz a te z ie o w ielo ści sc en w p rz e d sta w ie n iu . S k o m p o n o w a n e je s t o n o b o w iem z dw óch części p rz e d z ie lo n y ch p ase m m o rza. S u g e ru je to , że a rty sta z am ie rzał u k azać dw ie h is to rie z M o rzem C zerw onym ja k o spoiw em b ąd ź g ran icą m iędzy nim i.
W k o n te k śc ie pow yższych p rz e sła n e k sąd zę, że z a m ia re m arty sty było u k a z a n ie p ie rw o tn ie je d y n ie dw óch scen: w yjścia z E g ip tu i cudu w M ara. P rzyjm ując
u Perkins (jw. s. 58) pisze na temat ruchu w malarstwie Dura: "W stylu Durene wartka akcja nie istnieje, są tylko nikle sugestie nagłych ruchów".
13 Tamże s. 60, 116. Perkins nazywa kompozycję sceny Przejścia z Dura "nakrapianą", gdyż blokowaty układ wszystkich elementów sceny pozostawia takie wrażenie. Kompozycja tego rodzaju wyklucza jakikol wiek ruch z powodu braku plastycznej łączności między komponentami sceny.
14 Tamże s. 118.
15 M e s n i I d u B u i s s o n, jw. s. 7-9.
16 Mesnil du Buisson (tamże s. 30) przyznaje, że wyjście Izraelitów na brzeg miesza się z cudem w Mara.
PRZEJŚCIE PRZEZ MORZE CZERWONE W SYNAGODZE W DURA EUROPOS LI
to z a ło żen ie d o strzeg am y , że k om pozycja całeg o p rz e d sta w ie n ia s ta je się p rz e j rzysta, a p o szczeg ó ln e sceny ja s n o zb u d o w an e. S cen a o k re ś lo n a w cześn iej ja k o d ru g a (wyjście na brzeg i o d śp ie w a n ie p ie śn i) w tym u k ła d z ie n ie is tn ie je . P o dru g iej s tro n ie m o rza z n a jd u je się bow iem je d n a scen a - cud w M a ra , u k a z n a n a w sp o só b ro zb u d o w an y z u szeregow anym N a ro d e m i M a n u s D ei.
M oim zd a n iem m u siało d o jść do ro z b u d o w a n ia całeg o p rz e d sta w ie n ia . S z e ro ki pas m orza w y p ełn io n o tonącym i E g ip c ja n a m i, czy to w ce lu w z m o c n ie n ia d r a m a tu rg ii w ydarzeń, czy ja k o ilu stra c ja s ta n u faktycznego. Być m o że s ą d z o n o , że należy ch o ć w tak i sp o só b u k azać b ąd ź co b ą d ź b a rd z o w ażnych u cz estn ik ó w w ydarzeń (n ie m a bow iem w tym o b ra z ie in n e g o w y o b ra ż e n ia E g ip c ja n ). O b ra z tonących n ie stan o w ił p e łn e j sceny, p o n a d to byłby n ie k o n se k w e n tn y czasow o w obec fak tu , że Izraelici d o p ie ro zb liża ją się d o w ód m o rza. D la w k o m p o n o w a nia m otyw u m orza w lo g iczn ie z b u d o w a n ą sc e n ę b rzeg m o rz a p o łą c z o n o z lew ą s tro n ą o b ra z u , a w ięc tłu m em Izra e litó w należących do sceny cu d u w M a ra za po m o cą ciem nych pasów , d o m a lo w a n o M o jże sz a, s iłą rzeczy m n iejszy ch ro z m ia rów o ra z dla w zm o cn ien ia je d n o śc i treścio w ej w szystkich e le m e n tó w n a m a lo w a n o po raz d ru g i M a n u s D ei. Tym sp o so b e m p o w sta ła w tle c u d u now a sc e n a , k tó re j budow a je st z tej racji b ard z iej sk o m p lik o w a n a od p o z o sta ły ch .
W a ru n k iem p o z n a n ia tre ści Przejścia p rzez M orze C zerw one w D u ra je s t wy o d rę b n ie n ie tych ele m e n tó w , k tó re w y ró żn ia ją j ą od p rz e d sta w ie ń c h rz e śc i ja ń sk ich . N a 21 zebranych p rzez e m n ie o b ra z ó w P rz e jśc ia p rz ez M o rz e C z e rw o ne 20 to przykłady c h rz e śc ijań sk ie: sa rk o fag i (II-IV w.) z te re n u R zym u i G a lii o ra z z R zym u: m alo w id ła z k a ta k u m b przy via L a tin a (p o ło w a IV w .), m o zaik a w bazylice S. M aria M ag g io re (V w.) i drzw i w bazylice S. S a b in a (V w .)17 o ra z m alo w id ło k o p u ły m a u zo leu m E x o d u su w el-B ag aw at w E g ip c ie (V w .)18. R ó żn ice w p o ró w n a n iu z o b ra z a m i c h rz e śc ijań sk im i są d a le k o id ące , w a ru n k u ją o d m ie n n ą jej treść. W prze ciw ień stw ie do przy k ład ó w c h rz e śc ija ń s k ic h , w D u ra: 1) w całym w ydarzeniu n ie is tn ie je fa ra o n o ra z u z b ro jo n a p o g o ń eg ip sk a; 2) Izrael u k a zan o u szeregow any w raz z u z b ro jo n y m w o jsk iem ; 3) M o jżesz a p rz e d sta w io n o trz y k ro tn ie w sp o só b m o n u m e n ta ln y . P o n a d to należy dołączyć jeszcze dwa elem e n ty , k tó re u w id o czn io n e w sk ażą d ro g ę in te r p r e ta c ji k o m p o zycji, a być m oże p ro g ra m u ik o n o g ra fic z n eg o całej synagogi; 4) W s c e n ie d ru g iej g ru p a Iz ra e litó w je st m n iejsza licz eb n ie niż w sc e n ie p ierw szej; 5) W o d zo w ie
17 R. B u I a %. Przejście przez Morze Czerwone jako symbol chrztu na sarkofagach I V wieku. RH 32:1984 z. 4 s. 37-45; t a ż. Wyjście z Egiptu czy Wskrzeszenie Łazarza? Katakum ba przy via Latina w Rzymie. RH 38:1990 z. 4 s. 19-30; t a ż . Ikonografia płaskorzeźbionych drzwi z kościoła S. Sabina w Rzymie. "Vox Patrum" 1990 z. 18 (w druku).
18 T a ż. Analiza stylu i kompozycji mauzoleum Exodusu z nekropoli el-Bagawat w Egipcie (IV wiek). RTK 29:1982 s. 181-187.
12 RYSZARDA BULAS
p o k o le ń w s c e n ie d ru g ie j z o s ta ją z a o p a trz e n i w tab liczk i u m ieszczo n e na długich k ija c h (p ra w d o p o d o b n ie z nazw am i ro d ó w ).
B ra k p o g o n i e g ip sk iej i fa ra o n a o ra z sp o só b w ja k i u k a z a n o tonących E g ip cjan (nadzy, n ie u z b ro je n i) dow odzi p rzy ję tej z góry k o n cep cji "zdegradow ania" i z m in im a liz o w n ia ro li E g ip c ja n w całym tym p rz e d sta w ie n iu . D alece o dbiega to o d p rz e d sta w ie ń c h rz e śc ijań sk ich , w k tó ry ch d u ż ą ro lę odgryw a p o g o ń , je st u z b ro jo n a , g a lo p u ją c a .
F a ra o n , k tó ry na p rz e d sta w ie n ia c h je s t w ażnym czynnikiem rozgryw ającego się d ra m a tu i sta n o w i przeciw w agę d la M o jżesza, w D u ra n ie istn ieje.
Iz ra e lici w sy n ag o d ze to u szeregow any, p ro w d zo n y p rz e z w odzów , strzeżony p rz e z u z b ro jo n e w o jsk o N a ró d , są p o tę ż n i, w sc en ie pierw szej za jm u ją całą w ysokość p rz e d sta w ie n ia . N a to m ia s t n a p rz e d sta w ie n iac h c h rześcijań sk ich w idzi
my p ro sty , u b o g o o d zian y lud.
M o jżesz w D u ra je s t n iep o ró w n y w aln y z żadnym z p rz e d sta w ie ń ch rześc i ja ń sk ic h . W synagodze je s t kim ś w ięcej niż n arzęd ziem w rę k u Y ahw e, w ięcej niż c u d o tw ó rc ą , w ięcej niż p ro ro k ie m : "N ie p o w stał w ięcej w Iz ra e lu p ro ro k p o d o b n y d o M o jżesza, k tó ry by p o z n a ł B oga tw arzą w tw arz, an i rów ny w e w szyst kich z n a k a c h i c u d ach , k tó re p o le c ił m u P an czynić w ziem i e g ip sk iej w obec fa ra o n a , w szystkich słu g je g o i całe g o je g o k ra ju ; a n i rów ny m o cą ręki i całą w ie lk ą g ro z ą , ja k ą w yw ołał M o jżesz na o czach całego Iz ra e la (P w t 34, 10-12). W całym E x o d u sie ro la M ojżesza była w yjątkow a. "B unty i n iew iara [Izraelitów ) tow arzyszyły p o c h o d o w i p rzez p u sty n ię. Z a każdym razem p o w ta rz a ł się sch em at: g niew B oga, k a ra , m o d litw a M o jżesza i p rz e b a c z e n ie " 19.
T e m a te m p rz e d sta w ie n ia , je g o o sią je s t w ięc N a ró d i w ódz, k tó rzy w y p ełn iają k o le jn e k ad ry o p o w ia d a n e j h isto rii. W ażk ie w tym m iejscu w ydaje się p y tan ie o c h a ra k te r, k o lo ry t, u m ie sz czo n eg o w poszczególnych k a d ra c h N a ro d u . Czy w każdym w ypadku je s t to te n sam N a ró d ? W ybitny znaw ca sz tu k i żydow skiej E rw in G o u d e n o u g h w y stę p u je z b a rd z o ciekaw ą p ro p o zy cją: "Na scen ach c h rz e śc ija ń sk ic h fa ra o n i je g o a rm ia z g ru p o w an i są n a jed n y m brzeg u lub w w odzie, Iz ra e lic i s to ją b e z p ie c zn ie na d ru g im brzeg u . W D u ra s c h e m a t zaw iera p o z o sta ło ść a rm ii Iz ra e la , k tó rą n ary so w an o w m o rz u , podczas gdy fa ra o n i jeg o a rm ia n ie z o sta li w m alo w id le w o g ó le u k a z a n i”20. S u g estia G o u d e n o u g h a je st d yskusyjna p o d w zględem fo rm aln y m , gdy w śród to n ący ch w idzim y k o n ie , k tó rych n ie p o s ia d a ją zbliżający się d o m o rz a Izraelici. P o n a d to e k sp re sja , z ja k ą M o jże sz ro z c in a i zam yka w ody m o rz a, k łó ciłab y się z fa k te m to n ię c ia pew nej
19 J. S t r y j k o w s k i. Odpowiedź. Poznań 1982 s. 92.
26 "In the Christian scenes the hosts of Pharoah are massed on one side or in the water, and the Israelites stand safely on the farther bank. In Dura scheme is adopted with the rest of hosts o f Israel, and they are the persons drowned in the sea while Pharoah and his hosts appear nowhere in the painting at all" (Catacomb Art. "The Journal o f Biblical Literature" 1962 s. 121).
PRZEJŚCIE PRZEZ M ORZE CZERWONE W SYNAGODZE W DURA EUROPOS 13
części N a ro d u W y branego. N iem n iej p ro p o zy cja ta m a p o d staw o w e z n a c z e n ie dla in te rp re ta c ji treściow ej o m ó w io n eg o d zieła. G o u d e n o u g h d o p u sz c z a bo w iem myśl o z m ia n ie p rzez a u to ró w m alo w id ła, te k s tu b ib lijn e g o (w B ib lii n ie zn ajd ziem y w zm ianki o tonących Iz ra e lita c h ). Id ąc za s u g e stią G o u d e n o u g h a z n a la z łam w m a lo w id le dwa m o m en ty o d ejśc ia o d w z o ru lite ra c k ie g o : 1) u k a z a n o Iz ra e litó w u zb ro jo n y ch w raz z w odzam i w sc en ie w yjścia; 2) w s c e n ie d ru g ie j n a s tą p iła k o n ta m in a c ja dw óch czasow o odległych w ydarzeń: cu d u w M a ra o ra z p o d z ia łu na dw an aście p o k o le ń J a k u b a i z e b ra n ia w o k ó ł N a m io tu S p o tk a n ia (L b 1, 52; 2, 2-33).
W p ro w ad zo n e d o o b ra z u zm iany w s to s u n k u d o p ie rw o w z o ru lite ra c k ie g o s u g eru ją, iż w idzim y nie p ro s tą ilu s tra c ję w y darzeń lecz p ro p o z y c ję o k re ś lo n e j rzeczyw istości, sta n u , że je s t to o b ra z o c h a ra k te rz e alegorycznym . Z ro z u m ie n ie a le g o rii sceny pierw szej nie stw arza tru d n o śc i, je s t to u cieczk a z E g ip tu , lecz nie b e z b ro n n e g o lu d u , a le u z b ro jo n e g o m ająceg o e le m e n ty s tr u k tu r o rg an izacy jn y ch N a ro d u . A legoryzm sceny d ru g iej w ym aga szerszej an alizy. P o m o c ą b ę d z ie , ja k sądzę, sk u p ie n ie uwagi na najw ażniejszym m iejscu synagogi e d ik u li p rz e z n a c z o nej n a czy tan ie T o ry o ra z n a pokryw ającym je m alo w id le. C h o d z i o o fia rę Iza a k a sta n o w ią c ą oś całego p ro g ra m u m a la rsk ie g o sy n ag o g i21. O fia ra Iz a a k a je s t w ju d a iz m ie ro d zajem pro śb y o w ybaczenie, b ła g a n ie m o w sta w ie n n ic tw o , n a d z ie ją na oczyszczenie - A k e d a h 22. Idea A k e d a h była żywa w m e n ta ln o ś c i H e b ra j czyków p rzez tysiąclecia, p o z o sta ła ta k a d o d z isia j23. N a p u b liczn y ch św iętach żydow skich czytano: "M oże, O n k tó ry o d p o w ie d z ia ł A b ra h a m o w i n a sz e m u o jcu na g ó rze M o ria , o d p o w ie to b ie i usłyszy głos tw o jeg o w o ła n ia te g o d n ia "24.
A k e d a h było ró w n ież typem g o to w o ści n a m ę c zeń stw o , lic z n e p rzy k ład y m ęczeń -
stw były rów nież zaliczan e do A k e d a h 25.
W y o b rażen ie O fia ry A b ra h a m a is tn ia ło w w ielu św iąty n ia ch żydow skich, by w sp o m n ieć w ielk ą m o za ik ę p o d ło g o w ą w sy n ag o d ze w B e th A lfa 26, o d k ry te j
21 Zdaniem A. Grabara (L'art de la fin de l'antiquité. Paris 1968 s. 290) ofiara Izaaka jest sceną central ną, należy więc wnioskować, że najważniejszą.
22 Akedah znaczy więź, wiązanie (Zob. EJud t. 2 kol. 480). Jest aluzją do więzów, którymi związany byt Izaak idący na śmierć, utożsamieniem grzesznika z Izaakiem, którego uratować może jedynie miłosier dzie Boga. Na temat Akedah patrz: E. G o u d e n o u g h . Jewish Sytnbols in Greco-Roman Period. T. 1 s. 231 i 250 oraz T. 4 s. 172 i 189-194.
23 Zob. EJud t. 2 kol. 481-484. Najbardziej znanym w literaturze tematem A kedah jest opisana przez Sprena Kierkegaarda (B ojaiń i drżenie, choroba na śmierć. Warszawa 1982 s. 86-134) historia Abrahama, Izaaka i Sary zamieszczona w rozdziale pt. Czy można moralnie obronić Abrahama, że zataił swój zamiar przed Sarą, Eleazarem i Izaakiem?
24 EJud t. 2 kol. 480.
25 Zob. L. G i n z b e r g. The Legends o f Jews. Philadelphia 1911. T. 5:1925 s. 218. 26 Reallexicon fa r A ntike und Christentum. T. 1 s. 241, il 631, 532.
14 RYSZARDA BULAS
p rz e z E. L. S u k e n ik a 27. F a k t, że scen ę tę u m ieszc zo n o n a p o d ło d z e , a w ięc w m iejscu , gdzie wszyscy w chodzący d e p ta li p o niej, m a p o d staw o w e znaczen ie, p o tw ie rd z a je j eksp iacy jn y a s p e k t28. "Żydzi w chodzący do synagogi m ieli n a d z ie ję być oczyszczonym i p rz ez A k e d a h , by m óc w znieść się do B oga"29.
W iele fak tó w p rzem aw ia za tym , że m alo w id ła synagogi m ają c h a r a k te r p rz e b łag aln y , ek sp ijacy jn y , w yrażają s k ru c h ę N a ro d u rzu c o n e g o w d ia s p o rę 30. D o b ó r scen , ich p la sty czn a in te rp re ta c ja w sk azu ją, że ch c ia n o u k azać w ie lo ra k ie w y d a rzen ia z życia Iz ra e la, ró w n ież p o ra ż k i (p o rw a n ie A rk i P rzy m ierza p rzez F ilisty n ó w , z b u rz e n ie św iątyni). W o b ec teg o fak tu p o w szech n e w śród uczonych m n ie m a n ie , że m alo w id ła synagogi w y rażają id eę W ielk ieg o Iz ra e la, n iezach w ian ą tro s k ę Y ah w e o N a ró d W ybrany, w ydaje się n ie p e łn e i p o w ierzc h o w n e31.
O s ią p ro g ra m u m a la rsk ie g o synagogi jaw i się id ea A k e d a h , k tó ra w idoczna je s t ró w n ie ż w a n a liz o w a n e j p rzez nas sc e n ie P rzejścia p rz e z M o rze C zerw one. A k c e n ty w łaściw e A k e d a h (g o to w o ść na m ęczeń stw o , o b ie tn ic a przem ian y ) s p o strz e g a m y w c h a ra k te rz e k o m pozycji całeg o p rz e d sta w ie n ia (dw ie części p rz e d z ie lo n e p a se m m o rz a ) o ra z w ara n ż a cji p o szczególnych scen. W yjątkow a k o m pozy cja p o szczeg ó ln y ch scen i c ałeg o p rz e d sta w ie n ia zd aje się być p rzejaw em p ra g n ie n ia w sp ó ln o ty z D u ra E u ro p o s zm iany p rz e b ie g u h isto rii sw oich p rzodków , bow iem " p o s to je o d M o rza T rz c in do w ró t K a n a a n u to o g n isk a b u n tu , n a rzek ań i la m e n tó w . N a nic zdały się gniew i m iło sie rd z ie B oga o ra z cuda. S k u teczn o ść była chw ilow a"32.
Być m o ż e n ie p rzy p ad k o w o w sc e n ie W yjścia k ie ru n e k ru ch u p rz e b ie g a rów n o le g le d o płaszczyzny o b ra z u z p raw a na lew o, a w sc e n ie c u d u p ro s to p a d le do je g o płaszczyzny, z głębi o b ra z u ku w idzow i. T e n a sp e k t k o m pozycji m a duże
27 E. L. S u k e n i k. The Ancient Synagogue o f Beth A lpha. Jerusalem 1932.
28 Godenougli {Jewish Symbols t. 4 s. 188-189) wywodzi Akedah z shofar towarzyszącego Świętu Nowego Roku (Lb 29, 1). Shofar jest symbolem pokuty i sądu ostatecznego. Zdaniem Goudenough ma to związek ze sceną ofiary w Dura. Obraz ten ukazuje moment gdy "[...] Abraham and Isaac returned to her [Sara] in the tent, and she heard how nearly Isaac had been Killed she cried out Six timos [...] and died". Por. Shofar. EJud t. 14 kol. 1442-1447.
^ G o u d e n o u g h . Jewish Symbols t. 1 s. 250.
30 Na temat programu ikonograficznego synagogi zobacz: J . L e v e e n . The Wall Paintings at Dura- Europos. Hebrew Bible in Ast. London 1944 s. 22-65; E. J . B i c k e r m a n . Symbolism in the Dura Syna gogue. "The Harvard Theological Review" 58:1965 s. 136,143; J. S o o n e. The Paintings o f the Dura Syna gogue. "Hebrew Union College Annuale 20:1947 s. 255-362; J. M o r g e n s t e r n . The Painting o f Dura Synagogue. "Hebrew Union College Annuale" 20:1947 s. 15. Autorzy ci uważają, że trójpasmowy podział synagogi odzwierciedla motyw triady. Najwyższy pas ma obrazować Torę, środkowy księgi prorockie, najniższy hagiografię (Torah, Nebiim, Ketubin).
31 Na przykład: M. Simor ( Verus Israel. Études sur les relation entre chrétiens et juifs dans lempire romain (135-425). Paris 1948 s. 444) pisze: "L'idée centrale qui anime la decoration de la synagogue, c'est la souveraineté de Jahvé, dogme fondamental du judaisme... elle se manifeste dous la cedre national et s'exprime par les actes du gouvernement de Jahve sur son peuple"; por. też G r a b a r, jw. 25-27.
PRZEJŚCIE PRZEZ M ORZE CZERWONE W SYNAGODZE W DURA EUROPOS 15
zn aczen ie d la to k u in te rp re ta c ji o b ra z u . W te n sp o só b o s ią g n ię to b o w iem dwa cele: d o k o n a n o p re z e n ta c ji N a ro d u - ow ej w ie rn e j Y ah w e R eszty , a n a d to scena ta sta ła się o s ta tn ią sce n ą o p o w ia d a n ia , z a m k n ię to to k n a rra c ji, k o ń cząc w te n sp o só b ciąg w ydarzeń.
A legoryczna scen a cudu kończąca o p o w ia d a n ie zaw iera w s o b ie m o m e n t z M ara o ra z odległy w czasie p o d z ia ł na d w an aście p o k o le ń Ja k u b a . W te n sp o só b "w ykreślono z histo rii" w iele "buntów i n a rz e k a ń " o ra z n ie c h lu b n y c h w ydarzeń (zb u d o w an ie z ło teg o cielca), k tó re m iały m iejsce w czasie ro zciąg ający m się pom iędzy w spom nianym i dw om a w y d arzen iam i.
M o rze w naszym p rz e d sta w ie n iu , k tó re je s t g ra n ic ą m iędzy tym , co było i "innym", do k tó re g o w kroczył N a ró d , p o c h ło n ę ło n ie tylko w ro g a, a le ja k należy m n iem ać rów nież pew n ą część N a ro d u W y b ran eg o , bow iem ż a d n e P rz e jśc ie n ie m oże d o k o n a ć się bez pew nego ro d z a ju s tra ty i p ew n eg o ro d z a ju zysku33. Z g i nęli ci, którzy nie godni byli w ód M a ra , zyskiem je s t o d m ie n io n y Izrael. W ielu z uczonych zw raca uw agę na czynnik plastyczny o b ra z u , k tó ry z d u ż ą siłą s u g e ru je , że h is to ria sk ład a się z dw óch części, a w erty k aln y pas m o rz a b ez reszty dzieli h isto rię Izraela na dwa e ta p y 34.
M alow idło z D u ra E u ro p o s jaw i się n ie ja k o p ro s ta ilu s tra c ja o p o w ie ści h eb rajsk ich , lecz ale g o ria h isto rii Iz ra e la, h is to rii z a k tu a liz o w a n e j, n a ło ż o n e j na ów czesną sytuację d iasp o ry żydow skiej. J e s t ro z ra c h u n k ie m z p rz e sz ło śc ią . Po p rz e k ro c ze n iu M o rza C zerw o n eg o Izrae lici w k ra c z a ją w "now ozarysow aną" h is to rię Izraela, Izraela bez z ło te g o cielca, Iz ra e la śp iew ają ceg o p ie śń d zięk czy n n ą, Izra ela o b d a ro w a n e g o p rze z Y ah w e w szela k ą o b fito śc ią . O m a w ia n e p rz e d s ta w ie nie ma c h a ra k te r m odlitw y — A k e d a h , je s t p ro ś b ą o w y b aczen ie, n a d z ie ją na oczyszczenie, d e k la ra c ją R eszty, z k tó rą p ra w d o p o d o b n ie u to ż s a m ia ła się w sp ó l n o ta z D u ra E u ro p o s.
THE P ASSA G E A C R O SS TH E R ED SEA IN THE SYNAG O GU E IN D U R A EUROPOS (THE M ID -T H IR D CENTURY)
AS A K E D A H OF THE JEWISH NATION S u m m a r y
The Passage across the R ed Sea from the synagogue in Dura Europos is the only known example of this scene in the Jewish art the late Greco-Latin world. On the basis o f formal description, the analysis of the structure of composition and comparative analysis I attempt to read out the substance o f the scene:
33 A van G e n n e p. Les rite de passage [...]. Paris 1904 s. 4.
34 Mesnil du Buisson (jw. s. 146-147) dostrzega w kompozycji założenie tryptyku: Morze Czerwone flankowane dwoma wielkimi figurami Mojżesza.
16 RYSZARDA BULAS
the passage across the Red Sea. I think it is not a common illustration of a biblical text but an alegoric image of the history of Israel. 1 start from the main scene contained on the torah, namely, Abraham's Offering, which was understood in Judaism as Akedah. Then I prove that the passage across the Red Sea also contains the idea o f Akedah, that is, a request of forgiveness and hope to be cleansed and absolved from sins.
