Wpływ polityki ekologicznej krajów na konkurencyjność korporacji międzynarodowych

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 751. Akademii Ekonomicznej w Krakowie. 2007. Stanisława Klima Katedra Handlu Zagranicznego. Wpływ polityki ekologicznej krajów na konkurencyjność korporacji międzynarodowych W drugiej połowie XX w. w skali światowej nastąpił przyspieszony rozwój gospodarczy, dokonujący się w ramach różnych systemów gospodarczych (rynkowy, nierynkowy, rynkowy regulowany). Znaczne załamanie nastąpiło wraz z kryzysem naftowym na początku lat 70. i było spowodowane szybko rozszerzającą się rewolucją technologiczną, a po części nieprzygotowaniem systemów gospodarczych wielu krajów do jej realizacji. Współcześnie technologia obejmuje nie tylko produkcję, ale także proces kształtowania zupełnie nowego otoczenia urbanistycznego i przemysłowego, w którym m.in. mieści się kompleksowa i zaawansowana technologicznie infrastruktura oraz wiele specjalistycznych instytucji i organizacji. Kształtowanie się takiego środowiska działalności gospodarczej i życia społecznego – w zgodzie z lokalnym otoczeniem przyrodniczym – wymaga wysokiego stopnia elastyczności wszystkich elementów składowych systemu, w tym głównie społeczeństwa i jego instytucji. Przystosowywanie się wszystkich elementów składowych tego systemu do nowego otoczenia tworzy konieczność pokonania wielu społecznych, organizacyjnych i infrastrukturalnych ograniczeń. W warunkach współczesnych problem różnic w tempie rozwoju różnych krajów nie tkwi z pewnością w zróżnicowanym wyposażeniu w czynniki produkcji. Obecnie zróżnicowany jest ogólny potencjał rozwojowy, w którym można wyróżnić wiele czynników (m.in.: odmienne cechy systemowe, sposób reagowania podmiotów, organizacje i instytucje, realia rynkowe, rynek kapitałowy, system bankowy). Technologia łączy w sobie składniki techniczne i socjoinstytucjonalne. Mają one charakter wymierny (maszyny, urządzenia) i niewymierny, zawarty głównie w know-how, doświadczeniach, zdolnościach organizacyjnych, menedżerskich, metodach i technikach zarządzania. Może być ona traktowana także jako. Książka_751.indb 73. 1/16/08 2:44:00 PM.

(2) 74. Stanisława Klima. różnego rodzaju wiedza, pozwalająca dostosować i odpowiednio dobrać środki do osiągania danych celów. Część tej wiedzy została zawarta w maszynach, ale jej większość znajduje się w umysłach ludzi, strukturach organizacyjnych, wzorcach zachowań, będących pod wpływem strategii różnych podmiotów gospodarczych i instytucji społecznych. Tak rozumiany postęp technologiczny łączy się ściśle ze strukturami rynkowymi, wzorcami konkurencji, regulacji społecznych oraz jakością systemu kształcenia i siły roboczej. Specyficzną cechą produktów i technologii ery współczesnej jest ich transformujący wpływ na całą gospodarkę poprzez przenikanie nowości do wszystkich jej sektorów i gałęzi. Obecny etap przemian określa się jako technologiczną restrukturyzację, ponieważ polega on na zmianie struktury wewnętrznej elementów istniejącego układu i ma głównie jakościowy charakter. W celu uchwycenia jakościowych aspektów zmian konieczne jest przeniesienie poziomu analizy ze szczebla makroekonomicznego na szczebel mezo- lub mikroekonomiczny. Mechanizm kształtowania się specjalizacji produkcji w skali międzynarodowej jest podobny: głównymi wyznacznikami jest tu osiągnięty przez poszczególne regiony poziom postępu technicznego i uwarunkowana tym luka technologiczna, a przewaga komparatywna kształtuje się w dużym stopniu pod wpływem strategii korporacji ponadnarodowych i polityki regionalnej. Czerpanie korzyści ze współczesnej technologii wymaga pełnego, systemowego zastosowania wszystkich elementów składowych. Dostosowanie organizacyjne i instytucjonalne warunkuje efektywne stosowanie nowych technologii. Tylko wewnętrzna zgodność składników i zewnętrzne przystosowanie całego systemu daje szansę na osiąganie wymiernych korzyści. Jeżeli większość ekonomistów jest zdania, że bodźcami do długookresowego rozwoju są dziedziny przemysłu wysokiej techniki, oparte na wysoko kwalifikowanej pracy, zdolne do zapewnienia sobie silnej pozycji na rynku światowym przez konkurencję jakościową, to konsekwencją jest szczególnie doniosła rola polityki regionalnej i instytucji środowiska biznesu (środowiska działalności gospodarczej). Bez społecznego poparcia i zrozumienia nie jest możliwa rekonstrukcja i trwały rozwój gospodarki. Ponadto nie jest on możliwy kosztem środowiska, lecz w ścisłej korelacji i zgodności między poszczególnymi składnikami makrosystemu. We współczesnej gospodarce rynkowej ochrona środowiska staje się coraz częściej jednym z elementów działalności przedsiębiorstwa. Polityka ochrony środowiska prowadzona przez poszczególne państwa sprawia, że działające na ich terytorium przedsiębiorstwa stają wobec konieczności uwzględnienia w swej działalności gospodarczej także ochrony środowiska. W tej sytuacji ochrona środowiska, wymuszona przez prawo lub przez rynek, staje się jednym z tych czynników, które warunkują możliwość realizacji podstawowego celu działalności przedsiębiorstwa – maksymalizacji zysku w długim okresie. Realizacja tego celu jest. Książka_751.indb 74. 1/16/08 2:44:01 PM.

(3) Wpływ polityki ekologicznej…. 75. możliwa jedynie wówczas, gdy w procesie produkcji, magazynowania, sprzedaży i użytkowania sprzedawanego dobra przestrzegane są obowiązujące w danym kraju normy dotyczące np. zakazu stosowania azbestu czy określonych rozpuszczalników, maksymalnych norm emisji zanieczyszczeń, czy też dopuszczalnego hałasu. Ponieważ przedsiębiorstwa nie przestrzegające tych przepisów narażają się na straty (kary, wyższe opłaty, ewentualnie zakaz działalności), mówi się, że w wyniku polityki państwa ochrona środowiska staje się wymuszonym celem ich działalności. To wymuszanie na przedsiębiorstwie powstającym za granicą niekoniecznie musi mieć miejsce. Nie oznacza to, że przedsiębiorstwo powstało w wyniku inwestycji bezpośrednich w kraju o liberalnych przepisach ekologicznych będzie zawsze przywiązywać mniejszą wagę do ochrony środowiska. Istnieją bowiem również inne motywy skłaniające przedsiębiorstwo do traktowania ochrony środowiska jako jednego z elementów swej działalności. Jednym z podstawowych motywów uwzględniania w działalności przedsiębiorstwa uwarunkowań środowiskowych jest rosnąca świadomość ekologiczna kadry menedżerskiej i pozostałych pracowników. Jakość środowiska jest dla nich i większości społeczeństwa krajów rozwiniętych jednym z najważniejszych czynników stanowiących o jakości życia. Stąd też przedstawiciele kraju-eksportera kapitału w przedsiębiorstwie działającym za granicą mogą postępować dwojako. Mogą oni kierować przedsiębiorstwem w taki sposób, aby jego działalność, nastawiona na osiąganie zysku, w możliwie najmniejszym stopniu zagrażała środowisku, albo kształtować proekologiczną politykę zarządu. Ustawodawstwo ekologiczne oraz świadomość ekologiczna zarządu i pracowników stwarzają jedynie ramy określające możliwość wprowadzenia przez przedsiębiorstwo ochrony środowiska jako jednego z celów działalności. Sposób wcielania tego celu w życie zależy też w istotnym stopniu od wielkości zagrożenia stwarzanego dla środowiska przez dany rodzaj działalności gospodarczej, technicznych możliwości ochrony środowiska oraz od szansy uzyskania korzyści ekonomicznych w związku z podjęciem aktywnej polityki ochrony środowiska. Czynnikiem wpływającym na wielkość zagrożenia środowiska oraz możliwość jego ochrony w skali globalnej może być również międzynarodowy przepływ kapitału. Głównym motywem powodującym międzynarodowe przepływy kapitałowe są różnice w stopie zysku występujące między poszczególnymi krajami. Dotyczy to wszystkich form wywozu kapitału, w tym także zagranicznych inwestycji bezpośrednich. Potencjalnie wywóz kapitału mógłby stać się czynnikiem prowadzącym nie tylko do maksymalizacji zysku, ale również minimalizującym koszty ochrony środowiska. Stałoby się tak wówczas, gdyby kapitał niezbędny do wyprodukowania określonych dóbr był inwestowany w tych krajach, gdzie stosunkowo najmniejszym kosztem można zapobiec określonym zagrożeniom środowiska.. Książka_751.indb 75. 1/16/08 2:44:01 PM.

(4) Stanisława Klima. 76. W obecnych warunkach tego rodzaju optymalizacja zużycia kapitału w skali międzynarodowej nie jest jednak w pełni możliwa. Nawet w krajach najbardziej zaawansowanych w zakresie wdrażania polityki ekologicznej brakuje pełnej wyceny ekologicznych kosztów produkcji, a jeśli takie istnieją, to wycena ta budzi duże wątpliwości. Koszty ochrony środowiska są dotychczas jednym ze składników kosztów działalności przedsiębiorstwa i w związku z tym nie mogą być czynnikiem determinującym lokalizację kapitału. Polityka ekologiczna, a przede wszystkim wysokość norm ekologicznych obowiązujących w danym kraju, jest pochodną wielu elementów. Należą do nich m.in. stopień zagrożenia środowiska i wykorzystania jego zdolności absorpcyjnej oraz świadomość ekologiczna społeczeństwa wywierająca presję na proekologiczną działalność podmiotów gospodarczych. Fakt wywożenia zdecydowanej większości kapitału z krajów bogatych do krajów biednych w postaci inwestycji bezpośrednich daje podstawę do przypuszczeń, że jednym z motywów decydujących o takim wyborze kierunków inwestowania są niższe wymogi, jakie w dziedzinie ochrony środowiska obowiązują w krajach biedniejszych. Dodatkowym elementem uwiarygodniającym możliwość występowania takiego motywu inwestycji bezpośrednich w krajach słabiej rozwiniętych jest to, że właśnie te kraje cierpią na głęboki deficyt kapitału. Stąd szanse ich rozwoju gospodarczego, jak również możliwości ograniczenia bezrobocia w znacznym, a niekiedy decydującym stopniu uzależnione są od przypływu kapitału z zagranicy. To z kolei rodzić może przypuszczenie, że kraje biedniejsze mogą, celem przyciągnięcia kapitału, ustanawiać liberalne normy ochrony środowiska bądź też nie przestrzegać zbyt rygorystycznie ustalonych przez siebie norm. Kapitał zagraniczny, działając w krajach rozwijających się, może nie tylko zwiększać stopień zanieczyszczenia środowiska w tych krajach, ale także może stać się czynnikiem powodującym katastrofy ekologiczne. Jak dotąd liczba tych katastrof nie jest jednak wyższa niż katastrof w krajach rozwiniętych oraz katastrof ekologicznych mających miejsce w przedsiębiorstwach będących własnością rodzimego kapitału w krajach rozwijających się. W wyniku wieloletniej ewolucji znaczenia ochrony środowiska w działalności przedsiębiorstw zostały wyodrębnione co najmniej cztery strategie włączania zasad polityki ekologicznej w funkcjonowanie firm zarówno krajowych, jak i międzynarodowych. Przyjęcie przez firmę odpowiedniej strategii działania decyduje o stopniu jej zaangażowania w procesy sprzyjające środowisku. Jednocześnie wiele przedsiębiorstw uzależnia sposób wcielania tego celu w życie od wielkości zagrożenia stwarzanego dla środowiska przez dany rodzaj działalności gospodar-. . Książka_751.indb 76. A. Budnikowski, Ochrona środowiska jako problem globalny, PWE, Warszawa 1998, s. 90.. 1/16/08 2:44:01 PM.

(5) Wpływ polityki ekologicznej…. 77. czej, technicznych możliwości ochrony środowiska oraz szansy uzyskania korzyści gospodarczych w związku z podjęciem aktywnej polityki ochrony środowiska. Zgodnie z przyjętym podziałem można wyróżnić strategię neutralną, strategię defensywną, ofensywną oraz innowacyjną. Każdej z powyższych strategii towarzyszy inny sposób zachowania się przedsiębiorstw w stosunku do zagrożeń dla środowiska, które już istnieją lub mogą wystąpić na skutek nieświadomych bądź celowych działań podmiotów gospodarczych. Omawiając poszczególne strategie, zobaczymy jak różne są reakcje nawet tych największych i najbardziej konkurencyjnych korporacji międzynarodowych, jeśli chodzi o ważność jakości środowiska, coraz częściej postrzeganej jako jeden z najważniejszych elementów składających się na jakość życia. Istotą strategii neutralnej jest brak wprowadzania do strategii firmy elementu ochrony środowiska. Taką politykę stosują przedsiębiorstwa, które prowadzą działalność mało szkodliwą dla środowiska i zarazem pod tym względem nie czują się zagrożone ze strony swojej konkurencji, ponieważ znaczenie ochrony środowiska w ich działalności i zdobywaniu nowych rynków jest minimalne. Odnosi się to głównie do części sektora usług (telekomunikacja) oraz niektórych gałęzi przemysłu (elektronika, przemysł wydawniczy). Zatem dla tych przedsiębiorstw konkurencyjność oznacza przede wszystkim innowacyjność, czyli zdolność do komercjalizacji efektów nauki i badań, praktycznego stosowania wiedzy oraz wspierania przedsiębiorczości, a także umiejętność efektywnego wdrażania nowych technologii. Nie muszą więc one być bardziej przyjazne dla środowiska, co wymaga ponoszenia sporych kosztów, by maksymalizować zyski. Strategia defensywna, polegająca na włączaniu ochrony środowiska do działalności gospodarczej przedsiębiorstw, praktycznie wyklucza podejmowanie jakichkolwiek działań zmierzających do przestrzegania zasad polityki ekologicznej. Strategię tę przyjmują przedsiębiorstwa należące do tzw. brudnych gałęzi przemysłu, m.in. hutnictwo czy przemysł chemiczny, które wychodzą z założenia, że postawienie na ochronę środowiska, ze względu na ich image, nie wpływałoby na możliwości zwiększania zbytu wytwarzanych przez nie dóbr. Dobrym przykładem jest konglomerat amerykański Monsanto o zasięgu międzynarodowym założony na początku XX w., specjalizujący się w wytwarzaniu środków chemicznych. Monsanto od początku istnienia łamie wszelkie normy i standardy regulujące politykę ekologiczną, osiągając przy tym niebywałe zyski. W pierwszym okresie działalności zajmował się produkcją polichlorowanych bifenyli (PCBs) używanych do izolacji elektrycznych, które miały działanie rakotwórcze dla człowieka oraz . Ibidem, s. 91.. J. Penc, Strategie zarządzania. Perspektywiczne myślenie – systemowe działanie, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1997, s. 16. . Książka_751.indb 77. 1/16/08 2:44:02 PM.

(6) Stanisława Klima. 78. toksyczne w stosunku do zwierząt. Potem Monsanto opracował środek chemiczny Azotox (DDT), który okazał się zabójczy dla ludzi. Reakcja rządu amerykańskiego nie była jednak natychmiastowa. Przez wiele lat środki te były nadal produkowane, mimo że nie tylko wyrządzały krzywdę ludziom, ale też w znacznym stopniu zanieczyszczały środowisko naturalne. Obecnie firma wciąż odnosi sukcesy i jest konkurencyjna w przemyśle chemicznym w skali międzynarodowej, zajmując się m.in. promocją genetycznie zmodyfikowanej żywności. Przykład ten stanowi potwierdzenie teorii istoty strategii defensywnej włączania ochrony środowiska w działalność firmy. Istnieje bowiem wiele innych korporacji międzynarodowych, takich jak Monsanto, które osiągają przewagę konkurencyjną ani nie przestrzegając istniejących norm zanieczyszczeń, ani nie ponosząc konsekwencji produkowania środków szkodliwych dla życia, zdrowia i środowiska. Co więcej, często do ich ekspansji przyczyniają się np. pożyczki Banku Światowego czy sprzyjająca polityka WTO. Korporacje międzynarodowe, które działają w tzw. brudnych gałęziach przemysłu, uważają za normalne takie działanie, kierując się częściej swoimi profitami niż zdrowym rozsądkiem. Dwie ostatnie strategie, tzn. ofensywna i innowacyjna, mają na celu działanie odwrotne niż dwie poprzednie. Przedsiębiorstwa, które je przyjmują, są nastawione na politykę proekologiczną i uzależniają swoje miejsce na rynkach międzynarodowych, dążąc do pokonania konkurentów i maksymalizacji zysków, przy jednoczesnym dostosowaniu się do ogólnie przyjętych norm i standardów dotyczących ochrony środowiska. Przedsiębiorstwa muszą dostosowywać swoje działania do wymogów, jakie stawia przed nimi przyjęcie strategii ofensywnej. Polega ona na wykorzystaniu wszelkich środków, w tym kredytów bankowych, do poprawy procesów produkcyjnych pod kątem ochrony środowiska. Sprowadza się zatem do połączenia konieczności przeciwdziałania niszczeniu środowiska z maksymalizacją zysku. Korporacje działające zgodnie ze strategią ofensywną, w celu osiągnięcia sukcesu ekonomicznego, a co za tym idzie wzrostu konkurencyjności, muszą zmieniać styl zarządzania na taki, który będzie uwzględniać rozwijanie umiejętności strategicznego zarządzania ekologicznego. Dlatego obecnie większość dużych firm o zasięgu zarówno krajowym, jak i międzynarodowym decyduje się na zdobycie odpowiednich certyfikatów potwierdzających wysoką jakość prowadzonej działalności. Dokumenty te mają stanowić gwarancję dla kooperantów, że firma jest zdolna do dotrzymywania umów w zakresie wysokiej jakości oferowanych produktów bądź usług, jak również świadczyć o uporządkowanych strukturach i systemie zarządzania w firmie.. . Książka_751.indb 78. Ibidem.. 1/16/08 2:44:02 PM.

(7) Wpływ polityki ekologicznej…. 79. Strategię innowacyjną realizują przedsiębiorstwa nastawione na zdobywanie nowych rynków zbytu przez wprowadzanie na rynek towarów będących nowościami technicznymi lub też stosującymi takie rozwiązania w produkcji. Tego typu strategia stwarza duże szanse osiągania podstawowego celu przez przedsiębiorstwa, jakim jest maksymalizacja zysku. Jednakże wejście z nowym produktem na rynek wiąże się z wieloma niewiadomymi, w tym z ryzykiem powstania nieznanych zagrożeń dla środowiska. Stąd korporacje, które decydują się na produkcję o charakterze innowacyjnym, coraz częściej muszą wykazać się należytą starannością w wytwarzaniu swych wyrobów oraz prawidłowym ich opakowaniu, znakowaniu i wprowadzaniu do obrotu. Ponadto powinny znaleźć się w specjalnie stworzonym systemie zapewniającym zaufanie do produktu pod względem spełniania zasadniczych wymagań dotyczących niestwarzania przez produkty zagrożenia dla życia i środowiska. Już w 1985 r. zostały sformułowane i ogłoszone zasady tzw. nowego podejścia, obowiązujące w krajach Unii Europejskiej, a także – na mocy porozumienia o EWG – w Islandii, Norwegii i księstwie Lichtenstein. Zawierają one wymagania dotyczące – oprócz ochrony konsumenta, bezpieczeństwa i zdrowia – ochrony środowiska. Towary należące do grup objętych tą zasadą muszą nosić znak CE potwierdzający ich zgodność z zasadniczymi wymaganiami. Jest on umieszczany obowiązkowo na ok. 80% wszystkich towarów dopuszczonych do obrotu. Sposób udowodnienia przez przedsiębiorcę zgodności jego produktu z normami jest dowolny. Oznacza to, że gdy ma on w produkcji dużą grupę towarów, których używanie właściwie nie stwarza zagrożenia, może sam sporządzić pisemną deklarację, w kórej stwierdza, że wyrób spełnia odpowiednie wymagania zawarte w dyrektywach europejskich. W takim przypadku może umieścić na produkcie znak CE bez jakiejkolwiek pomocy z zewnątrz. Inaczej postępuje w przypadku wyrobów, w stosunku do których występuje wysoki czynnik ryzyka związanego z prawidłowym działaniem. Jest on zobowiązany do przeprowadzenia badania w tzw. jednostce notyfikowanej w celu umieszczenia znaku CE. Jednakże w obu przypadkach znakuje on swoje towary samodzielnie i na własną odpowiedzialność, umieszczając obok samego symbolu CE nazwę producenta, jego upoważnionego przedstawiciela lub importera, a także numer identyfikacyjny jednostki notyfikowanej, jeżeli była ona zaangażowana w procedurę oceny zgodności. Dlatego też znaku CE nie powinno się traktować jako symbolu jakości ani rękojmi bezpieczeństwa towaru, ponieważ stanowi on jedynie potwierdzenie, że producent lub jego uprawomocniony przedstawiciel deklaruje zgodność wyrobu z zasadniczymi . A. Budnikowski, op. cit., s. 92.. J. Kaczuba, Znak „CE” – zasady dopuszczania towarów do obrotu na jednolitym rynku, „Doradca Firmy” 2004, nr 2, s. 4. . Książka_751.indb 79. 1/16/08 2:44:02 PM.

(8) Stanisława Klima. 80. wymaganiami bezpieczeństwa oraz przyjęcie wyrobu do grup objętych dyrektywami „nowego podejścia”. Jednakże oznakowanie towaru symbolem CE nie jest już wystarczająco przekonujące dla konsumentów coraz bardziej świadomych w odniesieniu do ochrony środowiska naturalnego i w związku z tym stawiających wysokie wymagania producentom towarów. Obecnie mamy do czynienia ze zjawiskiem „zielonego konsumeryzmu”, którego istnienie zmusza producentów do minimalizowania szkodliwości produkcji i nadawania towarom charakteru proekologicznego zgodnie z żądaniami konsumentów. Aby przedsiębiorstwo osiągnęło przewagę konkurencyjną musi więc, stosując się do obowiązujących norm ochrony środowiska naturalnego, produkować dobra spełniające społeczne oczekiwania w tym zakresie, czyli charakteryzujące się wysoką jakością ekologiczną. Coraz częściej konsumenci w strukturze hierarchii potrzeb uznają ochronę środowiska przyrodniczego za bardziej istotną, stąd ich wybór następuje pomiędzy zwiększonym zaspokojeniem potrzeb w zakresie dóbr materialnych a zapotrzebowaniem na czyste środowisko przyrodnicze. Skłonni są oni do rezygnacji z dóbr tańszych na rzecz dużo droższych, jednak zawierających informację o nieszkodliwości dla środowiska. Takie zachowanie konsumentów powinno spełniać niejako funkcję zachęcającą dla przedsiębiorstw do ponoszenia większych kosztów związanych z wykorzystywaniem proekologicznych technologii i produkcją dóbr, które sprzyjają ochronie środowiska naturalnego. Według teorii dotyczącej systemów zarządzania jakością (Total Quality Management – TQM) poprawa jakości powoduje spadek kosztów bieżących na skutek zmniejszenia braków i odpadów, co pozwala jednocześnie na utrzymanie wysokiej jakości w każdej fazie procesu produkcyjnego. O zarządzaniu ekologicznym zaczęto mówić w okresie przygotowań do konferencji Narodów Zjednoczonych pn. „Środowisko i rozwój”, która odbyła się w Rio de Janeiro. W 1988 r. zostały zakończone prace Specjalnej Komisji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój” pod kierunkiem G.H. Brundtland. W 1989 r. na sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ postanowiono zorganizować na ten temat światową konferencję. Przygotowania prowadzono na podstawie raportu komisji G.H. Brundtland pod tytułem „Nasza wspólna przyszłość”. Rządy państw członków ONZ sporządziły narodowe raporty o stanie środowiska, polityce ekologicznej państwa i efektach podejmowanych działań ochronnych. Przedsiębiorcy . nr 3.. P.R. Wells, Environmental Performance Will Count in the 1990’s, „Marketing News” 1993,. G.H. Adamkiewicz-Drwiło, Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa 2002, s. 169–179. . Nasza wspólna przyszłość, Raport Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju, kier. G.H. Brundtland, PWE, Warszawa 1991. . Książka_751.indb 80. 1/16/08 2:44:03 PM.

(9) Wpływ polityki ekologicznej…. 81. (biznesmeni) opracowali ogólną koncepcję zarządzania ekologicznego w przedsiębiorstwach, szczególnie w korporacjach międzynarodowych. W kształtowaniu stanowiska biznesu wobec ekorozwoju istotną rolę odegrała Międzynarodowa Izba Handlowa. Utworzyła ona Radę Biznesu na rzecz Ekorozwoju (Zrównoważonego Rozwoju). Do rady weszło 48 szefów głównych korporacji światowych. Rada opracowała „Kartę biznesu na rzecz ekorozwoju” oraz raport na konferencję Narodów Zjednoczonych w Rio de Janeiro „Changing Course” („Zmiana kursu”). Karta została przyjęta na drugiej światowej konferencji „Zarządzanie środowiskiem” (kwiecień 1991 r.) zorganizowanej przez Międzynarodową Izbę Handlową. W Karcie uzasadniono potrzebę wprowadzenia zarządzania ekologicznego wzorowanego na zarządzaniu jakością produkcji poprzez: – opracowanie przewodnika zarządzania środowiskiem we wszystkich sferach działalności gospodarczej na całym świecie, który umożliwiałby wykorzystanie inwencji twórców systemów zarządzania ochroną środowiska w firmach, – zachęcanie firm do ciągłej poprawy relacji między przedsiębiorstwem a środowiskiem przyrodniczym, – informowanie społeczeństwa o sposobach rozwiązywania problemów ekologicznych przez przedsiębiorstwa. W „Karcie biznesu na rzecz ekorozwoju” zawartych zostało 16 zasad (wytycznych) projektowania systemów zarządzania ochroną środowiska. Zostały one zaakceptowane przez wielu przedsiębiorców. Na konferencji w Rio de Janeiro Kartę podpisało 1200 firm z ponad 50 krajów świata. W opracowaniu „Changing Course”, opublikowanym na początku 1992 r., Rada Biznesu na rzecz Ekorozwoju wskazała m.in., że: – wyzwania środowiskowe w znacznej mierze mają charakter globalny i wymagają globalnych rozwiązań, – rządy powinny dokonać oceny zniszczeń środowiska i kosztów jego poprawy, – ceny rynkowe surowców i produktów powinny obejmować także zewnętrzne koszty ekologiczne, – współpraca między państwami i handel międzynarodowy powinny sprzyjać wolnemu przepływowi prośrodowiskowych technologii, służących głównie pozyskaniu surowców, czystych technologii wytwarzania produktów i nowoczesnych technologii ochrony środowiska, – podstawową siłą sprawczą ekorozwoju jest sektor prywatny, który może zapewnić najbardziej efektywny postęp w warunkach gospodarki rynkowej i mądrej regulacji problemów ochrony środowiska przez rządy10. O. WiIlums, U. Goliike, From Ideas to Action. Business and Sustainable Development, ICC and Ad Notam Gyldendali, Oslo 1992. 10. Książka_751.indb 81. 1/16/08 2:44:03 PM.

(10) 82. Stanisława Klima. Wytyczne „Karty biznesu na rzecz ekorozwoju” i raportu „Zmiana kursu” posłużyły Brytyjskiemu Instytutowi Normalizacji do opracowania normy zarządzania ekologicznego BS-7750. Norma ta zyskała aprobatę przedsiębiorstw przemysłowych. W 1993 r. 750 brytyjskich firm przemysłowych przystąpiło do wdrażania jej wymogów. W 1994 r. normę nieco zweryfikowano, uwzględniając uwagi firm (norma BS-7750:94) i przekazano do powszechnego, dobrowolnego wdrażania. W 1995 r. o uzyskanie atestu na zarządzanie ochroną środowiska według tej normy ubiegało się już kilka tysięcy firm z całego świata. W 1993 r. na podstawie Karty Unia Europejska wydała dyrektywę „Zasady zarządzania środowiskiem i schemat przeglądów ekologicznych”. W dyrektywie tej zawarte są ogólne regulacje, które obowiązują we wszystkich krajach członkowskich, ale mogą być różnie uszczegółowiane w zależności od stopnia restrykcyjności standardów ekologicznych poszczególnych państw. W dyrektywie, podobnie jak w normie BS-7750:94, zaleca się: – ciągłą kontrolę stopnia negatywnego oddziaływania przedsiębiorstwa na środowisko, m.in. poprzez budowę zakładowego systemu monitoringu środowiska i wdrożenie wewnętrznej proekologicznej kontroli, – spełnianie przez firmę wymagań prawnych i norm ochrony środowiska, – stosowanie najlepszej z istniejących proekologicznej i ekonomicznie racjonalnej technologii, – opracowanie strategii zmniejszania ekologicznej uciążliwości przedsiębiorstwa i jego wyrobów, – opracowanie programu (harmonogramu) osiągania przyjętych przez przedsiębiorstwo celów ochrony środowiska, – zaangażowanie kierowników wszystkich szczebli, a w miarę możliwości całej załogi, na rzecz wdrożenia i przestrzegania norm ochrony środowiska. Firmy, zgodnie z dyrektywą, są zobowiązane do publikowania raportów o ochronie środowiska. W raporcie powinna zostać wskazana strategia, cele i osiągnięcia w zakresie ochrony środowiska. Zgodnie z dyrektywą nie zaleca się umieszczania znaków informujących o wdrożonym systemie zarządzania ochroną środowiska. W 1994 r. do prac nad normą zarządzania ekologicznego przystąpił Międzynarodowy Instytut Standaryzacji. W latach 1995–1996 zostały opublikowane projekty ogólnych wskazówek międzynarodowej normy „System zarządzania środowiskiem”. Seria tych norm jest bardzo rozbudowana, określa bowiem zarówno standardy ogólne dla funkcjonowania przedsiębiorstwa, jak i rozwiązania bardziej szczegółowe, specyficzne dla różnych branż. Podstawą stanowiącą punkt wyjścia do przyjęcia bardziej zaawansowanych rozwiązań jest norma ISO 9001:2000, która dotyczy systemu zarządzania jakością przedsiębiorstwa. Na jej podstawie przedsiębiorca może wdrażać bardziej szczegółowe rozwiązania, do których należą normy. Książka_751.indb 82. 1/16/08 2:44:03 PM.

(11) Wpływ polityki ekologicznej…. 83. ISO 14000, określające wymagania ochrony środowiska. Pierwsza seria tych norm została wydana w 1996 r. przez Komitet Techniczny ISO, mając w założeniu produkowanie wyrobów przy minimalnym wykorzystaniu zasobów naturalnych, energii i wody. Zgodnie z ISO 14000 zarządzanie środowiskiem jest integralną częścią zarządzania przedsiębiorstwem i pozwala firmie na osiąganie samodzielnie określanych, ciągłych ulepszeń. Przedsiębiorstwo samo decyduje, czy chce objąć systemem całą firmę, czy jej część, a zatem ustala swoją strategię w osiąganiu założonych celów oraz środki techniczne i finansowe, poprzez które ma je osiągnąć. Normy ISO 14000 obejmują wszystkie aspekty istotne z punktu widzenia zarządzania środowiskowego i dotyczą: systemów zarządzania (ISO 14001, ISO 14004), audytowania i innych badań (np. ISO 14015), oceny efektów działalności środowiskowej (np. ISO 14031, ISO 14032), etykietowania środowiskowego (np. ISO 14020, ISO 14021, ISO 14025), oceny cyklu życia (np. ISO 14041, ISO 14042, ISO 14040), terminologii (ISO 14050) oraz projektowania pod kątem środowiska (ISO/TR 14062, ISO Guide 64)11. Warto jednak zaznaczyć, że w centrum układu znajduje się system zarządzania środowiskowego ISO 14001, który opiera się zasadach: planuj (ustalanie priorytetów i projektowanie pod kątem środowiska), wykonaj (komunikowanie właściwości środowiskowych – etykiety i deklaracje środowiskowe), sprawdź i popraw (ocena efektów działalności środowiskowej, monitorowanie funkcjonowania systemu). Pozostałe zaś mają za zadanie wspomagać politykę środowiskową oraz system zarządzania w przedsiębiorstwie. Ponadto firmy, które wdrożyły normę ISO 14001, zyskują dzięki niej wiele korzyści. Najważniejsza z nich to zmniejszenie zużycia energii oraz surowców używanych do produkcji, a także zmniejszenie ilości odpadów, które powstają w procesie produkcji. Dzięki temu koszty wydatkowane przez firmy są niższe, ponieważ np. ponoszą one niższe opłaty ekologiczne. Poza tym urządzenia działające w przedsiębiorstwach pracują sprawniej, przez co wypadki i awarie zdarzają się rzadziej. Dzięki stosowaniu wytycznych ISO 14001 firmy mogą się prezentować jako wiarygodne i proekologiczne. Warto nadmienić, że eksperci w dziedzinie norm i standardów co kilka lat wprowadzają pewne modyfikacje w tym zakresie, istotne dla dalszej sprawnej działalności przedsiębiorstw. Efektem trwających od 2000 r. prac nad nowelizacją normy ISO 14001 było zatwierdzenie i opublikowanie nowej normy 14001:2004 na początku 2005 r.12 Zmodyfikowana norma ma przede wszystkim poprawić jej kompatybilność z normą dotyczącą systemu zarządzania jakością ISO 9001: 2000 oraz polepszyć przejrzystość wymagań normy i ich skonkretyzowanie. Firmy, które przyjmując 11. Według informacji Polskiego Komitetu Normalizacyjnego, www.pkn.pl. M. Przybylski, Nowelizacja normy ISO 14001:1996, „Rzeczpospolita”, dodatek: Certyfikacja, 20.09.2004. 12. Książka_751.indb 83. 1/16/08 2:44:04 PM.

(12) Stanisława Klima. 84. strategię ofensywną, przywiązują duże znaczenie do ekologii i swojego wizerunku w biznesie, oprócz wdrażania norm serii ISO 14000 coraz częściej dodatkowo starają się o certyfikat zarządzania środowiskowego EMAS (Eco-Management and Audit Scheme). Przejście procedury rejestracyjnej i umieszczenie w systemie EMAS zwiększa wiarygodność firmy w oczach klientów w krajach Unii Europejskiej, gdzie jego popularność rośnie. Spełnienie wymagań EMAS polega na wdrożeniu systemu zarządzania środowiskowego, opublikowaniu deklaracji środowiskowej i poddaniu weryfikacji przez akredytowanego weryfikatora zarówno systemu zarządzania środowiskowego, jak i deklaracji. Warunkiem wstępnym jest też utrzymywanie zgodności z wymaganiami prawnymi w zakresie ochrony środowiska13. Wyżej przedstawione normy dotyczące zarządzania ekologicznego wdrażane w korporacjach przyjmujących wobec wymogu ochrony środowiska strategię ofensywną warunkują ich przejście na etap ekorozwoju, niezwykle ważnego zjawiska w dobie wzrastającej konkurencyjności przedsiębiorstw. Większość przedsiębiorstw prowadzących działania prośrodowiskowe w celu maksymalizacji zysków podejmuje liczne wyzwania, aby ten cel osiągnąć. Niestety otoczenie firmy jest tak skonstruowane, że oprócz bodźców ekologicznych występuje w nim również wiele ograniczeń konkurencyjnego rozwoju przedsiębiorstwa. Wśród ekologicznych stymulant wyróżnia się: – dostępne zasoby naturalne o charakterze odnawialnym i nieodnawialnym, – pojemność asymilacyjną środowiska naturalnego, – istniejące proekologiczne technologie wytwarzania, – mało- i bezodpadowe konsumpcyjne procesy produkcyjne oparte na recyklingu i ekooznakowaniu. Odpowiedni dopływ zasobu czynników wytwórczych jest niezbędnym czynnikiem funkcjonowania większości przedsiębiorstw, głównie o charakterze usługowym i produkcyjnym. Część tego zasobu ma charakter surowców naturalnych, które w procesie produkcji podlegają transformacji, przyjmując postać dobra finalnego, energii lub odpadu. W przypadku dóbr nieodnawialnych ich nieracjonalne wykorzystywanie wiąże się z całkowitą ich utratą, gdyż raz wyeksploatowane tracą swoją wartość i funkcję społeczną. Stąd przedsiębiorstwa powinny bardzo starannie zarządzać zasobami o charakterze nieodnawialnym i mieć na uwadze, że wydobyte z ziemi, po przetworzeniu tracą swą pierwotną (naturalną) formę14. Ponadto ich ilość jest ograniczona i ciągle ulega zmniejszeniu. Zasoby odnawialne zaś to stały zasób dóbr, z którego przedsiębiorca czerpie korzyści przy produkcji wyrobów. Niestety, mimo że ulegają procesom odnowy, to tylko w przypadku. 13 14. Książka_751.indb 84. Certyfikaty – jak zwiększyć wiarygodność firmy, „Gazeta Prawna”, 21.09.2004.. A. Woś, Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1995, s. 13.. 1/16/08 2:44:04 PM.

(13) Wpływ polityki ekologicznej…. 85. rozsądnego korzystania z nich, przy nienaruszaniu równowagi środowiska, mogą przez długi czas służyć producentom. Przez pojemność asymilacyjną środowiska przyrodniczego rozumiemy pojemność skończoną, która składa się zarówno z jego fizycznych rozmiarów, jak i zdolności zachodzących w nim procesów biochemicznych do rozkładu poszczególnych zanieczyszczeń. Jednak gdy przekroczymy tę określoną pojemność, skazujemy ekosystemy na degradację, a co się z tym wiąże, zaprzestajemy realizacji produkcji czy konsumpcji. Istnienie zatem odpowiedniej pojemności asymilacyjnej środowiska naturalnego stanowi istotną stymulantę sprzyjającą rozwojowi firmy, choć coraz częściej naraża firmę na wyższe koszty. Jeszcze kilka lat temu proekologiczne technologie wytwarzania traktowano jako przeszkody w rozwoju przedsiębiorstwa, ponieważ ich wdrażanie wymagało sporych nakładów finansowych. Obecnie jednak, przy zmianie kalkulacji kosztów na uwzględniającą ekologiczne koszty społeczne generowane przez technologie tradycyjne, korzystniejsze okazuje się stosowanie nowoczesnych technologii, przyjaznych środowisku naturalnemu. Mało- i bezodpadowe technologie, a także wykorzystywanie recyklingu w procesach produkcji i konsumpcji oznacza nie tylko zmniejszenie negatywnego oddziaływania na środowisko przyrodnicze, ale także możliwość lepszego wykorzystania niektórych surowców. Jest to szczególnie cenne w przypadku łatwych do przetworzenia lub rzadko występujących substancji i pierwiastków. Znakowanie ekologiczne tworzy stymulantę o nieco innym charakterze, ale istotną z punktu widzenia rozwoju firmy. W świadomości społecznej następują zmiany w kierunku akceptacji czystego środowiska przyrodniczego gwarantującego dobrobyt społeczny i indywidualny. Produkty odpowiednio oznakowane zdobywają przewagę konkurencyjną na rynku w stosunku do wyrobów nie posiadających takich proekologicznych znaków. Dla firmy oznacza to większy popyt na jej towary, czyli większy zysk. Przeciwieństwem ekologicznych stymulant są ekologiczne destymulanty, które często wprowadzają znaczne utrudnienia i ograniczenia w zarządzaniu firmą. Należą do nich bariery ekologiczne pierwszego i drugiego rodzaju. Bariery pierwszego rodzaju oznaczają absolutny lub względny, z punktu widzenia wysokości kosztów ich pozyskania, brak określonych surowców naturalnych. Przezwyciężenie tej bariery jest niezmiernie trudne i łączy się ze znacznym wzrostem kosztów firmy, co ujemnie wpływa na jej konkurencyjność rynkową. Bariery drugiego rodzaju łączą się z ograniczoną pojemnością asymilacyjną środowiska przyrodniczego. Przekroczenie tej pojemności prowadzi do degradacji ekosystemu, często o kumulatywnym charakterze. Wymienić tu należy: – przepisy prawne wzmacniające ochronę środowiska przyrodniczego wprowadzane i wymagane w ramach polityki ekologicznej państwa. Ustalanie takich. Książka_751.indb 85. 1/16/08 2:44:04 PM.

(14) 86. Stanisława Klima. przepisów dość często wynika z działań podejmowanych przez społeczność odczuwającą znaczne zagrożenia dla ochrony środowiska. Aby zapobiegać dalszej degradacji środowiska naturalnego, wprowadza się normy i standardy jakości środowiska za pośrednictwem systemu prawa ekologicznego; – proekologiczne zmiany w świadomości społecznej i sposobach życia ludzi. Stanowią one pewne utrudnienie w zarządzaniu firmą. Ich źródłem jest zarówno rozszerzająca się edukacja ekologiczna, jak i środki masowego przekazu czy instytucje państwowe i organizacje społeczne. Przedsiębiorstwa, które działają w otoczeniu zawierającym stymulanty i destymulanty ekologiczne, tworzą poprzez swój proces zarządzania określony obraz liany, uznawany za ważny element przy ocenianiu firmy pod kątem jej konkurencyjności i zdolności funkcjonowania na rynku międzynarodowym. Jeśli przedsiębiorstwo potrafi umiejętnie wykorzystać sprzyjające zjawiska i pokonywać ograniczenia tworzone przez destymulanty, to wówczas w świadomości uczestników gry rynkowej zarysowuje się pozytywny wizerunek firmy, a tym samym jej przewaga konkurencyjna. Jeżeli natomiast czyni to nieumiejętnie, wówczas oprócz trudności spowodowanych środowiskowymi barierami i niewykorzystanych możliwości pojawia się obraz firmy w znaczeniu negatywnym, co zmniejsza rzeczywisty i potencjalny popyt na jego produkty. Obecnie większość branż mających największy destrukcyjny wpływ na środowisko jest zdominowanych przez stosunkowo niewielką liczbę światowych potentatów. Korporacje międzynarodowe kontrolują 70% światowego handlu, z czego 30% to wymiana pomiędzy poszczególnymi jednostkami firm. Niejednokrotnie firmy działające na rynkach krajów wysoko rozwiniętych dbają o przestrzeganie ustalonych tam standardów ekologicznych, prowadząc jednocześnie politykę transferu brudnych technologii do regionów świata o małych wymaganiach ekologicznych. Rządy tych krajów, mając na uwadze zaspokojenie potrzeb bytowych społeczeństwa, pozwalają na inwestycje często o ogromnych skutkach środowiskowych. Korporacje zaś liczą na szybki zysk w wyniku minimalizacji kosztów środowiskowych. Literatura Adamkiewicz-Drwiło G.H., Uwarunkowania konkurencyjności przedsiębiorstwa, PWN, Warszawa 2002. Budnikowski A., Ochrona środowiska jako problem globalny, PWE, Warszawa 1998. Certyfikaty – jak zwiększyć wiarygodność firmy, „Gazeta Prawna”, 21.09.2004. Kaczuba J., Znak „CE” – zasady dopuszczania towarów do obrotu na jednolitym rynku, „Doradca Firmy” 2004, nr 2. Nasza wspólna przyszłość, Raport Światowej Komisji do spraw Środowiska i Rozwoju, kier. G.H. Brundtland, PWE, Warszawa 1991.. Książka_751.indb 86. 1/16/08 2:44:05 PM.

(15) Wpływ polityki ekologicznej…. 87. Penc J., Strategie zarządzania. Perspektywiczne myślenie – systemowe działanie, Agencja Wydawnicza Placet, Warszawa 1997. Przybylski M., Nowelizacja normy ISO 14001:1996, „Rzeczpospolita”, dodatek: Certyfikacja, 20.09.2004. Wells P.R., Environmental Performance Will Count in the 1990’s, „Marketing News” 1993, nr 3. WiIlums O., Goliike U., From Ideas to Action. Business and Sustainable Development, ICC and Ad Notam Gyldendali, Oslo 1992. Woś A., Ekonomika odnawialnych zasobów naturalnych, PWN, Warszawa 1995. The Impact of Countries’ Environmental Policies on the Competitiveness of Multinational Corporations As a result of the long-term evolution in the importance of environmental protection in the activities of enterprises, corporations have adopted new paradigms and strategies of action. The motive behind such activities is not only the increasingly rigorous standards established by highly-developed countries but also the need to focus on company image in the eyes of consumers. Therefore, in wanting to improve competitiveness, enterprises increasingly pursue pro-environmental management strategies, whose aim is not only to change the system of organization but also to engender innovativeness that is conducive both to achieving high quality and to reducing the burden on the environment through the lower use of natural resources and lower production of waste. However, there continues to exist a transfer of dirty technologies from countries where norms are rigorously observed to poorer countries where such norms do not exist or where they are not observed. This often occurs through the direct investments of large corporations.. Książka_751.indb 87. 1/16/08 2:44:05 PM.

(16)