Uszkodzenie słuchu związane z wiekiem - presbyacusis

Pełen tekst

(1)Jennings C.R., Jones N.S.: Uszkodzenie s³uchu zwi¹zane z wiekiem – presbyacusis. Otorynolaryngologia, 2002, 1(1), 1-11 11. CHOROBY NARZ¥DU S£UCHU I RÓWNOWAGI. Otorynolaryngologia, 2003, 2(1), 11-20. Uszkodzenie s³uchu zwi¹zane z wiekiem – presbyacusis Presbyacusis C.R. JENNINGS, N.S. JONES Department of Otorhinolaryngology, Queen's Medical Centre, University Hospital, Nottingham, UK. S³owa kluczowe: presbyacusis; histologia; epidemiologia; genetyka; utrata s³uchu; nerwowo-czuciowa. Key words: presbyacusis, histology, epidemiology, genetics, hearing loss, sensorineural. Pr zedruk z (Reprinted from): The Journal of Lar yngology & Otology Przedruk Laryngology Otology.. March 2001; 115: 171-178. Wstêp Presbyacusis (presbycusis w tekstach amerykañskich) definiowane jest jako „naturalny ubytek s³uchu postêpuj¹cy wraz z wiekiem, spowodowany zmianami zwyrodnieniowymi w uchu wewnêtrznym” [1]. Okreœlenie to pochodzi od nazwy „presbyacusia”, jak¹ w roku 1884 Zwaardemaker przypisa³ utracie s³uchu u osób starszych. Stosowa³ on szereg gwizdków, zwanych gwizdkami Galtona, które wytwarza³y serie dŸwiêków o wysokoœciach wzrastaj¹cych o interwa³ oktawy. Porównuj¹c dzieci i osoby doros³e autor stwierdzi³, ¿e osoby starsze nie by³y w stanie us³yszeæ dŸwiêków o wysokoœci jedenastej lub wy¿szej oktawy. Wnioskowa³ st¹d, ¿e odbiór tonów wysokich selektywnie maleje wraz z wiekiem [2]. Badania naukowe nad utrat¹ s³uchu u osób starszych rozpoczête zosta³y przez Toynbee w po³owie XIX wieku, wyprzedzaj¹c Zwaardemakera o oko³o 50 lat. Toynbee próbowa³ po³¹czyæ obserwacje kliniczne ze zmianami patologicznymi. Podczas sekcji usun¹³ on 18 koœci skroniowych starszych osób, które przed œmierci¹ wykazywa³y uszkodzenie s³uchu. Z powodu ograniczeñ technologicznych autor stawia³ diagnozê g³uchoty w oparciu o odpowiedzi pacjentów na pytanie, czy s³ysz¹ tykanie zegara, ponadto nie stosowa³ mikroskopu w badaniu his-. tologicznym. Toynbee skupi³ sw¹ uwagê na uchu œrodkowym, wnioskuj¹c, ¿e utrata s³uchu by³a spowodowana zgrubieniem b³ony œluzowej oraz b³ony bêbenkowej [3]. Na dalszy postêp trzeba by³o poczekaæ do czasu, gdy do oceny s³uchu wprowadzono audiometry pozwalaj¹ce na pomiar progów s³uchu dla ró¿nych tonów [4]. Bunch zaobserwowa³ os³abienie s³uchu w czêstotliwoœciach powy¿ej 4 kHz wystêpuj¹ce w starszym wieku [4]. Ocena histologiczna ucha wewnêtrznego u starszych osób zosta³a po raz pierwszy przeprowadzona przez Crowe’a [5], a nastêpnie przez Saxen [6]. Opisali oni zmiany zwyrodnieniowe narz¹du Cortiego i zwoju spiralnego nasilaj¹ce siê wraz z wiekiem. Pocz¹tkowo uwa¿ano, ¿e proces ma swój pocz¹tek w zwoju spiralnym, jednak¿e ten pogl¹d zosta³ obalony przez Saxen w roku 1952 [7]. Nastêpne komplikacje powsta³y w roku 1955, w zwi¹zku z badaniami Schuknechta [8], w których w oparciu o wyniki badañ audiometrycznych i histologicznych, wyró¿ni³ dwie dalsze grupy presbyacusis – metaboliczn¹ i mechaniczn¹. W 1994 autor ponownie potwierdzi³ swoje obserwacje w niewielkim badaniu na 21 koœciach skroniowych, przyznaj¹c jednak¿e, ¿e wprowadzony podzia³ by³ trochê arbitralny [10]. Wymieniona praca Schuknechta zdominowa³a na 5 dekad spojrzenie na zjawisko presbyacusis.. * Przedrukowano za pozwoleniem The Journal of Laryngology & Otology.. * Reprinted with kind permission from The Journal of Laryngology & Otology. T³umaczenie: dr med. Ewa Zamys³owska-Szmytke.

(2) 12. Badania histologiczne nad presbyacusis zosta³y pog³êbione w 1965 r. przez Bredburga, dziêki zastosowaniu mikroskopu elektronowego [11]. Badania fizjologiczne rozwinê³y siê w oparciu o takie narzêdzia badawcze, jak: audiometria odpowiedzi wywo³anych (ERA), elektrokochleografia (ECoG) i emisje otoakustyczne (OAE). Najnowsze postêpy dotyczy³y epidemiologii, biologii molekularnej i genetyki. Epidemiologia wystêpowania ubytków s³uchu Angielskie Narodowe Badania nad Zaburzeniami S³uchu z 1995 roku [12] przedstawiaj¹ epidemiologiê czuciowo-nerwowych ubytków s³uchu u doros³ych. Badaniami objêtp 48 313 osób, do których rozes³ano poczt¹ ankiety. Z grupy tej 2 708 osób zosta³o zaproszonych do udzia³u w drugim etapie badañ w oœrodku przeprowadzaj¹cym badanie. U 20% doros³ych stwierdzono ubytki s³uchu przekraczaj¹ce 25 dB w uchu lepiej s³ysz¹cym (œrednia z wyników dla czêstotliwoœci 0,5, 1, 2 i 4 kHz), co daje 8,58 mln osób w odniesieniu do ca³ej populacji Anglii, z czego 75% osób by³o powy¿ej 60 roku ¿ycia. W tym samym badaniu oceniono, ¿e 2,94 miliony osób wykazuje ubytek s³uchu œredniego stopnia, > 45 dBHL [12]. W grupie tej 84% osób by³o w wieku powy¿ej 60 roku ¿ycia, zaœ 45% - powy¿ej 80 roku ¿ycia. W grupie powy¿ej 60 roku ¿ycia odsetek osób z czuciowo-nerwowym uszkodzeniem s³uchu o g³êbokoœci > 25 dB wynosi³ 92%, zaœ powy¿ej 45 dB – 31%. To du¿e, przekrojowe badanie wykaza³o, ¿e wiêkszoœæ uszkodzeñ s³uchu pojawiaj¹cych siê u starszych osób ma charakter czuciowo-nerwowy, a tak¿e, ¿e czêstoœæ wystêpowania tego typu uszkodzeñ s³uchu znacznie wzrasta wraz z wiekiem. Davis w Anglii i Ostri w Danii [13], którzy przeprowadzili d³ugotrwa³e badania nad uszkodzeniami s³uchu, dziel¹c badanych ze wzglêdu na wiek, p³eæ i zg³aszane nara¿enie na ha³as, stwierdzili, ¿e u 97% osób s³uch pogarsza³ siê wraz z wiekiem. Szybkoœæ narastania ubytku s³uchu zale¿a³a od wieku, u osób poni¿ej 55 lat wynosi³a 3 dB na dekadê, u osób powy¿ej 55 roku ¿ycia – 9 dB na dekadê. Tak wiêc okaza³o siê, ¿e u wiêkszoœci populacji wraz z up³ywem czasu s³uch stopniowo siê pogarsza, przy czym w zaawansowanym wieku proces ten ulega przyspieszeniu. Czy presbyacusis jest pochodzenia oœrodkowego czy obwodowego? Dowody czynnoœciowe popieraj¹ce oœrodkowe przyczyny presbyacusis oparte s¹ na hipotezie sformu³owanej przez Hinchcliffe'a [14], który sugerowa³, ¿e g³ówn¹ przyczyn¹ utraty s³uchu u osób starszych s¹ zmiany w mózgu towarzysz¹ce procesowi starzenia siê. Maspetiol. Otorynolaryngologia, 2003, 2(1), 11-20. i Feldman stwierdzili, ¿e u osób starszych czas reakcji na bodŸce optyczne, dotykowe i s³uchowe wzrasta wraz z wiekiem, przy czym czas odpowiedzi na bodŸce s³uchowe wzrasta³ bardziej, ni¿ dla pozosta³ych zmys³ów [15, 16]. Stosuj¹c zestaw testów do oceny procesów oœrodkowych w trzech grupach osób w wieku œrednio 65,3, 75,2 i 85,3 lat, Welsh [17] wykaza³ postêpuj¹cy stopieñ uszkodzenia w grupie starszej w porównaniu z m³odsz¹. Danych przeciwko oœrodkowemu pochodzeniu presbyacusis dostarcza praca Soucek [18]. Na podstawie badañ audiometrii tonalnej i audiometrii mowy autor wykaza³, ¿e zaburzenia w kodowaniu fonemów s¹ prawdopodobnie pochodzenia obwodowego, poniewa¿ s¹ skorelowane z progami s³uchu w audiometrii tonalnej. Sugerowano, ¿e z powodu zaburzeñ oœrodkowych osoby starsze maj¹ mniejsze mo¿liwoœci rozró¿niania mowy. Zjawisko to znane jest jako regresja fonemiczna [19]. W celu sprawdzenia tej hipotezy Holmes [20] porówna³ otwarty i zamkniêty zestaw testów u osób starszych i osób m³odych z prawid³owym s³uchem. Nie stwierdzi³ istotnych ró¿nic miedzy tymi grupami, co sugeruje, ¿e regresja fonemiczna, i w zwi¹zku z tym zaburzenia oœrodkowe nie s¹ przyczyn¹ utraty s³uchu zale¿nej od wieku. Osoby starsze oczywiœcie maj¹ uszkodzenia oœrodkowe, lecz nie wyjaœniaj¹ one ca³kowicie zjawiska presbyacusis. Dane histologiczne przemawiaj¹ce za hipotez¹ o oœrodkowym pochodzeniu presbyacucis s¹ niepewne. Hansen i Reske-Nielsen [21] przeprowadzili badania jakoœciowe i stwierdzili równomiernie rozmieszczone oœrodkowe zmiany degeneracyjne i arteriosklerotyczne, które nie korelowa³y ze stopniem zwyrodnienia narz¹du Cortiego i zwoju spiralnego. Konigsmark [22] ocenia³ drogê s³uchow¹ na zw³okach osób w ró¿nym wieku od noworodków do 90. roku ¿ycia. Nie stwierdzi³ ró¿nic w liczbie komórek zmys³owych, jednak nie dysponowa³ wynikami badañ audiologicznych, do których móg³by odnieœæ swoje obserwacje. Wydaje siê, ¿e mimo i¿ mo¿liwe jest zmniejszenie liczby komórek j¹dra œlimakowego, nie ma jednak danych wskazuj¹cych, ¿e jest to czynnik pierwotnie odpowiedzialny za podwy¿szenie progów s³uchu. Toynbee zak³ada³, ¿e miejscem powstawania dysfunkcji odpowiedzialnej za presbyacusis jest ucho œrodkowe [3]. Od tego czasu jedynie nieliczne badania potwierdza³y ten pogl¹d, jakkolwiek Nixon [23] stwierdzi³ u osób starszych zesztywnienie stawów kosteczek s³uchowych spowodowane zmianami degeneracyjnymi tkanki ³¹cznej w³aœciwej i tkanki kostnej, przy utracie s³uchu dochodz¹cej do 12 dB dla 4 kHz. Lehnhardt, oceniaj¹c objaw wyrównania g³oœnoœci za pomoc¹ próby SISI (Short Increment Sensivity Index) wprowadzonej przez Beagley i Bernarda, stwierdzi³ wy¿szy odsetek odpowiedzi dodatnich u osób z presbyacusis.

(3) Jennings C.R., Jones N.S.: Uszkodzenie s³uchu zwi¹zane z wiekiem – presbyacusis. w porównaniu z kontroln¹ grup¹ osób m³odych, dobranych pod wzglêdem ubytków s³uchu [24]. Sugerowa³o to œlimakow¹ lokalizacjê presbyacusis. Lehnhardt ocenia³ równie¿ test zanikania odruchu z miêœnia strzemi¹czkowego i nie stwierdzi³ ¿adnych ró¿nic u osób z presbyacusis, co czyni³o mniej prawdopodobn¹ lokalizacjê pozaœlimakow¹ tych uszkodzeñ. Soucek i Michaels [25] stosowali w ocenie lokalizacji uszkodzeñ takie badania, jak odpowiedzi wywo³ane z pnia mózgu (ABR) i elektrokochleografia (ECochG). Stwierdzili istotne wyd³u¿enie czasów utajenia odpowiedzi w ABR. Wskazywa³oby to na ni¿szy poziom aktywnoœci œlimaka u osób starszych. Amplitudy za³amków I, III i V by³y u osób starszych obni¿one, co dodatkowo wskazuje na mniejsz¹ aktywnoœæ œlimaka. Jednak¿e autorzy stwierdzili, ¿e odstêpy miêdzy poszczególnymi za³amkami by³y takie same w grupie osób starszych, jak i m³odszych, co sugerowa³o, ¿e czas przewodnictwa oœrodkowego nie zmienia siê w zaawansowanym wieku. Potwierdza to hipotezê, ¿e za powstawanie uszkodzeñ o typie presbyacusis odpowiadaj¹ zmiany degeneracyjne œlimaka, jednak¿e uzyskane powy¿ej wyniki badania ABR, w oderwaniu od innych badañ s³uchu, mo¿na równie¿ wyjaœniæ utrat¹ neuronów drogi s³uchowej jako przyczyn¹ pierwotn¹. Soucek i Michaels [25] wykonywali równie¿ badanie elektrokochleografii zewn¹trzbêbenkowej (ECoG). W badaniu tym uzyskuje siê zapis mikrofoników œlimakowych, potencja³u sumacyjnego oraz komponentów N1 i N2 potencja³u czynnoœciowego nerwu. Fala N1 jest g³ównie wynikiem depolaryzacji komórek s³uchowych, natomiast N2 - depolaryzacji zwoju spiralnego i nerwu s³uchowego. U osób starszych zapis ECoG ró¿ni³ siê w porównaniu do osób m³odszych. Amplituda fali N1 by³a ni¿sza, ni¿ u osób m³odych, podczas gdy komponent N2 pozostawa³ w obu grupach taki sam. Sugeruje to zaburzenia na poziomie komórek s³uchowych, bez zmian w obrêbie zwoju spiralnego i nerwu s³uchowego. Stosuj¹c ECoG jako pomiar wyjœciowy, Soucek i Michaels [25] oceniali, jak zmienia siê funkcja wejœcie/ wyjœcie œlimaka wraz z wiekiem. Ciekaw¹ obserwacj¹ by³o, ¿e przy narastaniu intensywnoœci bodŸca spadek latencji komponentu N1 jest szybszy u osób starszych. Stanowi to elektrofizjologiczny wyk³adnik zjawiska wyrównania g³oœnoœci i potwierdza, ¿e uszkodzenie komórek s³uchowych œlimaka jest odpowiedzialne za wystêpowanie zaburzeñ o typie presbyacusis. W badaniu wp³ywu powtarzanych bodŸców na mierzone jednoczeœnie ABR i ECoG nie stwierdzono ró¿nic w poziomie adaptacji w grupie starszych w porównaniu do kontroli osób m³odszych [25]. Prijis sugerowa³, ¿e adaptacja jest w³aœciwoœci¹ synaps miêdzy komórkami s³uchowymi a neuronem [26]. Sugeruje to, ¿e w presbyacusis nie odgrywaj¹ roli pierwsza, ani dalsze synapsy drogi s³uchowej, lecz jest to zjawisko zwi¹zane z samymi komórkami. 13. s³uchowymi. Wyniki badañ elektrofizjologicznych dostarczaj¹ mocnych dowodów na potwierdzenie hipotezy, ¿e przyczyn¹ presbyacusis jest uszkodzenie komórek s³uchowych. Emisje otoakustyczne (OAEs) stanowi¹ miarê energii wytwarzanej przez œlimak i mog¹ byæ mierzone w przewodzie s³uchowym zewnêtrznym jako energetyczna fala zwarta. •ród³em tej energii jest aktywnoœæ komórek s³uchowych zewnêtrznych polegaj¹ca na ich kurczliwoœci [28]. Najczêœciej stosowane s¹ pomiary emisji otoakustycznych wywo³anych bodŸcem akustycznym. W stymulacji œlimaka stosowane s¹ trzaski lub w¹skopasmowe tony krótkie wywo³uj¹ce tzw. przemijaj¹ce wywo³ane emisje otoakustyczne (TEOAE), b¹dŸ te¿ pary tonów czystych o charakterystycznym stosunku czêstotliwoœci i intensywnoœci, wywo³uj¹ce tzw. produkty zniekszta³ceñ nieliniowych (DPOAE). Je¿eli za³o¿ymy, ¿e presbyacusis jest powodowane przez uszkodzenia komórek s³uchowych zewnêtrznych, mo¿na spodziewaæ siê os³abienia OAEs u osób starszych, proporcjonalnego lub wiêkszego ni¿ stopieñ utraty komórek zmys³owych [29]. Bonifils [30] ocenia³ OAEs u osób w wieku od 2 do 88 lat. Stwierdzi³, ¿e emisje otoakustyczne by³y obecne u wszystkich osób w wieku do 60 roku ¿ycia, w wieku powy¿ej 60 lat emisje otoakustyczne by³y istotnie czêœciej nieobecne. Po 40 roku ¿ycia znacznie podnosi³y siê progi dla OAEs. Na podstawie uzyskanych wyników Bonfils stwierdzi³, ¿e proces starzenia siê jest szczególnie zaznaczony w komórkach s³uchowych zewnêtrznych. Nastêpnie wykazano, ¿e emisje otoakustyczne wywo³ane trzaskiem ulegaj¹ zmniejszeniu wraz z wiekiem [31-33]. Wielkoœæ spadku otoemisji jest proporcjonalna do zmian w progach s³uchu w audiometrii tonalnej. Natomiast, gdy porównano grupê osób starszych z m³od¹ grup¹ kontroln¹ dobran¹ pod k¹tem tonalnych progów s³uchu, nie znaleziono dodatkowego wp³ywu wieku. Podobne wnioski wynikaj¹ z badañ z wykorzystaniem DPOAE [34, 35]. W dwóch badaniach stwierdzono zmniejszenie odpowiedzi DPOAE u osób starszych, które by³o wiêksze ni¿ mo¿na siê by³o spodziewaæ na podstawie progów audiometrii tonalnej [36, 37]. Dane te wskazuj¹, ¿e zaburzenia czynnoœci komórek s³uchowych zewnêtrznych poprzedzaj¹ utratê s³uchu, a komórki te stanowi¹ pierwotne miejsce uszkodzenia. Stosunkowo niedawno opracowano wiarygodn¹ metodê preparowania œlimaka do badañ histologicznych, w której unikniêto artefaktów poœmiertnych [38]. G³ównym wyzwaniem dla badaczy sta³o siê odniesienie stwierdzonych zmian histologicznych do wyników badañ audiometrycznych w populacji osób starszych. Wiêkszoœæ prac dotycz¹cych zmian histologicznych w presbyacusis dotyczy³a ucha wewnêtrznego. Oceniano równie¿ ucho œrodkowe [23] oraz prowadzono badania w celu zweryfikowania nieprzekonuj¹cej hipotezy mówi¹cej o rozroœcie kostnym w dnie kana³u s³uchowego wewnêtrznego.

(4) 14. [39, 40]. Schuknecht [8] korelowa³ wyniki audiometrii tonalnej z badaniami histologicznymi i zaproponowa³ dwa rodzaje starczego upoœledzenia s³uchu: czuciowe i nerwowe. W roku 1964 [9] do³¹czy³ on nastêpne dwa rodzaje - metaboliczny (pr¹¿kowy) i mechaniczny. Trzydzieœci lat póŸniej Schuknecht potwierdzi³ [10] swoje obserwacje. Mimo i¿ by³a to praca przeprowadzona na ma³ej grupie osób, nadal jest ona czêsto cytowana i stanowi podstawê wiêkszoœci doniesieñ na temat presbyacusis. Presbyacusis typu czuciowego dotyczy pacjentów z prawid³owym s³uchem w zakresie niskich czêstotliwoœci, lecz z ubytkami s³uchu w wysokich czêstotliwoœciach, w zakresie odpowiadaj¹cym uszkodzeniu komórek s³uchowych w czêœci proksymalnej œlimaka w odleg³oœci 12 mm od jego podstawy. W mikroskopii elektronowej stwierdza siê w tym regionie odk³adanie siê lipofuscyny w komórkach s³uchowych i utratê rzêsek [41]. Nerwowy typ presbyacusis, zgodnie z opisem Schuknechta charakteryzuje siê opadaj¹cym audiogramem i uszkodzeniem s³uchu we wszystkich czêstotliwoœciach, spowodowanym uszkodzeniem neuronów zwoju spiralnego [42]. Pr¹¿kowy typ presbyacusis wystêpuje g³ównie u m³odszych osób w przedziale wieku 30-60 lat, charakteryzuje siê audiogramem p³askim z os³abieniem s³uchu dotycz¹cym wszystkich czêstotliwoœci. Mikroskopia wykazuje atrofiê wszystkich trzech warstw pr¹¿ka naczyniowego, jakkolwiek najczêœciej zajêta jest warstwa zewnêtrzna. Pauler [43] stwierdzi³, ¿e wzrost progów s³uchu by³ wprost proporcjonalny do iloœciowych ubytków w pr¹¿ku naczyniowym. Opisa³ on œlimakowo-przewodzeniowe presbyacusis zaczynaj¹ce siê w pi¹tej dekadzie ¿ycia i postawi³ hipotezê, ¿e dotyczy ono osób, u których wystêpuje opadaj¹cy typ audiogramu, jednak¿e nie pozostaj¹cy w zwi¹zku z obrazem histologicznym. Autor uwa¿a³, ¿e jest to wynikiem iloœciowych zmian rezonacyjnych przewodu œlimakowego, pozostaj¹cych w zwi¹zku ze zmianami histologicznymi œlimaka przypominaj¹cymi te, obserwowane w otosklerozie [44]. W 1919 roku Mayer postawi³ hipotezê, ¿e g³uchota w starszym wieku jest zwi¹zana ze wzrostem sztywnoœci b³ony podstawnej [44]. Schuknecht opisywa³ pacjentów z wiêcej ni¿ jednym z czynników wymienionych powy¿ej jako mieszane presbyacusis, zaœ tych z audiogramami ró¿ni¹cymi siê od zaburzeñ przewodzeniowo - œlimakowych, lecz bez nieprawid³owoœci histologicznych, jako presbyacusis nieokreœlone. Warto podkreœliæ, ¿e powy¿sza klasyfikacja oparta jest na ma³ej liczbie obserwacji, które, jak sam Schuknecht przyznawa³, by³y „wprawdzie trochê arbitralne”. Pytanie, które nale¿y zadaæ, brzmi, czy opisywane zmiany rzeczywiœcie s¹ przyczyn¹ pogorszenia s³uchu czy te¿ s¹ stygmatem starzenia siê. Jorgensen [45] opisywa³ zmniejszenie gruboœci œcian i liczby naczyñ krwionoœnych zarówno narz¹du Cortiego, jak i pr¹¿ka naczyniowego. Potwierdzi³ on obserwa-. Otorynolaryngologia, 2003, 2(1), 11-20. cje Saxen’a, który porówna³ starzenie siê elementów naczyniowych ucha wewnêtrznego do starzenia siê nerki. Obydwaj badacze zak³adali, ¿e czynnoœæ ucha wewnêtrznego pogarsza siê wraz z wiekiem ze wzglêdu na zmniejszone wytwarzanie endolimfy. Obserwowali utratê komórek s³uchowych i podporowych, lecz nie zak³adali, ¿e ma to istotne znaczenie. Hansen [21] dokona³ przegl¹du literatury i opisa³ zmiany w grupie 12 starszych pacjentów, jakkolwiek nie uwzglêdni³ grupy kontrolnej. Sugerowa³ on, ¿e presbyacusis jest wynikiem zmian dotycz¹cych wielu czêœci narz¹du s³uchu, w tym w równej mierze czêœci oœrodkowej, jak œlimaka. Soucek i Michaels [25] wykazali utratê komórek s³uchowych w œlimaku wraz z wiekiem. Pobierali oni œlimaki od starych osób, z których wszyscy mieli wykonane za ¿ycia badanie audiologiczne, a wiêkszoœæ równie¿ badanie ABR i porównywali je z materia³em uzyskanym od ludzi m³odych. W mikroskopii œwietlnej zaobser wowali oni utratê komórek s³uchowych we wszystkich zwojach œlimaka, potwierdzaj¹c wyniki pracy uzyskane przy zastosowaniu mikroskopu elektronowego przez Bredburga w 1966 roku [11]. W pocz¹tkowej czêœci zwoju podstawnego œlimaka stwierdzono ca³kowit¹ utratê komórek s³uchowych. Wiele z przetrwa³ych komórek wykazywa³o zwyrodnienie rzêsek (GSD – giant stereociliary degeneration). Poci¹ga³o to za sob¹ zlewanie siê rzêsek tak, ¿e tworzy³y gruby twór, który równie¿ wyd³u¿a³ siê do oko³o 60 µm - d³ugoœci prawie równej d³ugoœci komórek s³uchowych. Dawa³o to w obrazie mikroskopu œwietlnego [25] i elektronowego [46] obraz olbrzymiej rzêski. Uwa¿a siê, ¿e zjawisko olbrzymiego zwyrodnienia rzêskowego jest etapem w naturalnym przebiegu zwyrodnienia komórek s³uchowych; zosta³o ono wczeœniej obserwowane u œwinek morskich [47]. Opracowano modele zwierzêce presbyacusis. W badaniach z kontrolowanym œrodowiskiem „spokojnego starzenia siê” Bohne bada³a histologicznie œlimaki pobrane od 80 szynszyli w wieku od niedojrza³ych do 19,2-letnich [48]. Stwierdzi³a, ¿e komórki s³uchowe wewnêtrzne ulega³y zwyrodnieniu z szybkoœci¹ oko³o 0,29% rocznie, zaœ komórki s³uchowe zewnêtrzne – 1% rocznie. Szynszyle wykazywa³y niewielkiego stopnia zanik pr¹¿ka oraz zwoju spiralnego. Zmiany stwierdzone w œlimaku szynszyli by³y morfologicznie podobne do tych obserwowanych u ludzi, st¹d Bohne wysunê³a wniosek, ¿e za presbyacusis odpowiedzialne jest zwyrodnienie komórek s³uchowych zewnêtrznych. W badaniach na zwierzêtach przeprowadzonych przez Grattona oceniano pr¹¿ek naczyniowy, stwierdzaj¹c zwi¹zane z wiekiem zmiany w mikrokr¹¿eniu [49] oraz spadek potencja³u endolimfatycznego, nie maj¹ce jednak, co ciekawe, istotnego wp³ywu na progi s³uchu [50]. Badania na zwierzêtach pozwalaj¹ kontrolowaæ zarówno czynniki genetyczne, jak i œrodowiskowe..

(5) Jennings C.R., Jones N.S.: Uszkodzenie s³uchu zwi¹zane z wiekiem – presbyacusis. W badaniach na naturalnie starzej¹cych siê gerbilach mongolskich Adams stwierdzi³, ¿e wiêkszoœæ zmian zwi¹zanych z wiekiem ujawnia³a siê na poziomie komórek s³uchowych, stosunkowo niewiele zaœ w obrêbie pr¹¿ka naczyniowego i zwoju spiralnego [51]. Co interesuj¹ce, stwierdzono ogromn¹ zmiennoœæ w tej stosunkowo jednorodnej grupie, co wskazuje na prawdopodobieñstwo wp³ywu czynników genetycznych, które w badaniach tych nie by³y kontrolowane. Uzyskane wyniki mog³yby sugerowaæ, ¿e za powstawanie uszkodzeñ s³uchu spowodowanych wiekiem odpowiadaj¹ uszkodzenia na poziomie œlimaka. Lokalizacja miejsca uszkodzenia w obrêbie œlimaka jest mniej oczywista. Do pewnego stopnia wyniki badañ wskazuj¹ na zajêcie wielu miejsc, jednak¿e wydaje siê, ¿e najbardziej odpowiedzialne za to zjawisko s¹ komórki s³uchowe zewnêtrzne [52].. 15. Brano równie¿ pod uwagê wp³yw nadmiernej gêstoœæ krwi na powstawanie presbyacusis. Browning [60] stwierdzi³ wystêpowanie zale¿noœci miêdzy zwiêkszon¹ lepkoœci¹ krwi a os³abieniem s³uchu, jakkolwiek progi s³uchu pozostawa³y w zakresie wartoœci prawid³owych. Wyniki tej pracy, podobnie jak uzyskane w innych badaniach dotycz¹cych gêstoœci krwi i s³uchu, nie pozwalaj¹ na rozstrzygniêcie problemu. Zale¿noœci miêdzy nara¿eniem na ha³as a presbyacusis oceniane by³y w badaniach przekrojowych porównuj¹cych populacje osób nienara¿onych i nara¿onych na ha³as. W badaniu Rosen populacje osób nienara¿onych obejmowa³y plemiona mieszkaj¹ce na terenie Sudanu zwane Mabaan [61], plemiê Todas ¿yj¹ce na izolowanych terenach górzystych w po³udniowych Indiach oraz mieszkañców wysp Orkney [63]. Populacje te zosta³y porównane z populacjami mieszkaj¹cymi w okrêgach przemys³owych: Glorig w stanie Wisconsin i Hinchcliff w Anglii [65]. Zgodnie z przewidywaniami populaEtiologia presbyacusis cja nienara¿ona na ha³as mia³a lepszy s³uch w starszym W powstawaniu presbyacusis bierze udzia³, b¹dŸ jest wieku. Interesuj¹cy by³ fakt, ¿e plemiê Mabaan ró¿ni³o jego przyczyn¹, wiele czynników ogólnych. Jednak¿e siê od wyspiarzy z Orkney w aspekcie, ¿e w wieku do 60 wiêkszoœæ badañ na ten temat by³o s³abo kontrolowa- lat Mabaan mieli gorszy s³uch, zaœ po 60 roku ¿ycia – nych lub nie brano w nich pod uwagê tak wa¿nych istotnie lepszy. Mog³oby to wskazywaæ na wiêksze znazmiennych jakimi s¹ wiek i ha³as. czenie czynników genetycznych ni¿ œrodowiskowych Ju¿ w 1902 roku wysuniêto hipotezê, ¿e za powsta- [66]. wanie presbyacusis s¹ odpowiedzialne choroby uk³adu W 1960 roku Del Guidice powi¹za³ wystêpowanie sercowo-naczyniowego i nadciœnienie têtnicze [53]. presbyacusis z mia¿d¿yc¹ têtnic i hipercholesterolemi¹ W przekrojowych badaniach przeprowadzonych przez [67]. Rosen porówna³ populacjê osób z wysokim pozioMoœcickiego populacj¹ referencyjn¹ by³a grupa osób mem cholesterolu pochodz¹c¹ z Finlandii z jugos³owiañuczestnicz¹cych w projekcie Framingham Heart Study, sk¹ grup¹ o niskim poziomie cholesterolu i nisk¹ czêstodotycz¹cym uk³adu kr¹¿enia. Stwierdzi³ on, ¿e 83% osób œci¹ wystêpowania epizodów sercowo-naczyniowych wykazywa³o co najmniej niewielkiego stopnia uszkodze- [68]. Grupa z Jugos³awii wykazywa³a wolniej postêpunia s³uchu. Analiza wieloczynnikowa wykaza³a, ¿e istot- j¹ce pogorszenie s³uchu wraz z wiekiem, lecz nie pony, jakkolwiek niewielki, wp³yw na rozwój uszkodzenia twierdzono, czy nie by³a to raczej zale¿noœæ przypadkos³uchu mia³y takie czynniki jak: nara¿enie na ha³as, ciê¿- wa, ni¿ zwi¹zek przyczynowo-skutkowy. kie choroby ogólnoustrojowe, choroba Meniera i obci¹Pujol zaproponowa³ hipotezê, wed³ug której znacz¹c¹ ¿aj¹cy wywiad rodzinny [54], jednak¿e najistotniejszym rolê w mechanizmie powstawania presbyacusis odgrywa czynnikiem ryzyka by³ wiek. Tê sam¹ kohortê wykorzy- glutaminian [69]. Glutaminian jest neuroprzekaŸnikiem sta³ w 1993 roku Gates, który próbowa³ skorelowaæ wy- miêdzy komórkami s³uchowymi wewnêtrznymi i w³ókstêpowanie chorób sercowo-naczyniowych z presbyacu- nami nerwu s³uchowego. Teoria ta zak³ada, ¿e nadmiersis [55]. Stwierdzi³ on, ¿e czynniki sercowo-naczyniowe ne wydzielanie glutaminianu, bêd¹ce wynikiem nadmiernie maj¹ bezpoœredniego zwi¹zku z utrat¹ s³uchu, z wy- nej stymulacji narz¹du s³uchu przez ha³as lub niedotlej¹tkiem skurczowego ciœnienia krwi (lecz nie rozkurczo- nienie, na które nara¿ony jest cz³owiek w trakcie swojewego). Inne liczne badania nie wykaza³y zale¿noœci miê- go ¿ycia, powoduje du¿y nap³yw jonów wapnia. W efekdzy chorobami sercowo-naczyniowymi i presbyacusis. cie zachwiana jest równowaga jonów wapnia i staje siê W 1993 roku Parving bada³a 5000 osób przez okres 10 on toksyczny dla komórek, co prowadzi do ich œmierci. lat i nie wykaza³a ¿adnych zale¿noœci miêdzy tymi czyn- Potwierdzenie tej teorii uzyskano w badaniach z zastonikami [56]. Ciekaw¹ obserwacj¹, która mo¿e wp³ywaæ sowaniem kwasu kainowego, analogu glutaminianu. Jedna interpretacjê powy¿szych wyników by³o wykazanie nak¿e u¿ytecznoœæ tej hipotezy dla wyjaœnienia zjawiska zale¿noœci miêdzy nara¿eniem na ha³as a nadciœnieniem presbyacusis jest kwestionowana w œwietle obserwacji, ¿e têtniczym [57-59]. wiêkszoœæ zmian obserwowanych w presbyacusis dotyczy.

(6) 16. komórek s³uchowych zewnêtrznych, dla których glutanimian nie jest neuroprzekaŸnikiem. Jony wapnia mog³yby odgrywaæ wa¿n¹ rolê w powstawaniu presbyacusis w innym ni¿ oparty na glutaminianie mechanizmie. W ma³ych, przekrojowych badaniach sugerowano, ¿e pacjenci przyjmuj¹cy leki blokuj¹ce kana³y wapniowe wykazywali lepsze progi s³yszenia w audiometrii tonalnej ni¿ pacjenci nieleczeni tymi preparatami [70, 71]. Efekt ten jednak obserwowano jedynie u kobiet i mo¿e on byæ wynikiem b³êdu zwi¹zanego z doborem badanej populacji. Zak³adano równie¿ istnienie zale¿noœci miêdzy presbyacusis a chorobami metabolicznymi koœci. W ma³ym badaniu przeprowadzonym na grupie 56 osób z tymi schorzeniami koœci [72] stwierdzono wysoki poziom wapnia i fosfatazy zasadowej we krwi skorelowany z presbyacusis, co sugerowa³o mo¿liwe ochronne dzia³anie witaminy D. W póŸniejszych, wiêkszych badaniach rozpatrywano szkodliwe dzia³anie zmian jonów wapnia we krwi na s³uch [73]. Oceniano równie¿ zale¿noœæ miêdzy hiperlipidemi¹ i presbyacusis. Rosen [61] sugerowa³, ¿e dobry stan s³uchu plemienia Mabaan czêœciowo mo¿e byæ wynikiem stosowanej przez nich diety i niskiego poziomu lipidów, jakkolwiek nie oznaczano poziomu tych zwi¹zków w surowicy. Spencer w 1973 roku [74] w badaniach przeprowadzonych w du¿ej grupie 444 osób z czuciowonerwowym uszkodzeniem s³uchu (SNHL) u 46% z nich stwierdzi³ znacznego stopnia hiperlipoproteinemiê. Jednak¿e wyników nie odniesiono do grupy kontrolnej, nie podano równie¿, jaki poziom przyjêto za prawid³owy. W 1997 roku Jones [75] nie znalaz³ ró¿nic w czêstoœci wystêpowania czuciowo-nerwowego uszkodzenia s³uchu w populacji osób z hiperlipidemi¹ w porównaniu z grup¹ kontroln¹, nie stwierdzi³ równie¿ ró¿nic w czêstoœci wystêpowania hiperlipidemii w grupach osób z czuciowo-nerwowym uszkodzeniem s³uchu i bez niedos³uchu. Na podstawie tych badañ stwierdzi³, ¿e hiperlipidemia nie ma wp³ywu na utratê s³uchu przy kontrolowaniu wieku jako zmiennej zak³ócaj¹cej. Parving za³o¿y³a, ¿e na powstawanie presbyacusis mog¹ mieæ wp³yw takie choroby jak cukrzyca oraz niedoczynnoœæ tarczycy [76]. Bada³a ona grupê osób z niedoczynnoœci¹ tarczycy oraz dwie grupy chorych na cukrzycê – jedn¹ z mikroangiopati¹, a drug¹ bez tego typu powik³añ. Autorka nie stwierdzi³a w tych grupach chorych wiêkszego ubytku s³uchu spowodowanego procesem starzenia siê, ni¿ w dobranej pod wzglêdem wieku i p³ci grupie kontrolnej. Brak ró¿nic miêdzy grup¹ chorych na cukrzycê a dobran¹ do niej grup¹ kontroln¹ dotyczy³ czynnoœci œlimaka oraz wystêpowania zaburzeñ pozaœlimakowych. Jednak¿e w innych badaniach u 40% osób chorych na cukrzycê wykazano nieprawid³owoœci w badaniu s³uchowych potencja³ów wywo³anych z pnia mózgu (ABR), jakkolwiek bez towarzysz¹cego podwy¿-. Otorynolaryngologia, 2003, 2(1), 11-20. szenia progów s³uchu w audiometrrii tonalnej, co mog³oby sugerowaæ ³agodn¹ encefalopatiê cukrzycow¹ [77]. Prawid³owa czynnoœæ œlimaka zale¿y od oko³o 100 genów [78] i rozwa¿ane by³o genetyczne t³o rozwoju presbyacusis. Poniewa¿ zjawisko to wystêpuje jedynie u osób starszych, badania pokoleñ zajê³yby zbyt d³ugi okres czasu. Nowoczesny model ma³ej liczebnie rodziny sprawia, ¿e trudne jest równie¿ zastosowanie analizy powi¹zañ (linkeage ), a tak¿e kontrola czynników œrodowiskowych. Istnieje natomiast dobry mysi model zwierzêcy, szczególnie przydatny do badañ jest szczep myszy szybko starzej¹cych siê (senescence accelearated mouse SAM). Badania ABR oraz histopatologiczne wykaza³y, ¿e jest to u¿yteczny model dla badania presbyacusis u ludzi [79]. Myszy tego szczepu wykazuj¹ trwa³e i postêpuj¹ce zmiany zwyrodnieniowe narz¹du Cortiego [79]. W badaniach na innych szczepach myszy wykazano genetyczn¹ zgodnoœæ miêdzy g³uchot¹ u myszy i ludzi. Na przyk³ad myszy Shaker 1 maj¹ defekt w genie koduj¹cym miozynê VIIa, bia³ko szczególnie wa¿ne dla czynnoœci komórek s³uchowych zewnêtrznych, ten sam defekt zosta³ wykryty w zespole Usher USH 1B, a tak¿e w izolowanej g³uchocie typu DFN B2 [80]. Stwierdzono, ¿e uszkodzenie s³uchu spowodowane wiekiem ma u myszy silne podstawy genetyczne. W 1996 wœród szczepów myszy, u których wraz z wiekiem rozwija³a siê g³uchota, odkryto szczep C57BL/6J, który by³ szczególnie wra¿liwy na dzia³anie ha³asu [81]. W roku 1997 ustalono lokalizacjê alleli odpowiedzialnych za ten proces w chromosomie 10 oraz ustalono, ¿e zwi¹zany jest on z produkcj¹ jednego z bia³ek wystêpuj¹cych w œcis³ych po³¹czeniach miêdzykomórkowych (α-1 gap junction protein) [80]. Gen ten, znany pierwotnie jako B6, koduje „szczególn¹” rodzinê krótkich ³añcuchów kolagenu, które stwierdza siê jedynie w obrêbie œlimaka. S¹ one szczególnie wa¿ne w tworzeniu po³¹czeñ miêdzykomórkowych. Mutacje genetyczne przejawiaj¹ siê fenotypowo jako postêpuj¹ca czuciowo-nerwowa utrata s³uchu, analogiczna do presbyacusis. Gen B6 zosta³ nazwany genem utraty s³uchu u doros³ych lub Ahl (adult hearing loss). W trakcie nastêpnych badañ znaleziono trzy geny, które odpowiada³y za postêpuj¹c¹ utratê s³uchu u doros³ych myszy. S¹ to: Ahl, Ahl2 i Ahl3, które koduj¹ syntezê „szczególnych” rodzajów kolagenów. Ahl i Ahl2 znajduj¹ siê w chromosomie 10, miejsce Ahl3 nie zosta³o jeszcze ustalone. Ciekawe eksperymenty przeprowadzono krzy¿uj¹c szczepy myszy z jednym genem Ahl, oznaczone jako szczep B, ze szczepem posiadaj¹cym wszystkie geny utraty s³uchu Ahl, Ahl2 i Ahl3, oznaczonym jako szczep D [82]. Myszy B, jak oczekiwano, fenotypowo wykazywa³y lepszy s³uch ni¿ myszy D. Jednak¿e myszy skrzy¿owane wykazywa³y s³uch z zakresu miêdzy B i D, choæ pojawi³a siê pewna liczba myszy ze s³uchem gorszym ni¿ w szczepie D, za co prawdopodobnie odpowiadaj¹ inne.

(7) Jennings C.R., Jones N.S.: Uszkodzenie s³uchu zwi¹zane z wiekiem – presbyacusis. geny [82]. Ta ostatnia praca wskazuje, ¿e w modelu presbyacusis u myszy istotne znaczenie maj¹ wszystkie geny Ahl oraz, byæ mo¿e, jeszcze jakieœ inne geny. Szczegó³owa analiza genetyczna u ludzi bêdzie musia³a poczekaæ na opracowanie „genetycznego uk³adu scalonego (genetic chip)”, który pozwoli na analizowanie danych od du¿ej liczby ludzi. Jednak¿e w ¿ydowskiej rodzinie, której cz³onkowie cierpieli na postêpuj¹ce uszkodzenie s³uchu zwi¹zane z wiekiem, zdo³ano przeœledziæ losy a¿ szeœciu pokoleñ wstecz do roku 1843, w wyniku czego odkryto nieprawid³owy gen w chromosomie 5. Gen ten jest znany jako POU 4F3, uczestniczy on w transkrypcji czynnika transkrypcyjnego, którego ekspresja zachodzi jedynie w komórkach s³uchowych œlimaka i jest niezbêdny dla koñcowego ró¿nicowania tych komórek i ich od¿ywiania [83]. Delecja ósmej pary zasad powoduje izolowan¹ g³uchotê znan¹ obecnie jako DFNA 15. Mo¿liwe, ¿e wyniki badania tego genu lub genów homologicznych do niego bêdzie mo¿na ekstrapolowaæ na ca³¹ populacjê. Badania nad genetycznym t³em presbyacusis przeprowadzano równie¿ na kohorcie Framingham [84]. Porównywano pogorszenie s³uchu zwi¹zane z wiekiem u genetycznie niespokrewnionych par ma³¿onków do genetycznie spokrewnionego rodzeñstwa oraz par rodzice – dzieci. Stwierdzono, ¿e istniej¹ œcis³e powi¹zania rodzinne. By³y one bardziej zauwa¿ane u kobiet i siêga³y do 55%. U mê¿czyzn ten trend by³ mniej wyra¿ony, byæ mo¿e ze wzglêdu na wiêksz¹ czêstoœæ wystêpowania nara¿enia na ha³as. Gates i wsp. [85] sugerowa³ wystêpowanie „genetycznego dziedziczenia presbyacusis”. Geny mitochondrialne s¹ nastêpn¹ grup¹ genów, które mog¹ mieæ znaczenie w procesie presbyacusis. Mitochondria, których mog¹ byæ w komórce tysi¹ce, s¹ odpowiedzialne za procesy fosforylacji oksydacyjnej, w których wytwarzane jest ATP warunkuj¹ce aktywnoœæ komórki. DNA mitochondrialne (mtDNA) jest upakowane w dwóch do 10 chromosomów, z których ka¿dy zawiera 13 genów koduj¹cych bia³ka oraz geny warunkuj¹ce ekspresjê dwóch rRNA mitochondrialnych oraz 22 tRNA swoistych dla organelli komórkowych. Wszystkie one tworz¹ czynnoœciow¹ jednostkê mitochondrium [85, 86]. Mutacje mitochondrialne skutkuj¹ utrat¹ produkcji ATP, co szczególnie ma wp³yw na komórki o du¿ym zapotrzebowaniu energetycznym. Najwiêksze zapotrzebowanie na energiê w obrêbie œlimaka wykazuj¹ komórki s³uchowe zewnêtrzne. Uwa¿a siê, ze mutacje mitochondrialne maj¹ udzia³ w starzeniu siê ca³ego organizmu [87]. DNA mitochondrialne jest bardziej podatne na mutacjê od innych DNA komórki. mtDNA ma bowiem œcis³y kontakt z wolnymi rodnikami powstaj¹cymi w procesach oksydacyjnych komórki, a nie posiada ochrony histonu i mechanizmów naprawczych, które stanowi¹ zabezpiecznie dla komórkowego DNA [88].. 17. Ludzkie mtDNA wykazuje czêst¹ delecjê w obrêbie nukleotydu 4977. Czêstoœæ wystêpowania tej delecji wzrasta w starszym wieku w porównaniu z kontrol¹ [89]. Stwierdzono, ¿e u osób starszych istotnie wzrasta czêstoœæ mutacji genu kodowanego przez mtDNA dla cytochromalnej oksydazy II. Fischel-Ghodsian i wsp. [88] stwierdzili, ¿e miejscem tej mutacji u osób starszych jest zwój spiralny i pr¹¿ek naczyniowy. To mog³oby sugerowaæ, ¿e mtDNA wywiera niewielki wp³yw na powstawanie presbyacusis, poniewa¿ zjawisko to oszczêdza komórki s³uchowe zewnêtrzne. Siedman [89] bada³ mtDNA na modelu zwierzêcym. W tym celu u¿ywa³ szczury, które, tak jak cz³owiek, czêsto wykazuj¹ delecjê pary zasad 4831. Bada³ on pr¹¿ek naczyniowy oraz nerw s³uchowy i mózg szczurów, poprzedzaj¹c ocenê pomiarem ABR. Stwierdzi³ dodatni¹ zale¿noœæ miêdzy wystêpowaniem tej czêstej delecji a utrat¹ s³uchu, co mo¿e odgrywaæ rolê w presbyacusis [90, 91]. Badano równie¿ zale¿noœci z genami g³ównego uk³adu zgodnoœci tkankowej MHC (MHC – major histocompatibility complex ). Grupa tych genów koduje syntezê trzech grup bia³ek odpowiedzialnych za odpowiedŸ immunologiczn¹. S¹ to: w grupie I – geny A, B, C; w grupie II – DR, DP i DQ oraz w grupie III – niektóre bia³ka kompleksu dope³niacza, ciep³osta³e bia³ko 70 oraz TNF-α. Zainteresowanie genami MHC dotyczy ewentualnych zwi¹zków z genem odpowiedzialnym za utratê s³uchu. Bernstein [92] stwierdzi³, ¿e czuciowonerwowe uszkodzenie s³uchu jest 17 razy bardziej prawdopodobne u osób maj¹cych genotyp A1/B8/DR3, ponadto w grupie z tym genotypem 8,5 razy bardziej prawdopodobne jest uszkodzenie starcze s³uchu o typie „pr¹¿kowym”. Wysuniêto równie¿ teoriê, ¿e u pod³o¿a presbyacusis mog¹ le¿eæ mechanizmy immunologiczne. Bernstein [92] zak³ada³, ¿e erytrocyty, które przy³¹czaj¹ defektywny sk³adnik komplementu C3b nie mog¹ usuwaæ kompleksów immunologicznych dla kolagenu typu II œlimaka, jednak¿e niewiele wskazuje, ¿e jest to przyczyna presbyacusis. Nastêpna dziedzina badañ nad mechanizmami presbyacusis zwi¹zana jest z apoptoz¹. Czy zaprogramowana œmieræ komórek mo¿e byæ przyczyn¹ presbyacusis? Usami porówna³ nasilenie apoptozy w ró¿nych czêœciach œlimaka u dwóch szczepów myszy, jednego o przyspieszonym starzeniu siê i drugiego starzej¹cego siê wolniej. Dla identyfikacji fragmentowanego DNA w komórkach apoptycznych stosowa³ on technikê tunelow¹ [93]. Komórki barwi¹ce siê dodatnio stwierdzono w obrêbie komórek s³uchowych, komórek podporowych i komórek pr¹¿ka naczyniowego, lecz nie znaleziono w komórkach zwoju spiralnego. Odpowiada to zmianom histologicznym obserwowanym u ludzi, jakkolwiek przyczyna wywo³uj¹ca apoptozê komórek œlimaka nie jest znana..

(8) 18. Podsumowanie W badaniach nad presbyacusis lub uszkodzeniem s³uchu zwi¹zanym z wiekiem, konieczna jest pewnoœæ, ¿e wykluczono inne przyczyny czuciowo-nerwowego uszkodzenia s³uchu. Miejscem powstawania zaburzeñ jest œlimak, na co wskazuj¹ wiarygodne wyniki badañ, jednak¿e wraz z wiekiem uszkodzenie wystêpuje w wielu miejscach w obrêbie œlimaka. Stwierdzenie, które. Otorynolaryngologia, 2003, 2(1), 11-20. z nich ma najwiêksze znaczenie czynnoœciowe nadal jest przedmiotem kontrowersji, jednak¿e autorzy opracowania sugeruj¹, ¿e dostêpne wyniki badañ wskazuj¹ na komórki s³uchowe zewnêtrzne. Etiologia presbyacusis jest znacznie mniej pewna, jednak¿e wydaje siê, ¿e najbardziej prawdopodobne jest z³o¿one pod³o¿e genetyczne. Jest to dziedzina najbardziej obiecuj¹ca dla przysz³ych badañ.. Piœmiennictwo 1. Critchley M. Butterworths Medical Dictionary, 2nd edn. London: Butterworth and Co., 1990. 2. Zwarardemaker H. Der Verlust au hohen Tonen mit zunehmendem Alter. Ein neues Gesetz. Arch Ohr Nas und Kehlkopfheilkunde 1874; 32: 53-6. 3. Toynbee J. On the pathology and treatment of the deafness attendant upon old age. Mon J Med Sci 1849; 1: 1-12. 4. Bunch CC. Age variations in auditory acuity. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1929; 9: 625-36. 5. Crowe SJ, Guild SR, Polvought LM. Observations of the pathology of high tone deafness. Bull Johns Hopkins Hosp 1934; 54: 315-80. 6. Saxen A. Pathologie und Klinik der Altersschwerhougkeit. Acta Otolaryngol SuppI 1937; 23: 1-85. 7. Saxen A. Inner ear in presbycusis. Acta Otolaryngol 1952; 4: 213-27 8. Schuknecht HF. Presbycusis. Laryngoscope 1955; 65: 402-19. 9. Schuknecht HF. Further observations of the pathology of presbycusis. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1964; 80: 368-82. 10. Schuknecht HF, Gacek MR. Cochlear pathology in presbycusis. Ann Otol Rhinol LaryngoI 1994; 102: 1-16. 11. Bredburg C. Cellular pattern and nerve supply of the human organ of Corti. Acta Otolaryngol Suppl 1965; 236: 1-135. 12. Davis A. Hearing in Adults. London: Whurr Publishers, 1995. 13. Davis AC, Ostri B, Parving A. Longitudinal study of hearing. Acta Otolaryngol SuppI 1991; 476: 12-22. 14. Hinchcliffe R. The anatomical locus of presbycusis. J Speech Hear Disord 1962; 27: 301-10. 15. Maspetiol R, Semmette D. Les testes d’audiometric tonal dans les atteintes auditives corticales et centrales. lnt AudioI 1968; 7: 66-76. 16. Feldman RM, Reger SN. Relations between reaction time and ages. J Speech Hearing Res 1967; 10: 479-95. 17. Welsh LW, Welsh JJ, Healy MP. Central presby cusis. Laryngoscope 1985; 95: 128-36. 18. Soucek S, Michaels J. Hearing Loss in the Elderly. Loon: Springer-Verlag, 1990. 19. Gaeth JH. Study of Phonemic Regression in Relation to Hearing Loss (Thesis). Chicago: Northwestern University, 1948. 20. Holmes AE, Kricos PH, Kessler RA. A closed versus open set measure of speech discrimination in normally hearing young and elderly adults. Br J Audiol 1988; 22: 29-33. 21. Hansen CC, Reske-Nielsen E. Pathological studies in presbycusis. Cochlear and central findings in 12 aged patients. Arch Otolaryngol 1965; 82: 115-32.. 22. Konigsmark BW, Murphy EA. Volume of the ventral cochlear nucleus in man: its relationship to neuronal poplation and age. J Neuropathol 1972; 31: 304-16. 23. Nixon JC, Glorig A, High WS. Changes in air and bone conduction thresholds as a function of age. J Laryngol Otol 1962; 76: 288-99. 24. Lehnhardt E. Clinical Aspects of lnner Ear Deafness. Berlin: Springer, 1984. 25. Soucek S, Michaels L. Hearing Loss in the Elderly. London: Springer-Verlag, 1990. 26. Prijis VF. On peripheral auditory adaptation II. Comparison of electrically and acoustically evoked action potential in the guinea pig. Acoustica 1980; 45: 35-47. 27. Kemp DT. Stimulated acoustic emissions from within the human auditory system. J Acoustic Soc Am 1978; 64: 1386-91. 28. Brownell WE, Bader CR, Bertrand D, Ribaupierre Y. Evoked mechanical responses of isolated cochlear outer hair cells. Science 1985; 227: 194-6. 29. Zenner HP. Motile responses in outer hair cells. Hearing Res 1986; 22: 83-90. 30. Bonfils P, Bertrand Y, Uziel A. Evoked otoacoustic emissions: Normative data and presbycusis. Audiology 1988; 27: 27-35. 31. Avan P, Elbez M, Bonfils P. Click evoked otoacoustic emissions and the infiuence of high frequency hearing losses in humans. J Acoust Soc Am 1997; 101: 2771-7. 32. Prieve R. COAEs and SSOAEs in adults with increasing age. Ear Hear 1995; 16: 521-9. 33. Collet L, Moulin A, Gartner M, Morgon A. Age-related changes in otoacoustic emissions. Ann Otol Rhinol Laryngol 1990; 99: 993-7. 34. Strouse AL, Ochs MT, Hall JW IIIrd. Evidence against the infiuence of ageing on distortion product otoacoustic emissions. J Am Acad Audiol 1996; 7: 339-45. 35. Avan P, Bonfils P, Loth D, Elbes M, Erming M. Transient evoked otoacoustic emissions and high frequency acoustic trauma in the guinea pig. J Acous Soc Am 1995; 97: 3012-20. 36. Takahashi S, Ikeda K, Kobayasbi T, Takasaka T, Ohyama K, Wada H. Effect of age on distortion product otoacoustic emissions. J Oto-Rhino-Laryngol Soc Jpn 1996; 99: 978-84. 37. Nieschalk M, Hustert B. Clinical application of distortion products of otoacoustic emissions in presbycusis. LaryngoRhino-Otologie 1996; 75: 129-34. 38. Iurato S, Bredberg G, Bock G. Functional histopathology of the human audiovestibular organ. Eurodata Hear Proj. Commission of the European Communities, 1982. 39. Sercer A, Krmpotic J, Uber die Urasche der proressiven Altersschwerborigkeit, (Presbyacusis). Acta Otolaryngol Suppl 1958; 143: 5-36..

(9) Jennings C.R., Jones N.S.: Uszkodzenie s³uchu zwi¹zane z wiekiem – presbyacusis 40. Krmpotic-Nemanic J. A new concept of the pathogenesis of presbycusis. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1971; 93: 161-6. 41. Nomura Y, Kawabata I. Loss of stereocilia in the human organ of Corti. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1979; 222: 181-5. 42. Otte J, Schuknecht HF, Kerr AG. Ganglion cell population in normal and pathological human cochleae. Implications for cochlear implantation. Laryngoscope 1978; 88: 1231-46. 43. Pauler M, Schuknecht HF, Wbite JA. Atrophy of the stria vascularis as a cause of sensorineural hearing loss. Laryngoscope 1988; 98: 754-9. 44. Mayer O. Das anatomische Substrat der Alterschwerhorigkeit. Arch Ohr Nas und Kehlkopfheilkunde 1919; 105: 1-12. 45. Jorgensen MB. Changes in ageing in the inner ear. Histopathological studies. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1961; 74: 164-70. 46. Wright A. Giant cilia in the human organ of Corti. Clin OtolaryngoI 1982; 7: 193-9. 47. Ernstson S. Cochlear morphology in a strain of waltzing guinea pig. Acta Oto-Laryngol 1971; 71: 469-82. 48. Bohne BA, Gruner MM, Harding GW. Morphological correlates of ageing in the chinchilla cochlea. Hearing Res 1990; 48: 79-92. 49. Gratton MA, Shulte BA. Alterations in microvasculature are associated with atrophy of the stria vascularis in quiet aged gerbils. Hearing Res 1995; 82: 44-52. 50. Gratton MA, Schmeidt RA, Schulte BA. Age related decreases in endocochlea potential are associated with vascular abnormalities of the stria vascularis. Hearing Res 1996; 102: 181-90. 51. Adams JC, Schulte BA. Histopathologic observations of the ageing gerbil cochlea. Hearing Res 1997; 104: 101-11. 52. Wright A, Davis A, Bredburg G, Uleblova L, Spencer H. Hair cell distributions in the normal human cochlea. A report on a European working group. Acta Otolaryngol Suppl 1987; 436: 15-24. 53. Alexander G. Zur pathologischen Histologie des Ohrenlabyrinthes mit besonderer Berucksichtingung des Coortischenen Organes. Arch Ohrenheilkd 1902; 56: 1-23. 54. Moscicki EK, Elkins EF, Baum HM, McNamara PM. Hearing loss in the elderly: An epidemiologic study of the Framingham Heart Study Cohort. Ear Hear 1985; 6: 184-90. 55. Gates GA, Cobb JL, D’Agostino RB, Wolf PA. The relation of hearing in the elderly to the presence of cardiovascular disease and cardiovascular risk factors. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1993; 119: 156-61. 56. Parving A, Hein HO, Suadicani P, Ostri B, Gyntelberg F. Epidemiology of bearing disorders. Scand Audiol 1993; 22: 101-7. 57. Johnsson LG, Hawkins JE. Sensory and neural degeneration with ageing, as seen in microdissections of the human inner ear. Ann Otol Rhinol Laryngol 1972; 81: 179-93. 58. Sanden A, Axelsson A. Comparison of cardiovascular responses in noise-resistant and noise-sensitive workers. Acta Otolaryngol Suppl 1981; 377: 75-100. 59. Beli S, Sari L, Scarficcia G, Sorrentino R. Arterial hypertension and noise: a cross-sectional study. Am J Ind Med 1984; 6: 59-65. 60. Brownig GG, Gatehouse S, Lowe GD. Blood viscosity as a factor in sensorineural hearing impairment. Lancet 1986; 1: 121-3. 61. Rosen S, Bergman M, Plester D, EI-Mofty A, Satti MH. Presbycusis study of a relatively noise free population in the Sudan. Ann Otol Rhinol Laryngol 1962; 71: 727-43.. 19. 62. Kapur YP, Patt AJ. Hearing of Todas of South India. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1967; 85: 400-6. 63. Kell RL, Pearson JCC, Taylor W. Hearing thresholds in an island population in North Scotland. lnt Audiol 1970; 9: 334-9. 64. Glorig A, Nixon J. Distribution of hearing loss in various populations. Ann Otol Rhinol Laryngol 1960; 69: 497-516. 65. Hinchcliffe R. Population studies concerned with presbyacusis. Indian J Otol 1968; 20: 52-7. 66. Bergman M. Hearing in the Mabaans. A critical review of related literature. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1966; 84: 411-5. 67. DeI Guidice M, Amorelli A. Cholesterolemia and presbyacusis. Arch Ital Otolaryngol 1960; 68: 175-9. 68. Rosen S, Olin P. Hearing loss and coronary heart disease. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1965; 82: 236-43. 69. Pujol R, Rebillard G, Puel J-L, Lenoir M, Eybalin M, Recasens M. Glutamate neurotoxicity in the cochlea: A possible consequence of ischaemic or anoxic conditions occuring in ageing. Acta Otolaryngol Suppl 1991; 476: 32-6. 70. Mills JH, Matthews U, Lee F-S, Dubno JR, Schulte BA, Weber PC. Gender-specific effects of drugs on hearing levels of older persons. Ann New York Acad Sci 1999; 884: 381-8. 71. Lee F-S, Matthews U, Mills JH, Dubno JR, Adkins WY. Gender-specific effects of drugs on hearing levels of older persons. Otolaryngol Herld Neck Surg 1998; 118: 221-7. 72. Yamazaki T, Ogwa K, Imoto T, Hayashi N, Kozaki H. Senile deafness and metabolic bone disease. Am J Otol 1988; 9: 376-82. 73. Lee FS, Matthews U, Mills JH, Dubno JR, Adkins WY. Analysis of blood chemistry and hearing levels in a sample of older persons. Ear Hear 1998; 19: 180-90. 74. Spencer JT. Hyperlipoproteinemia in the aetiology of inner ear disease. Laryngoscope 1973; 83: 639-78. 75. Jones NS. Hyperlipidaemia and Hearing Loss. (MD Thesis) University of London, 1997. 76. Parving A. Hearing problems and hormonal disturbance in the elderly. Acta Otolaryngol Suppl 1991; 476: 44-53. 77. Parving A, Elberling C, Balle V, Parbo J, Dejgaard A, Parving HH. Hearing disorders in patients with insulin dependent diabetes mellitus. Audiology 1990; 29: 113-21. 78. Morton NE. Genetic epidemiology of hearing impairment. Ann New York Acad Sci 1991; 630: 16-31. 79. Saitoh Y, Hosokama M, Shimada A, Watanabe Y, Yasuda N, Takeda T i wsp. Age related hearing impairment in the senescence accelerated mouse (SAM). Hearing Res 1994; 75: 27-37. 80. Faddis BT Hughes RM, Miller JD. Quantitative measures reflect degeneration, but not regeneration in the deafness mouse organ of Corti. Hearing Res 1998; 115: 6-12. 81. Johnson KR, Erway LC, Cook SA, Willott JF, Zheng QY. A major gene affecting age related hearing loss in C57BL/6J mice. Hearing Res 1997; 114: 83-92. 82. Erway LL, Shiau Y-W, Davis RR, Krieg EF. Genetics of age related hearing loss in mice III. Susceptibility of inbred and F1 hybrid strains to noise induced hearing loss. Hearing Res 1996; 93: 181-7. 83. Willot JF, Erway LC, Archer JR, Harrison DE. Genetics of age-related hearing loss in mice II. Strain differences and effects of caloric restriction on cochlear pathology and evoked response threshold. Hearing Res 1995; 88: 143-55. 84. Willot JF, Erway LC. Genetics of age-related hearing loss in mice IV. Cochlear pathology and hearing loss in 25 BXD recombinant inbred mouse strains. Hearing Res 1998; 119: 27-36..

(10) 20 85. Gates GA, Couropmitree MP, Myers RH. Genetic associations in age-related hearing thresholds. Arch Otolaryngol Head Neck Surg 1999; 125: 654-9. 86. Vahava O, MorelI R, Lynch ED, Weiss S, Kagan ME, Ahituv N i wsp. Mutation in transcription factor POU4F3 associated with inherited progressive hearing loss in humans. Science 1998; 279: 1950-4. 87. Attardi G, Schatz G. Biogenesis of mitochondria. Ann Rev CelI Biol 1988; 4: 289-333. 88. Nagley P, Zhang C, Martin u s RD, Vaillant F, Linnane A W. Mitochondrial DNA mutation and human ageing. Molecular biology, bioenergetics and redox therapy. w: DiMauro S, Wallace DC, eds., Mitochondrial DNA in Human Pathology. New York: Raven Press, 1993; 54-72.. Otorynolaryngologia, 2003, 2(1), 11-20 89. Fischel-Ghodsian N, Bykhovskaya Y, Taylor K, Kahen T, Cantor R, Ehrenman K i wsp. Temporal bone analysis of patients with presbyacusis reveals high frequency of mitochondrial mutations. Hearing Res 1997; 110: 147-54. 90. Seidman MD, Bai U, Kahn MJ. The association of mitochondrial DNA deletions and cochlear pathology: a molecular biological tool. Laryngoscope 1996; 106: 777-83. 91. Seidman MD, Bai U, Kahn MJ, Quirk WS. Mitochondrial DNA deletions associated with ageing and presbyacusis. Arch Otolaryngol Head Neck Sur 1997; 123: 1039-45. 92. Bemstein JM, Shanahan TC, Schaffer FM. Further observations on the role of the MHC genes and certain hearing disorders. Acta Otolaryngol Stockh 1996; 116: 666-71. 93. Usarni S, Takurni Y, Fijita S, Shinkawa H, Hosokawa M. Cell death in the inner ear associated with ageing in apoptosis? Brain Res 1997; 747: 147-50..

(11)