R O C Z N IK I H U M A N IS T Y C Z N E T o m LI. z eszy t 6 - 2003
M A ŁG O RZA TA GÓRSKA
POLSKIE I ŁACIŃSKIE SPÓJNIKI PRZY CZY N O W E
Niejednokrotnie zwracano ju ż uwagę na fakt, że ogólnie przyjm owany podział zdań złożonych na parataktyczne i hipotaktyczne je s t nieostry i niekiedy granica między pewnymi typami zdań jest płynna. Trudności nastręczać m oże na przykład odróżnienie zdań wynikowych i skutkowych, a także przeciw staw nych i przyzw o lonych1. 1 chociaż dostrzeżono w iele różnic zarów no logiczno-sem antycznych, ja k i formalnych m iędzy zdaniami parataktycznym i a hipotaktycznym i, to jedn ak nie sposób przyporządkow ać jednych cech drugim cechom , a co za tym idzie - nie sposób jednoznacznie odgraniczyć parataksy od hipotaksy". W zw iązku z tym niektórzy badacze postulują skoncentrow anie się na w ykryw aniu różnic form al nych m iedzy tymi dw om a typami połączeń, jak o że stoją na stanow isku, iż „opo zycja „p arataksa-hipotaksa” ma charakter ściśle język ow y i nie znajduje dokład nych odpow iedników ani w rzeczyw istości, ani w logice, do których w gruncie rzeczy odw ołują się w szystkie koncepcje sem antyczne”3. Słuszność takiego sta nowiska zdaje się potwierdzać chociażby porów nanie polskich i łacińskich zdań przyczynowych. M ogą one być zarów no spójnikow e, ja k i bezspójnikowe:
D r Ma ł g o r z a t a Gó r s k a - ad iu n k t K atedry F ilo lo g ii K lasy czn ej (Ł a c iń s k ie j) In sty tu tu F i lologii K lasy czn ej K U L: ad res do k o resp o n d en cji: In sty tu t F ilo lo g ii K lasy czn ej K U L. Al. R acła w ickie 14. 2 0 -9 5 0 L ublin; e-m ail: g o rsk a @ k u l.lu b lin .p l
1 O tej ostatniej p arze zdań w języku polskim zob. P isarkow a (1974).
2 Z agadnieniom tym pośw ięcony je s t np. artykuł L. B ed n arczu k a (1 9 8 2 -1 9 8 3 ), gdzie m ożna znaleźć d a ls zą literaturę.
1. W zdrygną) się sędzia: poznał G erw azego hasto4. 2. O dszedł, p oniew aż się obrazi)5.
3. N a pokład nie m ożna w yjść, bo leje6.
4. R o d zin a w net otoczyła starego w odza, nikt bow iem nie w ątpił, że niebezpie czeń stw o przede w szystkim nad nim z aw isło 7.
5. Ego m ało mihi v itrea (scil. vasa), certe non olunt.
6. In conspectu C aesaris alque om nis ex ercitu s res g ereb atu r [...],om nes enim co lles ac loca su p erio ra [...] ab exercitu tenebantur.
7. H acdui cum se suaque ab iis del'endere non possent. legatos ad C aesarem m ittu n t rogatum auxilium .
R elacja sem antyczna we wszystkich tych zdaniach jest taka sama, to znaczy przy czynowa, jednak, o ile wszystkie zdania polskie, w tym również te połączone bez- spójnikowo, ja k w przykładzie 1, uznawane są za hipotaktyczne, o tyle zdania ła cińskie nie są ju ż klasyfikowane tak jednorodnie. Zdania połączone asyndetycznie (przykład 5), traktow ane są jako parataktyczne, natom iast wśród zdań spójniko wych jed n e są klasyfikowane jako parataktyczne (przykład 6), inne natomiast jako hipotaktyczne (przykład 7). Ponieważ, jak ju ż wspom niano, zależność treściowa m iędzy tymi zdaniami je st taka sama, kryterium takiego podziału zdań łacińskich je st ściśle formalne. Sprowadza się ono do tego, że za zdania przyczynowe pod rzędne uznaw ane są te zdania, które w ykazują gramatyczne cechy podrzędności, m ianow icie w ystępow anie w nich orzeczenia w koniunktywie, wywołanym tzw. rządem hipotaktycznego spójnika przyczynowego, określanego jak o cum caúsale. Jednak form alne użycie koniunktywu nie je s t kryterium , które może być zastoso w ane do w szystkich hipotaktycznych zdań przyczynow ych, poniew aż w łacinie jak o hipotaktyczne traktow ane są rów nież zdania rozpoczynające się od spójni ków quia, quod i quoniam , które m ają orzeczenie w indikatyw ie tak, jak zdania parataktyczne.
Z drugiej strony współrzędne łacińskie spójniki przyczynowe takie, jak nam,
nam que, enim , etenim , nie spełniają formalnych kryteriów 10 stawianych spójnikom
parataktycznym . N ależą do nich bowiem m.in. przestawność łączonych zdań oraz
4 P rzy k ład cy to w an y za E n cyklo p ed ią ję z y k a p o lsk ie g o (1994: 399, s.v. Z danie podrzędne o ko liczn iko w e).
5 P rzy k ład cy to w an y za. S ło w n ikiem ję z y k a p o lsk ie g o (1988). 6 P rzy k ład cy to w an y za S ło w n ikiem ję z y k a p o lsk ie g o (1 9 5 8 -1969). 7 P rzy k ład c y to w an y za: K lem ensiew icz (1961: 93).
8 P rzy k ład y łacińskie za: S afarew icz (1950: 138-139). ą Z ob. S afarew icz (1950: 170-171).
to, że m ogą one łączyć w yrazy11, Powstaje zatem pytanie, na jakiej podstawie wy mienione łacińskie spójniki zostały uznane za parataktyczne. Odpowiedzi na nie udziela J. Safarewicz, stwierdzając, że to, iż zdanie przyłączone za pom ocą jednego z tych spójników nie może pojawić się przed zdaniem, z którym je st związane rela cją przyczynowości, świadczy o tym, że Rzymianie traktowali te zdania jak o nie zależne, nie zaś jak o podrzędne' . Zatem, zdaniem Safarewicza, o parataktycznym charakterze tychże zdań świadczy właśnie niem ożność (niedopuszczalność) ich przestawiania. Stoi to wprawdzie w sprzeczności z je d n ą z podstawowych cech, przypisywanych spójnikom parataktycznym, jednak je s t kryterium, za pom ocą któ rego rzeczywiście można oddzielić łacińskie zdania przyczynow e parataktyczne od hipotaktycznych, gdyż w wypadku tych ostatnich takie ograniczenia co do szyku nie występują.
Jeśli natomiast chodzi o polskie spójniki przyczynowe, które, ja k wiadom o, bez wyjątku traktowane są ja k o hipotaktyczne, to godny uwagi w ydaje się fakt, że, po dobnie jak spójniki łacińskie można je również podzielić na dw ie grupy ze względu na to, czy m ożliwa jest inwersja łączonych przez nie zdań czy też nie. I tak na przy kład nie zachodzą ograniczenia co do kolejności zdań powiązanych za pom ocą spójników poniew aż, dlatego że, ja k o że, dla porów nania zdanie 2. m oże mieć także szyk: Poniew aż się obraził, odszedł. Tego typu przestaw ienie niem ożliwe je st na tom iast w przypadku zdań połączonych takimi spójnikam i, ja k na przykład albo
wiem, bo i bowiem, i tak zdanie 3. nie może pojawić się w formie: * Bo leje, na p o kład nie można w yjśćn ,
Interesujące w tym kontekście w ydaje się to, że łacińskie spójniki w sp ó ł rzędne przyczynow e przez autorów gram atyk łacińskich zgodnie tłum aczone są za pom ocą polskich spójników albow iem , bow iem i bo, ale nigdy na przykład za pom ocą spójnika p o n iew aż, który zarezerw ow any je s t ja k o odpow iednik łaciń skich spójników przyczynow ych hipotaktycznych. W praw dzie tw ierdzenie, że w zw iązku z tym te polskie spójniki, analogicznie do łacińskich m ożna uznać za parataktyczne, je st z pew nością zbyt daleko idące, jed n ak zasygnalizow ana tutaj jedynie różnica miedzy spójnikami przyczynowym i zasługuje, ja k się wydaje, na dokładniejsze zbadanie. Między tymi spójnikami nie w ystępują bowiem różnice treściowe, tylko różnica formalna, a właśnie wykryw anie różnic form alnych między spójnikami być może przyczyni się do rozwiązania trudności, jak ie nadal stwarza odróżnienie połączeń parataktycznych od hipotaktycznych.
11 W takim ujęciu ró w n ież spójniki w ynikow e nie m ogą być u zn an e za p aratak ty czn e. choć tak w łaśnie k la s y fik u ją je nie tylko łacińskie, ale rów nież polskie gram atyki.
12 Z ob. S afarew icz (1950: 209).
B IB L IO G R A F IA
B e d n a r c z u k L., Polskie spójniki parataktyczne, Wrocław 1967, PKJ nr 13. B e d n a r c z u k L., Parataksa a hipotaksa, „Roczniki Humanistyczne” 30-31(1982- 1983), z. 6, s.27-34.
B e d n a r c z u k L., Zagadnienie formalnej klasyfikacji spójników. „Lingua Posna- niensis” 10(1964), s. 79-90.
Encyklopedia języka polskiego, red. S. Urbańczyk, Wrocław 1994.
Gramatyka współczesnego języka polskiego, t.I: Składnia, red. Z. Topolińska, War szawa 1984.
K l e m e n s i e w i c z Z.. Zarys składni polskiej. Warszawa 19613.
P i s a r k o w a K., O stosunkach między parataksą a hipotaksą, JP 54(1974), s. 81-94. S a f a r e wi c z J., Gramatyka historyczna języka łacińskiego, cz. II: Składnia, War szawa 1950.
Słownik języka polskiego, red. W. Doroszewski, t. I-XI, Warszawa 1958-1969. Słownik języka polskiego, red. M. Szymczak, t. I-III, Warszawa 1988.
PO L ISH A N D LA TIN C A U S A L C O N JU N C T IO N S
S u m m a r y
The aim o f the p resen t article is to point to certain sim ilarities and certain differences occurring betw een L atin and P olish causal c o n junctions that m ay show the relatio n s that there are betw een the p aratax is and the h y p o tax is in a little different light. T he d ifference betw een Latin and Polish causal c o n ju n c tio n s c o n sists in the fact that all P olish ones are hypotactic, w hereas in Latin, besides hypo- tactic also su ch causal c o n ju n ctio n s o ccu r that are con sid ered as p aratactic. O n the o th er hand, the sim ilarity co n sists in the fact that both in Latin and in Polish there are causal co n junctions co n n ect ing clau ses, that m ay be used in w hichever order, as well as ones that, w hen they o ccu r along with a causal clause, have to ap p ea r in the second place. S ince in Latin such a d ifference occurs exactly betw een p aratactic and hy p o tactic c onjunctions, m aybe the lim itatio n s as to the order, or a lack o f them , c o u ld be used as a criterio n that can be useful for d istin g u ish in g p aratactic causal clauses from h y p o tac tic ones.
T ra n sla ted by Tadeusz Karłow icz
S ło w a k lu c z o w e : sk ładnia, hipotaksa, parataksa, spójniki paratak ty czn e. spójniki przyczynow e. K ey w o rd s : syntax, h ypotaxis, p arataxis, paratactic co n ju n ctio n s, causal conjunctions.
