Tendencje epidemiologiczne przyjmowania środków psychoaktywnych przez żołnierzy służby zasadniczej - Epidemiological Review

Marian Jêdrzejczak1_{, Marian Kloczkowski}2

TENDENCJE EPIDEMIOLOGICZNE PRZYJMOWANIA ŒRODKÓW PSYCHOAKTYWNYCH PRZEZ ¯O£NIERZY S£U¯BY ZASADNICZEJ

1_{Katedra Socjologii Wy¿szej Szko³y Ekonomii i Administracji w Kielcach}

Kierownik Antoni Malinowski

2_{Wojskowe Biuro Badañ Socjologicznych}

Kierownik Tadeusz Iwanek

Celem badañ przedstawionych w niniejszej pracy s¹ tendencje epi-demiologiczne zjawiska narkomanii w wojsku oraz okreœlenie jego przy-czyn i uwarunkowañ.

Badania zosta³y zrealizowane w latach 1996-2003 na próbie 3561 ¿o³nierzy s³u¿by zasadniczej i 134 kadry zawodowej, przy u¿yciu tej sa-mej ankiety, co pozwoli³o na porównywanie wyników z poszczególnych lat. Analiza ankiet wykaza³a, ¿e od roku 2000 wyst¹pi³a tendencja spad-kowa w przyjmowaniu œrodków psychoaktywnych w wojsku.

S³owa kluczowe: narkomania, wojsko, tendencja spadkowa Key words: narcomany, army, downward tendency

WSTÊP

Narkomania rozumiana jako ogó³ problemów zwi¹zanych z za¿ywaniem ró¿nych œrod-ków psychoaktywnych (uzale¿niaj¹cych) nale¿y do krêgu zjawisk mieszcz¹cych siê w po-jêciu patologii spo³ecznej.

Powszechnie wiadomo, ¿e u¿ywanie œrodków psychoaktywnych wywo³uje wiele ró¿-nych nastêpstw, zarówno spo³eczró¿-nych, ekonomiczró¿-nych, kryminalró¿-nych, jak i zdrowotró¿-nych. Likwidacja tych ostatnich nale¿y oczywiœcie do s³u¿by zdrowia. Nale¿y jednak podkreœliæ, ¿e jest to tylko usuwanie objawów i skutków, gdy¿ przyczyny, dla których m³odzie¿ odurza siê pozostaj¹ czêsto w sferze psychospo³ecznej i osobowoœciowej (1-3).

Nasilenie siê zjawiska narkomanii, charakterystyczne dla wspó³czesnych spo³eczeñstw kszta³tuje okreœlone postawy i wp³ywa na opinie spo³eczne. Coraz powszechniejsza œwia-domoœæ zagro¿eñ, jakie niesie ze sob¹ narkomania, stwarza bardziej sprzyjaj¹ce warunki dla skuteczniejszego zwalczania tego zjawiska. Jak jednak wskazuj¹ eksperci, narkomanii na obecnym etapie nie mo¿na zlikwidowaæ ca³kowicie, mo¿na tylko zahamowaæ dalszy jej wzrost.

Z Thille w pracy dotycz¹cej problematyki „socjologicznych uwarunkowañ toksyko-manii” przedstawi³ hipotezê istnienia okreœlonego typu osobowoœci wrodzonego lub

naby-tego, który umo¿liwia wykszta³cenie narkomanii jako specyficznej reakcji nerwicowej, tak zwanego stanu przedna³ogowego oraz specyficznego zjawiska i uk³adu spo³ecznego wy-wo³uj¹cego rozwiniêcie ró¿norodnych sytuacji psychotraumatyzuj¹cych.

Na podstawie przeprowadzonych badañ zwi¹zków przyczynowych pomiêdzy okreœlo-nymi uk³adami spo³eczokreœlo-nymi a narkomani¹ ustalono, i¿ jest ona problemem stricte socjolo-gicznym, a aspekty lekarskie ma jedynie wtedy, gdy wystêpuje wyraŸne pod³o¿e psycho-tyczne odurzania siê lub gdy trzeba zwalczaæ objawy uzale¿nienia fizycznego czy te¿ po-wik³añ chorobowych.

Podobne stanowisko prezentuje DS Elliott. Wyró¿nia on cztery najwa¿niejsze Ÿród³a naprê¿eñ (stresu) w ¿yciu m³odzie¿y, mog¹ce zwiêkszyæ prawdopodobieñstwo wyst¹pie-nia u niej zachowañ nieprzystosowawczych, w tym tak¿e za¿ywawyst¹pie-nia œrodków psychoak-tywnych. S¹ to: cechy indywidualne jednostki, postawy wobec religii i œrodowiska, œrodo-wisko szkolne, rodzinne i rówieœnicze. Elliott definiuje naprê¿enie jako rozbie¿noœci miê-dzy oczekiwaniami jednostki a ocen¹ ich rzeczywistego obrazu lub mo¿liwoœci realizacji (1-7).

CEL PRACY

Celem badañ w poszczególnych latach by³a ocena zjawiska przyjmowania œrodków psychoaktywnych przez ¿o³nierzy s³u¿by zasadniczej w aspekcie jego rozmiarów, zasiêgu oraz wp³ywaj¹cych na nie czynników. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie tendencji epidemiologicznych tego zjawiska oraz okreœlenie jego przyczyn i uwarunkowañ.

MATERIA£ I METODY

Zastosowana w tych badaniach metoda, której istot¹ jest analiza wypowiedzi respon-dentów, zebranych przy pomocy kwestionariuszy-ankiet, powoduje koniecznoœæ zachowa-nia ostro¿noœci przy formu³owaniu wniosków i uogólnieñ, szczególnie w zakresie prób oszacowania liczby ¿o³nierzy zagro¿onych ró¿nymi formami patologii. Niemniej jednak du¿y zasiêg tych badañ oraz stosowane procedury zbierania danych empirycznych, zapew-niaj¹cych pe³n¹ anonimowoœæ i swobodê wypowiedzi badanych, upowa¿nia do zaprezen-towania zestawieñ statystycznych i wyprowadzonych na ich podstawie wniosków, mog¹-cych rozszerzyæ pola postrzegania problemów patologii spo³ecznych wystêpuj¹mog¹-cych w œro-dowisku wojska.

Poniewa¿ wszystkie badania by³y prowadzone przy u¿yciu tej samej ankiety, istnia³a mo¿liwoœæ porównania rozk³adów odpowiedzi na pytania zastosowane w badaniach reali-zowanych na przestrzeni kilku ostatnich lat.

Badania zosta³y zrealizowane w latach 1996-2003 wœród ¿o³nierzy s³u¿by zasadni-czej, w jednostkach wojskowych reprezentuj¹cych wszystkie okrêgi wojskowe i rodzaje si³ zbrojnych jak równie¿ ma³e oraz du¿e garnizony.

Próby wy³oniono w oparciu o procedurê doboru kwotowego maj¹c na uwadze repre-zentatywnoœæ okrêgów wojskowych i rodzajów si³ zbrojnych oraz wielkoœæ garnizonów.

Ogó³em przebadano:

– w 1996 r. – 522 ¿o³nierzy – w 2000 r. – 622 ¿o³nierzy – w 1998 r. – 674 ¿o³nierzy – w 2001 r. – 682 ¿o³nierzy – w 1999 r. – 527 ¿o³nierzy – w 2003 r. – 534 ¿o³nierzy

Razem 3561 ¿o³nierzy s³u¿by zasadniczej i 134 kadry zawodowej. Badani ¿o³nierze odbyli przynajmniej szeœæ miesiêcy s³u¿by.

Ankieta zawiera³a 42 pytania zamkniête oraz 7 otwartych i metryczkê. Jednak do opra-cowania prezentowanego tematu wykorzystano tylko odpowiedzi na te pytania, które czy³y zjawiska przyjmowania œrodków psychoaktywnych przez ¿o³nierzy. Pytania doty-cz¹ce innych zjawisk patologicznych takich jak: picie alkoholu przez ¿o³nierzy, palenie papierosów oraz przestêpstw i wykroczeñ w s³u¿bie wojskowej stanowiæ bêd¹ przedmiot odrêbnych opracowañ. Zebrane wyniki badañ ankietowych poddane zosta³y analizie staty-stycznej wykorzystuj¹c program komputerowy SPSS PC 10.00. Analizowano zale¿noœci na poziomie istotnoœci p<0,05 przy zastosowaniu wspó³czynnika korelacji Vc – Cramera. Do wyznaczenia funkcji liniowej liczby ¿o³nierzy przyjmuj¹cych œrodki psychoaktywne wykorzystano ekstrapolacje trendu wykorzystuj¹c metodê najmniejszych kwadratów.

WYNIKI

Przeprowadzona analiza wskaŸnikowa trendu przyjmowania œrodków psychoaktywnych przez ¿o³nierzy s³u¿by zasadniczej za lata 1996-2003, przy wykorzystaniu metody naj-mniejszych kwadratów dowodzi ich spadkowej tendencji w analizowanym okresie (ryc. 1).

Spadek ten zaznacza zarówno wœród ¿o³nierzy bior¹cych narkotyki czêsto, jak i spo-radycznie. Otrzymane funkcje linowe maj¹ ujemny charakter. Wyliczone wskaŸniki pro-centowe w przedzia³ach rocznych wskazuj¹ wyraŸn¹ tendencjê spadkow¹ od 2001 r. Odse-tek ¿o³nierzy, którzy w 2000 r. czêsto brali œrodki psychoaktywne wynosi³ 10,0%, nato-miast w 2003 roku 2,3% i odpowiednio bior¹cych rzadko (29,4% i 8,9%).

Uzyskane wyniki badañ zaprezentowane na rycinie 1, potwierdzaj¹ równie¿ wyniki zawarte w tabeli 1. Od roku 2000 zaznacza siê spadek opinii potwierdzaj¹cych branie œrodków psychoaktywnych przez kolegów w pododdziale. Natomiast wzrasta odsetek opi-nii o niewystêpowaniu tego zjawiska. Wyniki zawarte w tabeli 1 w wiêkszoœci nosz¹ cechy istotnoœci statystycznej.

Na tle dotychczasowych rozwa¿añ rodzi siê pytanie, jakie czynniki zadecydowa³y o spadku liczby ¿o³nierzy s³u¿by zasadniczej przyjmuj¹cych œrodki psychoaktywne. Anali-za danych uzyskanych z badañ w latach 2001-2003 wykazuje, ¿e dostêp ¿o³nierzy do

nar-     _      _ \ [ \ [           

&] VWR 6SRUDG\F]QLH /LQLRZ\&] VWR /LQLRZ\6SRUDG\F]QLH

Ryc. 1. Przyjmowanie œrodków psychoaktywnych przez ¿o³nierzy w latach 1996-2003 (dane w %). Fig. 1. Intake psychoactive agents by basic active soldiers in the years 1996-2003 (%)

kotyków jest obecnie trudniejszy ze wzglêdu na zdecydowane przeciwdzia³ania organiza-cyjno-prawne i s³u¿bowe kadry dowódczej.

O ile w 2001 roku prawie po³owa badanych uwa¿a³a, ¿e w wojsku nie ma problemów z zaopatrywaniem siê w narkotyki (47,5%), to w 2003 roku odsetek ten wynosi³ 26,7%. Zwiêkszy³ siê te¿ odsetek badanych wyra¿aj¹cych przekonanie, ¿e dostêp ten jest trudny (21,6% rok 2001 i 37,2% rok 2003). W latach dziewiêædziesi¹tych badani uwa¿ali, ¿e przyczyn¹ szerzenia siê narkomanii w wojsku jest niebywa³a ³atwoœæ dostêpnoœci narkoty-ków. Tylko 3,6% badanych ¿o³nierzy uwa¿a³a w 1996 roku, ¿e istniej¹ trudnoœci w ich nabywaniu. Ponad 80% by³o przekonanych, ¿e mo¿na je dostaæ ³atwo lub bardzo ³atwo.

Istotnym czynnikiem, który zdaniem badanych przyczyni³ siê do spadku liczby ¿o³nie-rzy p¿o³nie-rzyjmuj¹cych œrodki psychoaktywne s¹ dzia³ania oœwiatowo-profilaktyczne prowa-dzone w jednostkach. Choæ po³owa (50,2%) ¿o³nierzy nadal twierdzi, ¿e nie widzi zdecy-dowanych dzia³añ z zakresu profilaktyki narkomanii w œrodowisku s³u¿by zasadniczej, to jednak wzrasta liczba ¿o³nierzy, którzy uczestnicz¹ w takich akcjach, co ilustruje ryc. 2. Ta b e l a I . Opinie ¿o³nierzy o przyjmowaniu œrodków psychoaktywnych w ich pododdziale

(dane w %)

Ta b l e I . Opinions of soldiers on intake psychoactive agents in their subunit (%)

/DWD &]\ZHGáXJ3DQDZSRGRGG]LD

OHZNWyU\PRGE\ZD3DQVáX E  LVWQLHMH SUREOHP ]D \ZDQLD QDU NRW\NyZ SU]H] RáQLHU]\ VáX E\

]DVDGQLF]HM"       7DN       5DF]HMWDN       5DF]HMQLH       1LH       7UXGQRPLSRZLHG]LHü       Vc=0,21 p<0,05               

Ryc. 2. Uczestnicy ró¿nych form profilaktyki narkomanii w jed-nostce wojskowej (dane w %).

Fig. 2. Members of various forms of drug addiction prophyla-xis in a military unit (%)

Prowadzona profilaktyka narkomanii w wojsku zdaniem badanych nie posiada nadal zinstytucjonalizowanej formy. Prowadz¹ j¹ najczêœciej oficerowie wychowawczy oraz le-karze jednostek wojskowych (2,8).

W kontekœcie analizy czynników zwi¹zanych z narkomani¹ w wojsku istotne jest za-prezentowanie opinii o osobach przyjmuj¹cych œrodki psychoaktywne.

Z prezentowanych danych na rycinie 3 wynika, ¿e chocia¿ ogólna stratyfikacja ocen osoby uzale¿nionej pozosta³a prawie niezmieniona, to radykalnie zmieni³y siê proporcje niektórych kategorii. Szczególnie du¿a zmiana widoczna jest w odniesieniu do opinii, ¿e bior¹cy narkotyki to osoby wymagaj¹ce pomocy. Analizuj¹c zmiany, które zasz³y w oma-wianej dziedzinie od 1996 roku mo¿na powiedzieæ, ¿e badani znacz¹co odchodz¹ od po-gl¹dów deterministycznych, wed³ug których za¿ywaj¹cy narkotyki to bezbronne ofiary wymagaj¹ce troski spo³eczeñstwa. Obecnie akcenty rozk³adaj¹ siê bardziej równomier-nie, nie brakuje opinii, ¿e za¿ywanie narkotyków jest konsekwencj¹ braku pewnych dys-pozycji psychicznych lub spo³ecznych.

¯o³nierze, którzy brali œrodki psychoaktywne, pytani o plany dalszego ich za¿ywania w wiêkszoœci (51,9%) chcieliby skoñczyæ z ich przyjmowaniem. Jako przyczynê podawali chêæ pozostania w zawodowej s³u¿bie wojskowej, a fakt brania narkotyków mo¿e im to uniemo¿liwiæ. Jednak nadal du¿y odsetek (48,1%) uwa¿a, ¿e fakt przyjmowania substancji psychoaktywnych nie wynika z problemów osobistych i ¿yciowych, tylko ma zwi¹zek z pe³nieniem s³u¿by wojskowej.

W badaniach pytano równie¿ ¿o³nierzy o rodzaj œrodka psychoaktywnego. Przeprowa-dzona analiza danych uzyskanych w latach 1996-2003 dowodzi, ¿e ¿o³nierze najczêœciej bior¹ marihuanê oraz amfetaminê, przy czym odsetek tych, którzy bior¹ marihuanê jest

                       3 U] HV W SF & ]á RZ LH NL HP ] P DU JL QH VX VS Rá HF ]Q HJ R   

Ryc. 3. Rozk³ad odpowiedzi na pytanie: „Kim, Pana zdaniem, jest osoba za¿ywaj¹ca narkotyki?” (dane w %)

Fig. 3. Distribution of an answer to the question: „Who, in your opinion, is a person taking drugs?” (%)

dwukrotnie wy¿szy. W uzasadnieniu swoich opinii ¿o³nierze pisali, ¿e najczêœciej polep-szaj¹ one nastrój i znosz¹ zmêczenie zwi¹zane ze s³u¿b¹ wojskow¹, s¹ zdecydowanie tañ-sze od alkoholu.

DYSKUSJA

Œrodowisko wojskowe jak ka¿de inne œrodowisko m³odzie¿owe nie by³o i nie jest wolne od problemów narkomanii. Bramy koszar nie stanowi¹ skutecznej zapory przenikania nar-kotyków na teren jednostki wojskowej. Mo¿na wyró¿niæ trzy podstawowe „drogi” przeni-kania œrodków psychoaktywnych na teren jednostki (8, 9).

1. Za¿ywanie przez ¿o³nierza œrodka psychoaktywnego na zewn¹trz i powrót do jednostki pod jego wp³ywem.

2. Wniesienie na teren jednostki.

3. Dostarczenie œrodka psychoaktywnego podczas wizyt przez znajomych odwiedzaj¹cych ¿o³nierza.

Wojskowy Instytut Badañ Socjologicznych ju¿ w po³owie lat 90-tych zapocz¹tkowa³ badania nad zjawiskiem przyjmowania œrodków psychoaktywnych przez ¿o³nierzy s³u¿by zasadniczej w wojsku. W ich efekcie powsta³o kilka opracowañ , w których poddano ana-lizie niektóre uwarunkowania tego zjawiska (2). Od roku 1996 mamy do czynienia ze wzro-stem liczby ¿o³nierzy s³u¿by zasadniczej przyjmuj¹cych œrodki psychoaktywne. Jednak od roku 2001 nast¹pi³ spadek ich odsetka, co potwierdzaj¹ równie¿ badania przeprowadzone przez Wojskowe Biuro Badañ Socjologicznych w 2003 r. wœród ¿o³nierzy zawodowych szczebla plutonu i kompanii. Ponad 4,3% badanychuwa¿a, ¿e ich liczba nadal wzrasta, natomiast 29,8% uwa¿a, ¿e siê obni¿a. Pozostali nie mieli zdania zaznaczaj¹c, ¿e nie widz¹ problemu narkomanii wœród ¿o³nierzy swojego pododdzia³u (10).

Mo¿na jednak postawiæ pytanie, czy jest to wynik rzeczywisty tendencji, czy wynik autooceny ¿o³nierzy podczas badañ. Ze wzglêdu na spo³eczn¹ szkodliwoœæ zjawiska nar-komanii w wojsku, obni¿enie siê dyscypliny i efektów w szkoleniu, kadra zawodowa, szcze-gólnie szczebla plutonu i kompanii, przyst¹pi³a do zdecydowanych dzia³añ organizacyj-nych i dyscyplinarorganizacyj-nych, przeciwdzia³aj¹cych temu zjawisku. ¯o³nierze, maj¹c œwiadomoœæ konsekwencji, mog¹ zatajaæ fakt przyjmowania narkotyków. Dlatego konieczne s¹ dalsze badania maj¹ce na celu monitorowanie tego zjawiska w wojsku.

PODSUMOWANIE WYNIKÓW

1. W ostatnich trzech latach obserwuje siê spadek liczby ¿o³nierzy s³u¿by zasadniczej przyj-muj¹cych œrodki psychoaktywne, jednak dopiero d³u¿sze obserwacje mog¹ potwierdziæ to zjawisko.

2. Akcje profilaktyczne dotycz¹ce zwalczania narkomanii w wojsku nabra³y szczególnego znaczenia.

3. Zdaniem badanych coraz trudniejszy staje siê dostêp ¿o³nierzy do narkotyków w kosza-rach

4. Ponad po³owa ¿o³nierzy, którzy bior¹ œrodki psychoaktywne deklaruje chêæ zerwania z na³ogiem lub braniem narkotyków.

M Jêdrzejczak, M Kloczkowski

EPIDEMIOLOGICAL TRENDS OF PSYCHOACTIVE AGENTS INTAKE BASIC SERVICE SOLDIERS

SUMMARY

The aim of the investigations described in this study is to present epidemiologic tendencies of drug addiction in the army and to define its causes and conditionings. The investigations were carried out in the years 1996-2003 among 3561 basic service soldiers and 134 members of the cadre, with the use of the same questionnaire, which allowed to compare the results from respective years.

The carried out analysis of epidemiologic trends in basic service soldiers taking psychoactive agents proved the downward tendency of drug addiction in the army. This decrease has been occur-ring since 2000. The proportion of soldiers taking psychoactive agents decreased twice in 2003 in comparison with 1996 and four times in comparison with 2000.

In the last three years there occurred a decrease of percentage of basic service soldiers taking psychoactive agents and there decidedly increased the number of prophylactic actions.

PIŒMIENNICTWO

1. Sieros³awski J. Epidemiologia narkomanii w Polsce. S³u¿ba Zdrowia 1999;84-78:4-7. 2. Jêdrzejczak M. Narkomania w wojsku. Kielce CAN 2001;93-107.

3. Jêdrzejczak M., Narkomania wœród ¿o³nierzy s³u¿by zasadniczej – przyczyny rozwoju zjawiska. Przegl Epidemiol 2002;56:169-177.

4. Fatyga B, Rogala-Ob³êkowska. Style ¿ycia m³odzie¿y a narkotyki. Warszawa Instytut Spraw Publicznych 2002;249.

5. Elliott DS, Huizinga D, Menard S. Multiple problem youth: Delinquensy, substance use and mental health problems, New York: Springer 1989.

6. Cekiera Cz. Psychoprofilaktyka uzale¿nieñ oraz terapia; resocjalizacja osób uzale¿nionych. Lublin Tow. Naukowe KUL 1998;10.

7. Thille Z. Socjologiczne uwarunkowania toksykomanii. Zdr Psych 1993;3,14. 8. Majer-Zahorowski O, Zimak J. Problemy narkomanii. Warszawa, ULMAK 1998;11. 9. Jêdrzejczak M, Kocur J. Zagro¿enia narkomani¹ w wojsku. Psych Pol 2003;37:511-518. 10. Kloczkowski M. Zjawiska patologii wœród ¿o³nierzy s³u¿by zasadniczej. Warszawa, WIBS 2003. Otrzymano: 19.07.2004 r.

Adres autora: Marian Jêdrzejczak 91-211 £ódŸ ul. Rydzowa 13 m. 50