A R T Y K U Ł Y
- P A P E R S
T u r y z m 2 0 0 1 , 1 1 /2
A n d r z e j K o w a lc z y k Katedra Geografii Miast i Turyzmu
Zakład Geografii Hotelarstwa Uniwersytet Łódzki 9 0 -1 4 2 Lódż, ul. Kopcińskiego 31 akowalczyk@wgsr.uw.edu
DEFINICJA
I PRZEDMIOT BADAŃ
GEOGRAFII HOTELARSTWA
DEFINITION AND RESEARCH
AREAS IN THE GEOGRAPHICAL
STUDY OF HOTEL SERVICES
Zarys treści: D ynam iczny rozwój usług hotelarskich sprawia, że stają się one przedmiotem zainteresowania wielu dyscyplin naukowych, w tym rów nież geografii. Hotele są przedmiotem analizy zarówno geografii turyzmu, jak i geografii usług i geo grafii miast. Z łożon ość zjawiska skłania do zastanow ienia się nad celo w o ścią wyróżnienia geografii hotelarstwa.
Słow a klu czow e: usługi hotelarskie, geografia hotelarstwa, teorie rozwoju i lokalizacji usług hotelarskich, globalizacja
Abstract: A cadem ics representing m any different fields, including geography, have becom e interested in hotel services a s a resu lt of their recent dynam ic developm ent. Hotels are the object of a n alysis in both the geography of tourism , the geography o f services and urban geography. The com plex character of the phenom enon raises the question of w hether th e geography of hotel services should becom e an in d ep en d en t stu d y area.
Kev words: hotel services, the geography of hotel services, theories of the developm ent and location of hotel services, globalisation
1. POJĘCIE GEOGRAFII HOTELARSTWA I J E J ZWIĄZKI Z INNYMI DYSCYPLINAMI Jednym ze zjawisk towarzyszących gwałtownemu rozwojowi turystyki jest szybki rozwój usług hote larskich. Jak podaje W. REC ZEK (1969), opracowa
nia dotyczące hotelarstwa były publikowane już w drugiej połowie XIX w., przy czym dotyczyły one głównie aspektów technicznych (np. wydana w 1874 r. w Ziirichu praca E. Guyera Das Hotel- wesen der Gegenwart) lub były poświęcone histo rii hotelarstwa (np. opublikowana w 1891 r., rów nież w Ziirichu, praca T. Liebenausa Gasthof mul Wirtshauswesen der Schweiz in alterer Zeit). Dopiero publikacje francuskiego badacza M. Gau- tiera (L ’hôtelière z 1932 r. i Tourisme et hôtelière z 1954 r.) przedstawiały hotelarstwo w szerszym kontekście.
Chociaż obiekty hotelowe stanowią jedną z naj ważniejszych części składowych zagospodarowa nia turystycznego (R O G A LEW SK I 1974), w bada
niach geograficznych temat usług hotelarskich nie
1. THE GEOGRAPHY OF HOTEL SERVICES AND LINKS WITH OTHER DISCIPLINES O n e of th e p r o c e s s e s a c c o m p a n y in g th e ra p id d e v e lo p m e n t o f to u r is m is th e d y n a m ic d e v e lo p m e n t o f h o te l se rv ic e s. A cco rd in g to R e c z e k (1969) s tu d ie s of h o te l s e rv ic e s w e re p u b lis h e d a s e a rly a s th e se c o n d h a lf of th e 1 9* C m ain ly re ferr in g to te c h n ic a l a s p e c t s (e.g. G u y e r’s D as H o te lw e s e n d e r G eg en w a rt, p u b lis h e d in Z ü ric h - 1874) o r th e ir h is to r y o f (e.g. L ie b e n a u s ’ G a s th o f u n d W ir ts h a u s w e s e n d e r S c h w e iz in a lterer Z eit, a lso p u b lis h e d in Z ü ric h - 1891). O n ly th e w o rk s by a F r e n c h a c a d e m ic , G a u tie r (L'hôteliére, 1 9 3 2 a n d T o u rism e e t hôtelière, 1954), p r e s e n te d th e m in a w id e r c o n te x t. A lth o u g h h o te ls a r e a v e iy im p o r ta n t p a r t o f t o u r i s t in f r a s tr u c tu r e ( R o g a l e w s k i 1974) u n til n o w h o te l s e rv ic e s h a v e ra re ly
odgrywał dotychczas większej roli. Zajmując się hotelami geografowie interesowali się przede wszystkim ich rozmieszczeniem, wielkością i wy korzystaniem miejsc noclegowych, jednak najczę ściej były to fragmenty szerszych badań, dotyczą cych zagospodarowania turystycznego danego re gionu lub miejscowości, czy też zajmujących się całościową analizą ruchu turystycznego. Powstałe na podstawie tego typu badań opracowania miesz czą się w ramach tradycyjnie pojmowanej geogra fii turyzmu (rzadziej w sferze zainteresowań geo grafii usług i geografii miast) i brak w nich szer szego spojrzenia na kwestię czynników lokalizacji obiektów hotelowych (zwłaszcza w skali regional nej i globalnej), poddania analizie polityki prowa dzonej przez wielkie systemy hotelowe, zbadania związków kapitałowo-organizacyjnych między sie ciami hotelowymi a instytucjami zajmującymi się rezerwacją miejsc noclegowych, wykazania powią zań między rozwojem sektora hotelarskiego a dzia łalnością linii lotniczych, prześledzenia relacji za chodzących między usługami hotelarskimi a biura mi podróży itp.
Dopiero w ostatnich latach w ramach geografii zaczęły pojawiać się opracowania, w których hote larstwo zaczęło być traktowane jako główny przedmiot badań. Jako przykład mogą służyć prace G. B l o o m f i e l d a (1996), P. B u l l a i A. C h u r c h a
(1996), J. P. DO UM ENG E’A (1995), K. DE BR ES
(1994), P. DE GROOTE’A i I M . EERLINGENA (1995),
L. VACHERA (1994), G . X u (1999), D. J. TELFERA
i G . W a l l a (2000) czy S . B e g i n a (2000), w któ
rych hotele są bądź zasadnicznym celem badań, bądź też jednym z głównych. Ponieważ niektóre z wymienionych publikacji trudno jednoznacznie zakwalifikować do geografii turyzmu, geografii usług lub geografii miast, można nieco na wyrost przyjąć, że z racji swojej specyfiki są one być mo że sygnałem pojawienia się nowej dziedziny geo grafii społeczno-ekonomicznej zwanej geografią hotelarstwa.
Przeglądając zagraniczną literaturę przedmiotu nie napotkano na określenie, które mogłoby być odpowiednikiem terminu „geografia hotelarstwa”. Wynika to w dużej mierze z faktu, iż w języku an gielskim, który bez wątpienia jest nie tylko głów nym językiem używanym w działalności turystycz nej, ale i językiem, w którym zostało napisanych najwięcej opracowań na ten temat, nie występują określenia bliskie polskiemu zwrotowi „hotelar stwo”. W anglojęzycznej literaturze przedmiotu najczęściej używane są terminy hotel industry, hotel services, hotel sector i hospitality industry,
b e e n r e s e a r c h e d . G e o g r a p h e r s h a v e b e e n in te r e s te d in th e d is tr ib u tio n , size a n d e x p lo ita tio n o f h o te ls , b u t u s u a lly a s p a r t o f a m o re c o m p re h e n s iv e s tu d y o f a given a r e a o r a s * a g lo b a l a n a ly s is o f to u r is t activ ity . A rtic le s w r itte n o n th e b a s is o f s u c h r e s e a r c h d e a l w ith th e g e o g ra p h y o f to u r is m in g e n e ra l or, ra re ly , w ith th e g e o g ra p h y o f s e rv ic e s a n d u r b a n g eo g ra p h y . P ro b le m s s u c h a s th e lo c a tio n of h o te ls (reg io n a lly a n d globally), th e policy p r a c tis e d b y la rg e h o te ls c h a in s , fin ancial a n d o rg a n is a tio n a l lin k s b etw een h o te l c h a in s a n d in s ti tu ti o n s d e a lin g w ith re se rv a tio n s, th e m u tu a l effects of develop in g h o te l c h a in s a n d th e activ ity o f a irlin e s , a n d r e la tio n s b e tw e e n h o te l s e rv ic e s a n d tra v e l office, w e re n o t d is c u s s e d in th o s e p u b lic a tio n s . In r e c e n t y e a r s , h o w e v e r , a r t i c l e s h a v e a p p e a r e d w h e r e h o t e l s e r v i c e s a r e t h e m a i n o r o n e o f t h e m a i n r e s e a r c h o b j e c t i v e s . W e s h o u l d m e n t i o n h e r e t h e w o r k s b y Bl o o m f ie l d ( 1 9 9 6 ) , Bu ll a n d Ch u r c h ( 1 9 9 6 ) , Do u m e n g e (1 9 9 5 ) , d e Br e s ( 1 9 9 4 ) , d e Gr o o t a n d Ee r l in g e n (1 9 9 5 ) , Va c h e r ( 1 9 9 4 ) , X u (1 9 9 9 ) , Te l f e r a n d Wa ll (2 0 0 0 ) o r Be g in (2 0 0 0 ) . S o m e o f t h e s e w o r k s d o n o t c l e a r l y fa ll i n t o t h e c a t e g o r i e s o f t h e g e o g r a p h y o f t o u r i s m , g e o g r a p h y o f s e r v i c e s o r u r b a n g e o g r a p h y , t h e r e f o r e w e c a n a s s u m e t h a t t h e y s i g n a l t h e e m e r g e n c e o f a n e w fie ld i n s o c i o - e c o n o m i c g e o g r a p h y , n a m e l y t h e g e o g r a p h y o f h o t e l s e r v i c e s . F o re ig n li te r a t u r e o n th e s u b je c t d o es n o t offer a te rm w h ic h w o u ld cle a rly c o r r e s p o n d to th is n o tio n . T h is is b e c a u s e E n g lis h , th e m a in la n g u a g e o f to u ris m , d o e s n o t offer a te r m id e a lly re fle c tin g th e P o lish h o te la rstw o . W e fin d th e follow ing o fte n q u o te d in P o lis h -E n g lis h d ic tio n a r ie s : h o tel in d u s tr y , hotel s e r v ic e s , hotel se c to r a n d h o sp ita lity in d u s tr y , or, rarely , lodging in d u s tr y a n d hotel trade. F re n c h offers hô telière o r hô telière in d u strie, th e G e rm a n H o te lg e w e rb e is clo se to th e P o lish , b u t n o n e o f th e s e e x p re s s io n s a p p e a r s in c o m m o n ly a d o p te d g e o g ra p h ical p h r a s e s . C re a tin g n e w s u b d is c ip lin e s in a n a lre a d y - s e g m e n te d g e o g ra p h y m a y se e m u n n e c e s s a ry . H ow ever, th e s u b je c t m a tte r
znacznie rzadziej lodging industry oraz określe nie - często podawane w słownikach polsko-an gielskich - hotel trade. Nieco inaczej jest w języku francuskim, w którym odpowiednikiem „hotelar stwa” jest pojęcie hôtelière (innym często używa nym w literaturze fracuskiej terminem jest hôtel ière industrie). Również niemieckie Hotelgewerbe jest bliskie polskiemu terminowi „hotelarstwo”, jednak oba podane określenia nie występują w ogólnie przyjętych związkach frazeologicznych z terminem „geografia”.
Chociaż tworzenie nowych subdyscyplin w i tak podzielonej geografii wydaje się być niepotrzebne, z racji specyficznego przedmiotu badań, sięgania do koncepcji nie tylko stosowanych w geografii (np. teorie lokalizacji), ale również powstałych w naukach ekonomicznych, konieczności przyjmo wania interdyscyplinarnego podejścia do badanych zjawisk itp., propozycja wydzielenia geografii ho telarstwa jako odrębnej dziedziny geografii spo łeczno-ekonomicznej wydaje się być słuszna.
W tym miejscu warto zauważyć, że w ostatnich latach w geografii przybrało na sile pojawianie się nowych subdyscyplin czy nawet dyscyplin. Mimo silnej presji ze strony wielu geografów, którzy opowiadają się za utrzymaniem jedności geografii i propagują podejście holistyczne, inni badacze za czynają wyróżniać wąskie subdyscypliny, które czasami niespodziewanie szybko zaczynają zdoby wać szersze uznanie innych geografów. Potwier dzeniem opisanej tendencji może być zwiększająca się na każdym kongresie Międzynarodowej Unii Geograficznej liczba grup i podgrup tematycznych, które czasami są nazywane w sposób opisowy, a czasami mają w swojej nazwie określenie „geo grafia”. Przykładem ilustrującym ten trend może być pojawienie się tzw. geografii finansów pu blicznych i geografii bankowości. Są one pojmo wane jako część szerzej rozumianej geografii fi nansów (już co najmniej kilkanaście lat temu okre ślenie to było używane przez geografów francu skich), którą z kolei można traktować jako subdys- cyplinę geografii usług. Ta z kolei jest uznawana za dział geografii ekonomicznej, która jest jedną z głównych gałęzi geografii społeczno-ekonomicz nej. Tego rodzaju przykładów można podać wię cej - geografia sportu, geografia telekomunikacji (dawniej określana jako geografia łączności), geo grafia wyborcza, geografia energetyki, geografia konfliktów - to tylko niektóre z subdyscyplin geografii, jakie zaczęły funkcjonować pod własną nazwą.
is s p e c ia l a s th e c o n c e p ts a r e n o t e x c lu siv e to g e o g ra p h y (e.g. lo c a tio n th e o rie s ) b u t a ls o o f e c o n o m ic s , so th e p h e n o m e n a s h o u ld b e a p p r o a c h e d in t e r d is c ip lin a rity . T h u s m a k in g th e g e o g ra p h y of h o te l s e rv ic e s a s e p a r a te field o f so c io -e c o n o m ic g e o g ra p h y is a d v isa b le . In r e c e n t y e a r s th e n u m b e r o f n ew s u b d is c ip lin e s o r e v e n d is c ip lin e s h a s g ro w n a n d d e s p ite th e o b je c tio n s o f th o s e m a n y g e o g r a p h e rs w h o p ro p a g a te a h o lis tic a p p r o a c h , k e e p in g g e o g ra p h y a s h o m o g e n o u s a s p o s s ib le , o th e r s iso la te n a rro w s u b d is c ip lin e s w h ic h a r e q u ic k ly a c c e p te d a n d r e s p e c te d b y o th e r g e o g r a p h e r s . T h is tr e n d is c o n firm e d by th e grow ing n u m b e r p re s e n te d a t e a c h I n te rn a tio n al G eo g rap h ic al U n ion co n g re ss so m e tim e s h a v in g a d e s c rip tiv e n a m e o r c o n ta in in g th e w o rd “g e o g ra p h y ”. A n o th e r e x a m p le illu s tr a tin g th is te n d e n c y is th e a p p e a r a n c e o f th e g e o g ra p h y o f p u b lic fin a n c e s a n d th e g e o g ra p h y o f b a n k in g . T h e y a r e s e e n a s p a r t o f th e g e o g ra p h y o f fin a n c e (th e te rm h a s b e e n u s e d b y F r e n c h g e o g r a p h e rs for s e v e ra l y ears) w h ic h in t u r n c a n b e tr e a te d a s a s u b d is c ip lin e o f th e g e o g ra p h y o f serv ice s, its e lf b e lo n g in g to e c o n o m ic g e o g ra p h y o n e o f th e m a in b r a n c h e s o f s o c io ec o n o m ic g e o g ra p h y . T h e re a re m o re ex am p les like th is: th e g eo g rap h y of sp o rt, th e g e o g ra p h y o f te le c o m m u n ic a tio n s , th e g e o g ra p h y o f e le c tio n s , th e g e o g ra p h y of th e p o w e r e n g in e e r in g in d u s tiy , th e g e o g ra p h y o f c o n flic ts - th e s e a re o nly s o m e o f th e g e o g ra p h ic a l s u b d is c ip lin e s w h ic h e x is t u n d e r th e ir ow n n a m e s . If w e a s s u m e t h a t th e g e o g ra p h y o f h o te l s e rv ic e s re a lty e x is ts , h e re is its d efin itio n : T h e g e o g r a p h y o f h o t e l s e r v i c e s is a s u b d is c ip l i n e o f t h e s o c i o - e c o n o m i c g e o g r a p h y d e a l in g w i t h t h e d is t r ib u t i o n o f s e r v i c e s a n d h o t e l s (o n v a r io u s s p a t ia l s c a le s ) , f o c u s i n g p a r t ic u la r ly o n t h e e c o n o m i c a n d n a t u r a l f a c t o r s d e t e r m in in g t h e ir l o c a t io n . It a ls o d e a ls w it h t h e i n f l u e n c e o f s e r v i c e s a n d h o t e ls o n c h a n g e s o c c u r r in g in t h e g e o g r a p h ic a l e n v i r o n m e n t . T h e g e o g ra p h y o f h o te l se rv ic e s u n d e r s to o d in th is w ay is c lo s e s t to th e
geo-Jeżeli przyjmiemy, że geografía hotelarstwa faktycznie istnieje, jej definicja powinna brzmieć następująco:
G eografia h otelarstw a jest subdyscypliną geografii społeczno-ekonom icznej, która zaj m uje się analizow aniem praw idłow ości w roz m ieszczeniu usług i obiektów hotelarskich (w różnych skalach przestrzennych), ze szcze gólnym uw zględnieniem społeczno-gospodar czych i przyrodniczych czynników ich lokaliza cji, jak również badaniem wpływu usług i obiek tów hotelarskich na zm iany w środow isku geo graficznym .
Tak rozumiana geografia hotelarstwa jest naj bliższa geografii turyzmu, geografii usług i geo grafii miast. Znacznie rzadziej badania nad roz mieszczeniem i funkcjonowaniem hoteli i innych obiektów hotelarskich mają związek z geografią wsi i geografią rolnictwa (problem agroturystyki), geografią transportu, jak również z dyscyplinami fizycznogeograficznymi (np. geomorfologią). Geo grafia hotelarstwa ma również silne powiązania z dyscyplinami niegeograficznymi, a zwłaszcza z ekonomią (teoria rozwoju, marketing), planowa niem regionalnym i miejskim (urbanistyka) oraz socjologią (głównie socjologią wolnego czasu i socjologią turystyki).
Jak już wspomniano, wydawać by się mogło, że w przypadku geografii hotelarstwa najsilniejsze związki powinny istnieć między nią a geografią tu ryzmu. Praktyka dowodzi, że tak jednak nie jest, gdyż w większości opracowań powstałych w ra mach geografii turyzmu usługi hotelarskie są trak towane bądź jako część szeroko rozumianego za gospodarowania turystycznego, bądź jako tło dla analiz ruchu turystycznego. Stąd też w literaturze polskiej są one powszechnie określane mianem ba zy noclegowej lub częścią tzw. materialnej bazy turystyki (technicznej bazy turystyki).
Rys. 1. Miejsce geografii hotelarstwa w ramach geografii spoleczno- -ekonomicznej g r a p h y o f to u r is m , th e g e o g ra p h y o f se rv ic e s a n d u r b a n g e o g ra p h y . R e s e a rc h in to th e d is tr ib u tio n a n d f u n c tio n s o f h o te ls h a r d ly e v e r re fe rs to th e g e o g ra p h y o f th e c o u n try s id e o r o f a g r ic u ltu r e (w h ich is a p ro b le m o f a g ro to u rism ), th e g e o g ra p h y o f t r a n s p o r t o r p h y s ic a l g e o g ra p h y d is c ip lin e s (e.g. g e o m o rp h o logy). It is a lso s tro n g ly lin k e d w ith n o n -g e o g ra p h ic a l d is c ip lin e s , e s p e c ia lly e c o n o m ic s (th e th e o ry o f d e v e lo p m e n t, m a rk e tin g ), re g io n a l a n d u r b a n p la n n in g , a s well a s so cio lo g y (m ain ly th e so c io logy o f le is u re tim e a n d th e so cio lo g y of to u rism ). It m a y s e e m t h a t th e g e o g ra p h y o f h o te l se rv ic e s s h o u ld h a v e its s tr o n g e s t lin k s w ith th e g e o g ra p h y o f to u r is m . In p ra c tic e , h o w ev er, th is is n o t so b e c a u s e in m o s t p u b lic a tio n s h o te l s e rv ic e s a re tr e a te d e ith e r a s p a r t o f to u r i s t fac ilitie s in g e n e ra l, o r a s b a c k g r o u n d for a n a n a ly s is o f to u r i s t activ ity . H e n c e , in th e P o lish lite r a tu r e , h o te l s e rv ic e s a re co m m o n ly re fe rre d to a s ‘a c c o m m o d a tio n ' o r p a r t o f th e te c h n ic a l to u r i s t in f r a s tr u c t u r e . A th o r o u g h a n a ly s is o f th e a r tic le s a b o u t h o te l s e rv ic e s p o in ts to s tr o n g lin k s w ith th e g e o g ra p h y o f s e rv ic e s. T h e y a re b o th b a s e d o n th e s a m e th e o r ie s a n d m e th o d o lo g y (e.g. lo c a tio n th e o rie s , th e c o n c e p t o f e c o n o m ic b a s e , th e o r ie s o f d e v e lo p m e n t), a n d th e y u s e th e s a m e r e s e a r c h m e th o d s . A n o th e r field is u r b a n g e o g ra p h y , w ith its r e s e a r c h o n th e o c c u r r e n c e a n d f u n c tio n s o f h o te ls in u r b a n a r e a s , w ith lin k s b a s e d o n s h a r e d p ra c tic e a n d th e o r ie s (e.g. th e th e o ry o f ren t).
Fig. 1. Position of the geography of hotel services within socio economic geography
Uważna analiza opracowań dotyczących usług hotelarskich wskazuje, że geografia hotelarstwa ma silne związki z geografią usług. Jest to spowo dowane przede wszystkim sięganiem do tych sa mych podstaw teoretyczno-metodologicznych (np. teorie lokalizacji, koncepcja bazy ekonomicznej, teorie rozwoju) oraz stosowaniem tych samych metod badawczych. Poprzez związki z geografią usług geografia hotelarstwa ma silne powiązania zwłaszcza z naukami ekonomicznymi.
Kolejnym działem geografii społeczno-ekono micznej, który ma związki z geografią hotelarstwa, jest geografia miast. Relacje między geografią ho- telerstwa a geografią miast wynikają zarówno z przesłanek teoretycznych (np. częste sięganie do teorii renty gruntowej), jak i z praktyki, gdyż bar dzo często przedmiotem badań jest występowanie i funkcjonowanie hoteli na terenach miejskich.
2 . PRZEDMIOT BADAŃ
GEOGRAFII HOTELARSTWA
Jak podaje G. KONSEWICZOWA (1976, 7) „Ho telarstwo - to społecznie zorganizowana działal ność usługowa polegająca na udzielaniu gościny przyjezdnym. Zaspokaja potrzebę wypoczynku, po żywienia, noclegu, higieny, opieki nad zdrowiem i mieniem, rozrywek kulturalnych, łączności z oto czeniem. Hotelarstwo jest podstawową branżą tu rystyki, jako gałęzi gospodarki narodowej. Jest to także zawód polegający na świadczeniu usług udzielania gościny”.
Hotelarstwo można podzielić na hotelarstwo właściwe oraz hotelarstwo komplementarne (para- hotelarstwo), w skład którego wchodzą m.in. kwa tery prywatne, gospodarstwa agroturystyczne itp. Tym samym można przyjąć, że w ramach geografii hotelarstwa przedmiotem badań powinny być wszystkie obiekty hotelarskie, a nie tylko hotele.
Chociaż zjawisko świadczenia usług hotelar skich wystąpiło już w starożytności, dopiero po czynając od XIX w. można mówić o prawdzi wej eksplozji hotelarstwa. Dla zamożnych społe czeństw państw o gospodarce rynkowej korzysta nie z usług hotelarskich stało się czymś powszech nym, co wynika nie tylko z roli, jaką odgrywa w nich turystyka i wypoczynek, ale również z cha rakteru gospodarki towarowej, która wymaga czę stego przemieszczania się producentów i klientów. Znaczenie usług hotelarskich jest mniejsze w kra jach rozwijających się, a zwłaszcza takich, w któ rych nadal duża część społeczeństwa żyje w
wa-2 . RESEARCH AREAS IN THE GEOGRAPHY OF HOTEL SERVICES A cco rd in g to K o n s e w i c z o w a (1 9 76 , 7), “H o tel s e rv ic e s a r e so c ia lly o rg a n is e d s e rv ic e s p ro v id in g a c c o m m o d a tio n for v is ito rs. T h e y s a tis fy th e ir n e e d to re s t, e a t, s le e p , w a s h , c a r e for th e ir h e a lth a n d p ro p e rty , e n t e r ta i n m e n t a n d c o n ta c t w ith th e e n v iro n m e n t. H otel s e rv ic e s a r e th e p r im a r y b r a n c h o f to u r is m a s a s e c to r o f n a tio n a l eco n o m y . T h ey a r e a lso a p ro fessio n providing b o ard a n d a c c o m m o d a tio n ”. H o tel se rv ic e s c a n b e divided in to p rim a ry serv ices, a n d co m p le m e n ta r y s e r v ic e s in c lu d in g p riv a te lo d g in g s, a g r o to u r is t fa rm s , etc. We c a n a s s u m e th e n t h a t th e s u b je c t m a tte r of th e g e o g ra p h y o f h o te l se rv ic e s s h o u ld n o t o n ly b e h o te ls , b u t all ty p e s of e s ta b l is h m e n t s p ro v id in g s u c h se rv ic e s. A lth o u g h h o te l s e rv ic e s w ere a lre a d y re c o rd e d in a n c i e n t tim e s , o n ly th e 1 9 th C b r o u g h t a re a l b o o m . S o c ie tie s living in ric h c o u n tr ie s b a s e d o n a m a rk e t e c o n o m y c o m m o n ly u s e d h o te l se rv ic e s w h ic h r e s u lte d n o t o n ly fro m th e role of to u r is m a n d r e c r e a tio n in th o s e c o u n trie s , b u t a ls o fro m th e c h a r a c te r of n a tio n a l e c o n o m y w h e re m a n u f a c tu r e r s a n d c lie n ts tra v e l fre q u e n tly . H otel se rv ic e s a re le s s im p o r ta n t in d ev elo p in g c o u n trie s , e s p e c ia lly th o s e w h e re m o s t c itiz e n s live in e x tre m e po v erty , in a s y ste m b a s e d o n a s u b s is te n c e econom y. B u t e v e n th e r e h o te ls a re b u ilt a n d a g ro w in g n u m b e r o f p e o p le find jo b s a s to u r is m is b e c o m in g a g lo b al p h e n o m e n o n a n d m o re a n d m o re to u r is ts from th e h ig h ly d e v e lo p e d c o u n tr ie s a re v is it in g th o s e in th e th ir d w orld. H ere a r e s o m e o f th e m a in p ro b le m s w h ic h s h o u ld b e r e s e a r c h e d b y th e g eo g ra p h y of h o te l s e rv ic e s: - th e ro le o f h o te l s e rv ic e s in th e w orld eco n o m y , a s w ell a s in th e e co n o m y o f a g iv en c o u n try , re g io n , etc.; - d e v e lo p m e n t tr e n d s in h o te l se rv ic e s, ta k in g in to c o n s id e r a tio n th e ir s p a tia l d iv e rsity ; - th e g e o g ra p h ic a l d iv e rs ity o f th e size of h o te ls (s tu d y in g th e d iffe re n c e s in th e n u m b e r o f h o te ls , h o te l ro o m s a n d
runkach gospodarki naturalnej i w skrajnym ubó stwie. Jednak nawet tam powstają hotele i coraz więcej ludzi znajduje w nich zatrudnienie, m.in. z powodu coraz bardziej globalnego charakteru tu rystyki i coraz częstszego odwiedzania przez tury stów z państw wysoko rozwiniętych krajów tzw. Trzeciego Świata.
Wśród głównych kwestii, które powinny być przedmiotem studiów geografii hotelarstwa, należy wymienić:
- rolę sektora hotelarskiego w gospodarce świa towej, jak również danego kraju, regionu itp.;
- trendy rozwojowe w sektorze hotelarskim, z uwzględnieniem ich zróżnicowania przestrzennego;
- zróżnicowanie geograficzne wielkości mate rialnej bazy hotelowej (badanie różnic w liczbie hoteli, pokoi i łóżek hotelowych w skali świata, kontynentu, kraju, regionu, miasta);
- czynniki lokalizacyjne hoteli (analiza roz mieszczenia hoteli w różnych skalach przestrzen nych);
- różnice przestrzenne w wielkości zatrudnienia w sektorze hotelarskim (w skali świata, kontynen tów, krajów itp.);
- strukturę geograficzną gości hotelowych (pochodzenie gości według kontynentów, państw, regionów, miejscowości);
- politykę lokalizacyjną systemów hotelowych; - zachowania głównych inwestorów na danym rynku hotelarskim (pochodzenie geograficzne ka pitału, uwzględnianie czynników przyrodniczych przy podejmowaniu decyzji lokalizacyjnych, wpływ uwarunkowań politycznych, gospodarczych i spo łecznych na zachowania inwestorów);
- zróżnicowanie cen usług hotelarskich oraz wyników ekonomicznych sektora hotelarskiego (poprzez analizowanie wybranych mierników);
- różnice w wartości nieruchomości hotelo wych (np. badania porównawcze znaczenia renty gruntowej dla kształtowania się cen nieruchomości hotelowych w różnych miastach lub w danym mie ście);
- przestrzenne aspekty wpływu rozwoju usług hotelarskich na inne działy gospodarki (w różnych skalach przestrzennych).
Podaną listę tematów badawczych można oczy wiście rozszerzyć (np. istotny wydaje się być pro blem relacji zachodzących między rozwojem sektora hotelarskiego a ruchami migracyjnymi, zwłaszcza w krajach rozwijających się), jednak na podstawie literatury przedmiotu należy stwierdzić, że właśnie przedstawione wyżej zagadnienia są najczęściej przedmiotem analiz geograficznych
b o d s - in (he w orld, in d iv id u al c o n tin e n ts , c o u n tr ie s , re g io n s , cities); - th e f a c to rs d e te r m in in g th e lo c atio n o f h o te ls (an a n a ly s is o f th e d is tr ib u tio n o f h o te ls o n v a r io u s s p a tia l scale s), - s p a tia l d iffe re n c e s in e m p lo y m e n t in th e h o te l s e c to r (in th e w orld, in d iv id u a l c o n tin e n ts , c o u n tr ie s , etc.); - th e g e o g ra p h ic a l o rig in s o f h o te l g u e s ts (according to c o n tin e n ts , c o u n trie s, re g io n s, c itie s , etc.); - th e lo c a tio n p o licy o f h o te l c h a in s ; - th e a c tio n s o f th e m a in in v e s to rs on a given h o te l m a r k e t (th e g e o g ra p h ic a l origin o f th e c a p ita l, c o n s id e r in g n a tu r a l fa c to rs w h e n m a k in g lo c a tio n d e c isio n s , th e in flu e n c e o f p o litic s, e co n o m y a n d s o c ie ty o n in v e s to r s ’ a c tio n s);
- th e d iv e rs ity o f p ric e s , a n d th e p ro fits m a d e in th e h o te l s e c to r (a n a ly sin g s e le c te d m e a s u re s );
- th e d iffe re n c e s in th e p ro p e rty v a lu e o f h o te ls (e.g. a c o m p a ra tiv e s tu d y o f th e in flu e n c e o f g r o u n d r e n t o n th e p ric e s of h o te l b u ild in g s in d iffe re n t c itie s o r w ith in o n e city);
- th e s p a tia l a s p e c ts o f th e in flu e n c e h o te l s e rv ic e s h a v e o n o th e r s e c to r s of th e e c o n o m y (on v a r io u s s p a tia l scales).
T h e lis t o f r e s e a r c h id e a s m a y of c o u r s e b e e x p a n d e d (e.g. th e prololem o f th e d e v e lo p m e n t o f h o te l se rv ic e s a n d m ig ra tio n , e s p e c ia lly in d ev elo p in g c o u n trie s , s e e m s w o rth lo o k in g into). H ow ever, th e s e is s u e s a r e n o t alw ay s a n a ly s e d b y g e o g ra p h e rs ! It m u s t also b e s a id t h a t s o m e o f th e s e p ro b le m s s h o u ld b e s tu d ie d b y te a m s c o n s is tin g of r e p r e s e n ta tiv e s o f v a r io u s s u b je c ts , a s th e c o m p le x ity o f c e r ta in p h e n o m e n a r e q u ir e s c o -o p e ra tio n w ith e c o n o m is ts , u r b a n p la n n e r s , so c io lo g is ts o r d e m o g r a p h e r s .
3. THE MAIN RESEARCH CONCEPTS APPLIED IN THE GEOGRAPHY
OF HOTEL SERVICES
T h e d e v e lo p m e n t a n d lo c a tio n of h o te l se rv ic e s a r e e x p la in e d b y b o th g e n e ra l c o n c e p ts o f t o u r i s t d e v e lo p m e n t a n d d is tr ib u tio n , a n d c o n c e p ts w h ic h refe r
(nie zawsze prowadzonych przez geografów!) do tyczących usług hotelarskich. Trzeba również stwierdzić, że niektóre z podanych problemów po winny być badane przez zespoły składające się z przedstawicieli innych dyscyplin nauki, gdyż ich złożoność wymaga ścisłej współpracy np. z ekonomistami, planistami, socjologami czy de mografami.
3 . GŁÓWNE KONCEPCJE BADAWCZE STOSOWANE W GEOGRAFII
HOTELARSTWA
Rozwój i lokalizację usług hotelarskich wyjaśniają zarówno ogólne koncepcje rozwoju i rozmieszcze nia turystyki, jak i koncepcje dotyczące wyłącznie sektora hotelarskiego. W większości przypadków nie są one zbyt oryginalne, gdyż z jednej strony nawiązują do szeroko znanych teorii lokalizacji usług, a z drugiej strony do sformułowanych w na ukach społecznych ogólnych teorii rozwoju. Nale ży jednocześnie pamiętać, że niektóre z opisanych niżej koncepcji mogą być stosowane do analizowa nia zjawisk w skali całego świata, danego konty nentu lub państwa, podczas gdy inne nadają się je dynie do wykorzystania w trakcie badań usług ho telarskich w skali regionu lub miasta.
Przyjmując, że w swojej części teoretyczno- -metodycznej geografia hotelarstwa jest bliska geografii usług, należy wziąć pod uwagę fakt, iż głównymi problemami badawczymi współcze snej geografii usług są (WILK 1999): a) rola usług w gospodarce (np. w rozwoju danego regionu, miasta), b) trendy rozwojowe sektora usług (ich dynamika i zmiany strukturalne), c) zmiany w roz mieszczeniu usług, oraz d) czynniki lokalizacji usług. Zdaniem cytowanego autora, jednym z czo łowych tematów badawczycli w geografii usług jest kwestia wyjaśniania układów ich rozmieszcze
nia. Podczas analizowania lokalizacji usług szcze gólne znaczenie mają następujące teorie i koncep cje: a) teoria ośrodków centralnych, b) teoria bazy ekonomicznej, c) koncepcja centrum - peryferie, d) teoria renty gruntowej, e) teoria zachowań kon sumentów.
Zgadzając się z powyższą opinią należy przy jąć, że do teorii i koncepcji szczególnie przydat nych w wyjaśnianiu rozwoju i rozmieszczenia usług hotelarskich należą:
I) ogólne koncepcje rozwoju turystyki (zwła szcza teoria rozwoju turystycznego i teoria dwóch sektorów turystycznych; so lely to h o te l s e rv ic e s. In m o s t c a s e s th e y a re n o t v ery o rig in a l b e c a u s e o n th e o n e h a n d th e y m a k e re f e r e n c e s to w id ely k n o w n th e o rie s o f th e lo c a tio n o f se rv ic e s, a n d o n th e o th e r to g e n e r a l d e v e lo p m e n t th e o rie s fo r m u la te d in th e so c ia l s c ie n c e s . A t th e s a m e tim e w e m u s t r e m e m b e r t h a t s o m e o f th e c o n c e p ts d e s c rib e d b elo w c a n b e u s e d to a n a ly s e p h e n o m e n a o n a g lo b al, c o n tin e n ta l o r n a tio n a l sc a le , w h ile o th e r s c a n b e u s e d o n ly for th e s tu d y o f h o te l s e n d e e s w ith in a g iv en re g io n o r city. A s s u m in g t h a t th e th e o r e tic a l a n d m e th o d o lo g ic a l p a r t o f th e g e o g ra p h y of h o te l s e rv ic e s is clo se to th e g e o g ra p h y o f se rv ic e s, w e s h o u ld n o t ig n o re th e fa c t t h a t th e m a in r e s e a r c h p ro b le m s (Wilk 1999) a re: a) th e ro le o f s e rv ic e s in th e e c o n o m y (e.g. in th e d e v e lo p m e n t o f a g iv en reg io n , city), b) d e v e lo p m e n t t r e n d s in s e rv ic e s (th e ir d y n a m ic s a n d s t r u c t u r a l c h a n g e s ), c) c h a n g e s in se rv ic e d is tr ib u tio n , d) fa c to rs d e te r m in in g th e lo c a tio n o f se rv ic e s. A cco rd in g to W ilk o n e o f th e m a in r e s e a r c h p ro b le m s is th e p ro b le m o f d is tr ib u tio n . W h e n a n a ly s in g th e lo c a tio n of se rv ic e s, th e follow ing th e o rie s a n d c o n c e p ts a re o f th e u tm o s t im p o rta n c e : a) th e th e o ry o f c e n tr e s , b) th e th e o ry o f e c o n o m ic b a s e , c) th e c e n tr e - p e r ip h e r y c o n c e p t, d) th e th e o ry o f r e n t, e) th e th e o ry o f c o n s u m e r b e h a v io u r. In a g r e e m e n t w ith th is it s h o u ld b e a s s u m e d t h a t th e follow ing th e o r ie s a n d co n c e p ts a re p a rtic u la rly u s e fu l in e x p la in in g th e d e v e lo p m e n t a n d d is tr ib u tio n of h o te l se rv ic e s: 1) g e n e ra l c o n c e p ts o f t o u r i s t d e v e lo p m e n t (esp ecially th e th e o ry o f to u r i s t d ev elo p m en t a n d th e th e o ry of tw o to u ris m secto rs); 2) g e n e ra l c o n c e p ts o f th e lo c a tio n of to u r is m a n d to u r i s t s e rv ic e s (e.g. th e c e n t r e /p e r i p h e r y th e o ry , th e th e o ry o f th e to u r i s t a r e a b u s in e s s cycle, th e th e o ry of t o u r i s t s p a c e , th e th e o ry o f t o u r i s t u r b a n is a tio n , th e th e o ry o f e c o n o m ic
2) ogólne koncepcje lokalizacji turystyki i usług turystycznych (np. teoria peryferii, teoria cyklu rozwoju miejscowości turystycznej, teoria prze strzeni turystycznej, teoria urbanizacji turystycz nej, teoria bazy ekonomicznej i funkcji turystycz nych, koncepcja dzielnicy aktywności turystycznej oraz koncepcja miejsca rozrywkowo-handlowego);
3) koncepcje rozwoju i lokalizacji usług hote larskich (m.in.: teoria cyklu rozwoju rynku hotelar skiego, teoria globalizacji sektora hotelarskiego oraz teoria lokalizacji usług hotelarskich.
Należy zaznaczyć, że niektóre z wymienionych koncepcji są silnie powiązane z pozostałymi. Wy raźne związki występują np. między koncepcjami rozwoju turystycznego, cyklu rozwoju miejscowo ści turystycznej i cyklu rozwoju rynku hotelarskie go; koncepcją przestrzeni turystycznej a koncepcją urbanizacji turystycznej, jak również między kon cepcjami dzielnicy aktywności turystycznej i miej sca rozrywkowo-handlowego a koncepcją lokaliza cji usług hotelarskich. Dają się ponadto zauważyć liczne związki między podanymi koncepcjami a in nymi koncepcjami i teoriami stosowanymi w geo grafii, studiach regionalnych, urbanistyce, ekono mii, socjologii itp. Część z podanych koncepcji na wiązuje np. do teorii dyfuzji innowacji, inne są rozwinięciem teorii cyklu produktu, a jeszcze inne są bliskie koncepcjom znanym pod ogólną nazwą teorii lokalizacji.
Podane wyżej koncepcje nie wyczerpują oczy wiście długiej listy teorii przydatnych do wyjaśnia nia struktur oraz procesów związanych z rozwojem usług hotelarskich, jednak tylko niektóre z nich były i są szczególnie często stosowane w bada niach nad rozmieszczeniem i rozwojem hotelar stwa i dlatego też właśnie one zostały uznane za warte przedstawienia1.
K oncep cja c y k lu rozw oju rynku h o te la r sk ieg o
Koncepcja cyklu rozwoju rynku hotelarskiego (ang. hotel market business cycle) nawiązuje do znanej w naukach ekonomicznych teorii cyklu ko niunkturalnego (cyklu gospodarczego), zgodnie z którą obserwując długookresowy trend wzrostu gospodarczego, można zauważyć powracające, nieregularne wahania ogólnej działalności gospo darczej. W każdym cyklu można wyróżnić cztery zasadnicze fazy: kryzys (charakteryzujący się ostrym spadkiem produkcji i zatrudnienia oraz cen), depresję (w której niskiemu poziomowi cen towarzyszy mała aktywność gospodarcza),
ożywie-b a s e a n d to u r i s t f u n c tio n s , th e c o n c e p t o f a t o u r i s t a c tiv ity d is tr ic t a n d th e c o n c e p t o f a n e n t e r ta i n m e n t a n d s h o p p in g c e n tre ); 3) c o n c e p ts o f th e d e v e lo p m e n t a n d lo c a tio n o f h o te l s e rv ic e s (e.g. th e th e o ry o f th e h o te l m a r k e t b u s in e s s cycle, th e th e o ry o f th e g lo b a lis a tio n o f h o te l se rv ic e s a n d th e th e o ry o f th e lo c a tio n o f h o te l serv ice s). It s h o u ld b e p o in te d o u t th a t s o m e of th e s e c o n c e p ts a r e s tro n g ly in te rlin k e d . F o r in s ta n c e th e r e a r e c le a r c o n n e c tio n s b e tw e e n th e c o n c e p ts o f to u r i s t d e v e lo p m e n t, o f th e t o u r i s t a r e a b u s in e s s cycle a n d o f th e h o te l m a r k e t b u s in e s s cycle, a s w ell a s b e tw e e n th e c o n c e p ts o f a to u r i s t a c tiv ity d is tr ic t a n d a n e n t e r ta in m e n t-s h o p p in g c e n tre a n d th e co n ce p t o f th e lo c a tio n o f h o te l se rv ic e s. T h e re a re a lso lin k s b e tw e e n th e s e a n d o th e r c o n c e p ts a n d th e o r ie s a p p lie d in g eo g ra p h y , re g io n a l s tu d ie s , u r b a n p la n n in g , e c o n o m ic s , so cio lo g y e tc . S o m e re fe r to th e th e o ry o f in n o v a tio n d iffu sio n , o th e r s dev elo p th e th e o ry o f th e p r o d u c t cycle, y e t m o re a r e c lo se to th e c o n c e p ts k n o w n g e n e ra lly a s th e th e o ry o f lo c a tio n .
T h e c o n c e p ts m e n tio n e d ab o v e do n o t clo se th e lis t o f th e o r ie s u s e f u l in e x p la in in g s t r u c t u r e s a n d p r o c e s s e s in th e h o te l serv ices d ev elo p m en t, how ever, only so m e o f th e m h a v e b e e n u s e d in th e s tu d ie s o f th e d is tr ib u tio n a n d d e v e lo p m e n t o f h o te l s e rv ic e s a n d th e re fo re a re w o rth p r e s e n ti n g 1. The h o te l m a rk et b u s in e s s c y c le T h e c o n c e p t o f th e h o te l m a r k e t b u s in e s s cycle re fe rs to th e w e ll-k n o w n th e o ry o f e c o n o m ic d e v e lo p m e n t cy cles, w h ic h a s s u m e s t h a t a lo n g -te rm tr e n d to w a rd s e c o n o m ic g ro w th in v olv es r e c u r rin g f lu c tu a tio n s o f o v erall eco n o m ic activ ity . E a c h cy cle c o n s is ts o f fo u r b a s ic p h a s e s : c ris is (sev ere d ro p in p ro d u c tio n , e m p lo y m e n t a n d p rice s), d e p r e s s io n (low p ric e s , low e c o n o m ic activ ity , e c o n o m ic g ro w th , g ro w th o f o v erall eco n o m ic a c tiv ity a n d e m p lo y m e n t) a n d eco n o m ic b o o m (p ro d u c tio n , e m p lo y m e n t, p ric e s
nie (wzrost ogólnej działalności gospodarczej i za trudnienia) oraz rozkwit (osiągnięcie przez wymie nione wskaźniki najwyższego poziomu), po któ rym następuje kolejny kryzys.
Miernikiem rozwoju rynku hotelarskiego mogą być takie parametry, jak liczba gości hotelowych oraz wielkość obrotów i zysków z tym związa nych, liczba nowo wznoszonych hoteli, stopień wykorzystania pokoi hotelowych itp.
Koncepcja cyklu rozwoju rynku hotelarskiego może być wykorzystywana dla prowadzenia jedno czesnej analizy kilku rynków (w celu porównania, w jakiej fazie cyklu się znajdują) lub też może słu żyć do analizowania jednego rynku. W tym drugim przypadku okres poddawany analizie jest zwykle dłuższy. Jednak w obu opisanych sytuacjach wła ściwym celem analizy jest zazwyczaj nie opis za obserwowanego zjawiska, ale sformułowanie pro gnozy dalszego jego rozwoju. Określenie, w jakiej fazie znajduje się obecnie dany rynek ułatwia ana litykom sformułowanie odpowiedniej strategii dzia łania, co z kolei pozwala uniknąć w przyszłości za skoczeń związanych np. z osłabieniem koniunktury lub jej nieoczekiwanym pojawieniem się.
90 ---80 --- n P tr T --- -fTp-6o -n T T ... 50 ... ... 40 - - ...- ... ... 3 0 ... - - ... 20 - - - ... ... 10 ...
o “--LLu I 1.1 11. 1 J1J I..1 f.;ll L..1 i.,.1 U i...i I- I
1968197 019 72197419 7 619781 98 019821984198619881990199219941996
Rys. 2. Wykorzystanie pokoi w hotelach w Nowym Jorku w latach 1968—1997 (opracowano na podstawie publikacji D. Dyduly 1998)
Dane zamieszczone na rys. 2, przedstawiające wykorzystanie pokoi hotelowych w Nowym Jorku w latach 1968-1997, pokazują zmienne natężenie stopnia wykorzystania pokoi, co jest zgodne z kon cepcją cyklu rozwoju rynku hotelarskiego. Należy w tym miejscu zauważyć, że wyjątkowo niskie wy korzystanie pokoi hotelowych w Nowym Jorku w latach siedemdziesiątych było związane z nało żeniem się na siebie fazy spadku w cyklu rozwoju rynku hotelarskiego z ogólnoświatową recesją wy wołaną kryzysem energetycznym zapoczątkowa nym jesienią 1973 r. Analizując powyższe dane można zauważyć, że w przypadku Nowego Jorku liczba lat pomiędzy kolejnymi fazami kryzysu oraz
a n d e c o n o m ic a c tiv ity all r e a c h a m a x im u m ) follow ed b y a n o t h e r c ris is.
T h e c o n c e p t o f th e h o te l m a r k e t b u s in e s s cycle c a n b e u s e d for a n a ly s in g s e v e ra l m a r k e ts s im u lta n e o u s ly (in o r d e r to c o m p a re th e p h a s e s th e y a r e in), o r for s tu d y in g o n e m a r k e t only. In th e la tte r c a s e th e p e rio d u n d e r g o in g a n a ly s is is u s u a lly lo n g e r. H ow ever, in b o th s i t u a tio n s th e a im o f th e a n a ly s is is n o t to d e s c rib e , b u t to e s ta b lis h a p ro g n o s is for f u r th e r d e v e lo p m e n t. D e te rm in in g th e p h a s e o f a g iv e n m a r k e t e n a b le s a n a ly s ts to w o rk o n th e rig h t s tr a te g y w h ic h in t u r n p r e v e n ts u n e x p e c te d p ro b le m s in th e f u tu r e , c o n n e c te d e.g. w ith a w e a k e n in g o r im p ro v in g e c o n o m ic s itu a tio n . 90 --- — --- — ---00--- nfTn--- nO f 60 r> 50 ...- ... 40 ... ... 30 ... ... -20 ... ... 10 ... ... ...
o li-li-i Li 1-11J J ■ L.J L.l 1J Li LJ LI 1 „I Li Li 11 LI J ..111 J LJ J 1...I L i. 1968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 1982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 1996
Years
Fig. 2. The turnover of rooms in New York hotels in 1968-1997 (DydulA 1998) T h e d a t a p r e s e n te d in F ig u re 2 sh o w th e ta k e - u p o f h o te l ro o m s in N ew Y ork b e tw e e n 1 9 6 8 - 1 9 9 7 a n d p o in t to th e c h a n g in g fre q u e n c ie s o f ro o m tu r n o v e r c o n s is te n t w ith th e c o n c e p t o f th e h o te l m a r k e t b u s in e s s cycle. It s h o u ld b e n o tic e d h e re t h a t th e low tu r n o v e r of h o te l ro o m s in N ew Y ork in th e 1 9 7 0 ’s r e s u lte d fro m th e d e p r e s s io n p h a s e o v e rla p p in g th e g lo b a l r e c e s s io n c a u s e d b y th e e n e rg y c ris is w h ic h b e g a n in a u t u m n 19 7 3 . It c a n a ls o b e s e e n t h a t in New Y ork th e p e rio d b e tw e e n c r is is a n d b o o m p h a s e s is a r o u n d 10 y e a r s w h ic h b r in g s to m in d th e c o n c e p t fo r m u la te d by J u g l a r w h o c la im s t h a t th e m e a n cycles, d is tin g u is h a b le w ith in e c o n o m ic cy cles, la s t fo r 8 - 1 0 y e a rs .
kolejnymi fazami rozkwitu wynosi około 10 lat, co przypomia sformułowaną przez C. Juglara koncep cję, że dające się wyróżnić wśród cyklów koniunk turalnych tzw. cykle średnie trwają 8-10 lat.
K oncep cja g lo b a liza cji sek to ra h o te la r sk ieg o
Koncepcja globalizacji sektora hotelarskiego (ang. globalisation o f hotel sector) wydaje się być szcze gólnie użyteczna dla lepszego zrozumienia zja wisk, które w światowym hotelarstwie występują od stosunkowo niedawna, i które nabierają coraz większego znaczenia. Warto jednocześnie zauwa żyć, że koncepcja ta jest ściśle powiązana z ogólną koncepcją globalizacji gospodarki światowej i trak tuje sektor hotelarski jako jej integralną część (CRAWFORD-Welch 1991). Jej użyteczność jest szczególnie widoczna podczas poddawania anali zie polityki prowadzonej przez wielkie systemy hotelowe (K o w alczy k 1999). Jednym z dowo dów wysokiej pozycji sektora hotelarskiego we współczesnej gospodarce światowej jest fakt, iż niektóre systemy hotelowe od lat znajdują się w gronie największych przedsiębiorstw. Spośród systemów hotelowych najwyższą pozycję zajmuje od kilku lat Marriott International, Inc., który w 1997 r. był na 373 miejscu (pod względem wy sokości dochodów) i 33 (pod względem liczby za trudnionych) wśród największych firm na świecie. Najsilniejszą pozycję ma sektor hotelarski we współczesnej gospodarce amerykańskiej. Według rankingu sporządzonego w 1999 r. przez czasopi smo ekonomiczne Fortune i obejmującego naj większe firmy amerykańskie, spośród 62 dziedzin gospodarki, pod względem łącznej wielkości do chodów dziewięć czołowych amerykańskich syste mów hotelowych zajmowało w 1998 r. 48 miejsce. Chociaż w porównaniu z dochodami największych koncernów zajmujących się produkcją części sa mochodowych (prawie 400 mld USD), handlem (350 mld USD), przetwórstwem ropy naftowej (blisko 322 mld USD) czy działalnością bankową (321' mld USD), łączne dochody wspomnianych dziewięciu największych łańcuchów i sieci hotelo wych w Stanach Zjednoczonych mogą się wyda wać niewielkie („zaledwie” 28,9 mld USD), to jed nak warto zwrócić uwagę na fakt, iż były one po równywalne z wielkością produktu narodowego brutto wytwarzanego w połowie lat dziewięćdzie siątych w Czechach (33 mld USD), Kuwejcie (31 mld USD), Libii (29 mld USD), Nigerii (30 mld
G lob alisation in th e h o te l se c to r T h e c o n c e p t o f g lo b a lis a tio n in th e h o te l s e c to r s e e m s p a r tic u la r ly u s e fu l for u n d e r s ta n d i n g p h e n o m e n a w h ic h h a v e b e e n p r e s e n t in th e w o rld h o te l b u s in e s s for a re la tiv e ly s h o r t tim e, a n d w h ic h a re g a in in g in c r e a s in g im p o r ta n c e . It is w o rth n o tic in g t h a t th is c o n c e p t is clo sely c o n n e c te d w ith th e g e n e ra l c o n c e p t o f th e g lo b a lis a tio n of th e w o rld ec o n o m y a n d it tr e a ts th e h o te l s e c to r a s a n in te g ra l p a r t ( C r a w f o r d - W e l c h 1991). Its u s e f u ln e s s is p a r tic u la r ly v isib le w h e n a n a ly s in g th e p o licies o f la rg e h o te l c h a in s ( K o w a lc z y k 1999). T h e h ig h p o s itio n h e ld b y th e h o te l s e c to r in th e c o n te m p o ra ry w orld e c o n o m y is c o n firm e d b y th e fact t h a t so m e h o te l c h a i n s a r e a m o n g th e w o rld ’s la rg e s t e n t e r p r is e s . A m o n g th e s e M a rrio tt I n te r n a tio n a l In c. h a s h e ld to p p o s itio n for s e v e ra l y e a r s a n d in 199 7 w a s 3 7 3 rd (as fa r a s in c o m e is c o n c e rn e d ) a n d 3 3 rd (em p lo y m en t) in th e r a n k in g o f th e m o s t p o w e rfu l firm s in th e w orld. T h e h o te l s e c to r is s tr o n g e s t in A m erica a n d a c c o rd in g to th e r a n k in g co m p iled in 199 9 a c r o s s 6 2 e c o n o m ic s e c to r s b y th e e c o n o m ic m a g a z in e F ortune in 199 8 (in c lu d in g th e b ig g e s t A m e ric a n c o m p a n ie s) th e le a d in g A m e ric a n h o te l c h a in s w e re 4 8 th in te r m s o f jo in t in c o m e. In c o m p a r is o n w ith th e la rg e s t c a r m a n u f a c tu r e r s (n e a rly 4 0 0 b illio n d o llars), tr a d in g c o m p a n ie s (350 b illio n d o llars), c r u d e oil p r o c e s s in g c o m p a n ie s (n early 3 2 2 b illio n d o lla rs) o r b a n k s (321 b illio n d o lla rs), th e ir in c o m e s e e m s m o d e s t. H ow ever, it w a s c o m p a ra b le in th e m id 1 9 9 0 ’s w ith th e GNP in th e C zech R e p u b lic (33 b illio n d o llars), K u w ait (31 billion), L ibya (29 billion), N igeria (30 billion) a n d R o m a n ia (28 billion) (T h e DK W orld R e fe r e n c e A tla s , 1996). A cco rd in g A l e x a n d e r & L o c k w o o d (1996), th e g ro w in g g lo b a lis a tio n of h o te l s e rv ic e s, a p r o c e s s t h a t h a s b e e n o b s e rv e d for s e v e ra l y e a r s , w a s c a u s e d b y th e re c e s s io n in A m e ric a n h o te l b u s i n e s s in th e 1 9 7 0 ’s. B e c a u s e in c o m e s d ro p p e d d r a s tic a lly in th e USA, A m e ric a n h o te l c h a in s d e c id e d to e x p a n d in to n ew m a rk e ts . In th e o p in io n o f L i t t l e j o h n &
USD) czy Rumunii (28 mid USD) (The DK world reference atlas, 1996).
Jak podają N. A l e x a n d e r i A . L o c k w o o d
(1996), dająca się zauważyć w ciągu ostatnich kil kunastu lat coraz wyraźniejsza globalizacja usług hotelarskich, została w dużej mierze spowodowana recesją w hotelarstwie północnoamerykańskim, jak wystąpiła w latach siedemdziesiątych. Wobec znacznego spadku dochodów na terenie Stanów Zjednoczonych, systemy amerykańskie postanowi ły rozwinąć działalność na nowych rynkach. Zda niem D. L i t t l e j o h n a i A . R o p e r a (1991) wyraź
nie świadczyło to, że główne systemy hotelowe świata postanowiły przejść do polityki, w której areną ich działalności stał się praktycznie cały świat. W opinii S. C R A W F O R D -W E L C H (1992), glo
balizacji usług hotelarskich sprzyjały: a) coraz większa standaryzacja oferowanego produktu, b) do minujące znaczenie bezpośrednich kanałów dys trybucji, c) relatywny spadek cen świadczonych usług, d) etnocentryczne podejście do klientów2.
Lata osiemdziesiąte przyniosły przejściowy spadek znaczenia kapitału amerykańskiego na świa towym rynku hotelarskim, czego przejawem było np. przejęcie akcji Holiday Inn Worldwide przez Bass Pic oraz Hiłton International Hotels przez Ladbroke Pic (oba koncerny brytyjskie), jak rów nież wykupienie systemu Inter-Continental Hotels & Resorts Corp. przez brytyjską grupę kapitałową Grand Metropolitan Hotels (która w 1988 r. sprze dała łańcuch japońskiej Seibu Saison Group). In nym przejawem przejściowego spadku roli firm amerykańskich w światowym hotelarstwie było wejście na rynek północnoamerykański brytyjskie go Forte pic i francuskiego Accor SA.
Uważa się, że czynnikami sprzyjającymi zjawi sku globalizacji usług świadczonych przez sektor hotelarski są: a) upowszechnienie się kontraktów na zarządzanie hotelami, b) podział systemów ho telowych na sieci, c) dający się zauważyć wśród pracowników hotelarstwa międzynarodowy etos, d) motywy, jakimi kierują się osoby zatrudnione w sektorze hotelarskim, e) strategie podejmowane w związku z rozwojem konkretnych łańcuchów i sieci hotelowych.
Jak słusznie uważają N . ALEXANDER i A . LOCK-
W o o d (1996), jednym z głównych czynników po
wodujących globalizację usług hotelarskich jest coraz większe znaczenie komputerowych syste mów rezerwacji (ang. computerised reservation systems, CRS). Ich zdaniem zjawisko globalizacji sektora hotelarskiego można opisać posługując się czterema zasadniczymi koncepcjami:
Ro p e r (1 991), it c le a rly m e a n t t h a t th e
m a in w o rld h o te l c h a i n s h a d d e c id e d on a po licy w h ic h w o u ld allo w th e m to d ev elo p all o v e r th e w o rld . A cco rd in g to
Cr a w f o r d-We l c h (1 992), th e g lo b a lis a
tio n o f h o te l s e rv ic e s w a s a id e d by:
a) th e g ro w in g s t a n d a r d o f th e p ro d u c t, b) th e im p o rta n c e o f th e d ire c t d is trib u tio n c h a n n e ls ,
c) a re la tiv e d e c r e a s e in p ric e s,
d) a n e th n o c e n tr ic a t tit u d e to g u e s ts 2. In th e 1 9 8 0 ’s A m e ric a n c a p ita l lo s t its p o s itio n o n th e w o rld h o te l m a rk e t, a s ig n o f w h ic h w a s th e ta k e o v e r o f H oliday In n W o rld w id e b y B a s s Pic, a n d H ilton I n te r n a tio n a l H o te ls b y L a d b ro k e Pic (b o th o f th e m B ritis h firm s) w h ile I n te r C o n tin e n ta l H o te ls & R e s o rts C o rp . w a s b o u g h t b y G r a n d M e tro p o lita n H o tels (also B ritish ) w h ic h th e n so ld th e c h a in to th e J a p a n e s e S e ib u S a is o n G ro u p in 198 8. A n o th e r s ig n o f a te m p o ra rily w e a k e r in flu e n c e o f A m e ric a n firm s w a s F o rte Pic (British) a n d A ccor SA (French) e n te r in g th e A m e ric a n m a rk e t.
It is b e lie v e d t h a t th e follow ing fa c to rs a r e b e n e fic ia l to th e g lo b a lis a tio n o f h o te l se rv ic e s: a) th e c o m m o n p ra c tic e o f h o te l m a n a g e m e n t c o n tr a c ts , b) th e d iv isio n o f h o te l c h a in s in to n e tw o rk s , c) a n in te r n a tio n a l n a t u r e o f h o te l em p lo y e e s, d) th e m o tiv e s o f th e p e o p le em p lo y ed in h o te l s e rv ic e s, e) th e s tr a te g ie s u s e d in d ev elo p in g p a r tic u la r h o te l c h a in s a n d n e tw o rk s . A s Al e x a n d e r & Lo c k w o o d (1996) r i g h t l y s a y o n e o f t h e m a i n f a c t o r s c a u s in g t h e g l o b a l i s a t i o n o f h o t e l s e r v i c e s is t h e g r o w i n g i m p o r t a n c e o f c o m p u t e r i s e d r e s e r v a t i o n s y s t e m s (CRS). T h i s c a n b e d e s c r i b e d u s i n g f o u r b a s i c c o n c e p t s : - th e m u ltid o m e s tic m a r k e t c o n c e p t w h ic h a s s u m e s t h a t th e s a m e c h a in p ro v id e s d iffe re n t o ffers, d e p e n d in g on th e ta r g e t m a r k e t e.g. th e offer p ro v id ed b y T rav e lo d g e H o te ls, b e lo n g in g to th e F o rte pic, w a s d iffe re n t in B rita in from th e USA (Cr a w f o r d-We l c h 1991);
- t h e g l o b a l a p p r o a c h c o n c e p t w h i c h a s s u m e s t h e u n i f i c a t i o n o f h o t e l s e r v ic e s
-- wielości rynków krajowych (ang. multi-- domestic market concept), która sprowadza się do stwierdzenia, że ten sam system przedstawia różną ofertę w zależności od rynku: np. adresowana do klientów oferta należącej do Forte Pic sieci Travelodge Hotels była różna na rynku brytyjskim i na rynku północnoamerykańskim (Cr a w fo r d- - Welch 1991),
- podejścia globalnego (ang. global approach concept), która zakłada, że następuje standaryzacja (unifikacja) usług hotelarskich - jako przykład N. Alexa n d er i A. Lo c k w o o d (1996) podają
system Holiday Inn Worldwide,
- inwestowania (ang. investment approach con cept) w usługi hotelarskie przez firmy nie związa ne wcześniej z tym sektorem - np. linie lotnicze SAS, które utworzyły własną sieć hotelową SAS International Hotels (sieć ta potem połączyła się z Radisson Hotels Worldwide, tworząc system Radisson/SAS Hotels Worldwide),
- prowadzenia działalności według reguł krajo wych (ang. domestic operations approach con cept), która polega na stwarzaniu klientom pocho dzącym z kraju będącego siedzibą systemu warun ków zbliżonych do takich, jakie mają w hotelach znajdujących się w ojczyźnie - ten typ strategii stosował np. łańcuch Holiday Inn Worldwide
(Cra w fo rd-Welch 1991).
Zajmujący się zjawiskiem globalizacji rynku hotelarskiego S. Shundich (1997) zauważył, że nie we wszystkich częściach świata występuje ono w podobnym natężeniu. Na przykład w Stanach Zjednoczonych w połowie lat dziewięćdziesiątych aż 45% wszystkich hoteli wchodziło w skład syste mów kontrolowanych przez obcy kapitał, w Euro pie udział tego typu obiektów wynosił 30%, a w Ameryce Łacińskiej jedynie 12%.
Na zakończenie warto zauważyć, że zdaniem niektórych autorów (A L E X A N D E R , LOCKW OOD
1996) o ile w przypadku globalizacji handlu deta licznego na ogól mamy do czynienia z rozwija niem sieci supermarketów czy hipermarketów o jednolitej strukturze organizacyjnej (ang. single brand approach), o tyle w przypadku sektora hotelarskiego coraz większego znaczenia nabie rają wyspecjalizowane sieci (ang. multibranded approach), w skład których wchodzą hotele mają ce na celu zaspokoić popyt ujawniony przez ściśle określoną kategorię klientów.
Koncepcja globalizacji sektora hotelarskiego ma sporo wspólnego z teorią międzynarodowego cyklu życia produktu. Zdaniem K. P r z y b y l s k i e j
(1998), zgodnie z nią nowy produkt jest
początko-th e H o lid ay In n W o rld w id e is a n e x a m p le g iven b y Al e x a n d e r & Lo c k w o o d (1996); - in v e s tm e n t a p p r o a c h c o n c e p t, w h e re c o m p a n ie s p re v io u s ly u n r e la te d to h o te l se rv ic e s in v e s t in th e m - e.g. SAS a i r lin e s w h ic h c r e a te d th e ir ow n h o te l n e t w o rk , SAS I n te r n a tio n a l H o tels (la te r it jo in e d th e R a d is s o n H o te ls W orldw ide, m a k in g th e R a d is s o n /S A S H o tels W o rld w id e c h ain ):
- d o m e stic o p e ra tio n s a p p ro a c h co n cep t, w h e re g u e s ts a r e offered c o n d itio n s s im ila r to w h a t th e y h a v e in th e ir ow n c o u n try - th is s tr a te g y w a s u s e d by e.g. H oliday In n W o rld w id e (Cr a w f o r d-We l c h 1991). Sh u n d ic h (1997) d e a lin g w ith th e
g lo b a lis a tio n o f th e h o te l m a r k e t n o tic e d t h a t th e p h e n o m e n o n o c c u r s w ith d iffe re n t in te n s itie s in d iffe re n t p a r ts of th e w o rld . F o r in s ta n c e in th e U n ite d S ta te s in th e m id 1 9 9 0 ’s a s m u c h a s 45% of all h o te ls w e re p a r t o f c h a in s co n tro lle d b y fo reig n c a p ita l, w h ile in E u ro p e it w as 3 0 % a n d in L a tin A m eric a, o n ly 12%. F in ally , a c c o rd in g to so m e a u th o r s (Al e x a n d e r & Lo c k w o o d 1996), in th e re ta il s e c to r w e g e n e ra lly o b se rv e a sin g le b r a n d a p p r o a c h (d ev elo p in g s u p e r m a r k e t c h a in s of a h o m o g e n o u s o r g a n is a tio n a l s tr u c tu r e ) : w h ile th e h o te l s e c to r fa v o u rs th e m u ltib r a n d e d a p p ro a c h , w h ere sp ecia lised n e tw o rk s in c lu d e h o te ls w h o se a im is to s a tis f y th e n e e d s o f given c a te g o rie s o f c lie n ts .
T h e c o n c e p t o f h o te l s e c to r g lo b a lis a tio n h a s a lo t in c o m m o n w ith th e th e o ry o f th e in te r n a tio n a l p r o d u c t life cycle. A cco rd in g to Pr z y b y l s k a (1998), a n ew
p r o d u c t is in tr o d u c e d o n th e m a rk e t in s m a ll q u a n titie s a n d a t firs t it is o n ly a v a ila b le o n th e d o m e s tic m a rk e t. O nly w h e n th e level o f te c h n o lo g y a n d th e f e a tu r e s o f th e p r o d u c t h a v e b e e n im p ro v ed , d o e s it s t a r t to b e p ro d u c e d in la rg e q u a n titie s a n d a p p e a r o n fo reig n m a rk e ts . In itia lly th e y a re c o u n trie s w h e re th e e c o n o m y is d ev elo p ed sim ilarly to th e p r o d u c e r ’s c o u n tr y b u t in th e th ird p h a s e th e p r o d u c t a c h ie v e s a h ig h e n o u g h s t a n d a r d to b e p ro d u c e d in c o u n tr ie s w h e re th e ec o n o m y is le ss d ev elo p ed .
wo wprowadzany na rynek w niewielkich ilościach i początkowo występuje tylko na rynku krajowym. Dopiero w wyniku stopniowego udoskonalenia technologii i samych cech produktu, zaczyna on być wytwarzany w ilościach masowych, jak rów nież zaczyna się pojawiać na rynkach zagranicz nych. Początkowo są to kraje o poziomie rozwoju gospodarki zbliżonym do gospodarki kraju, z któ rego pochodzi produkt. W trzeciej fazie produkt znajduje się w na tyle wysokim stadium standary zacji, że zaczyna być wytwarzany w krajach o niż szym poziomie rozwoju gospodarczego.
Odnosząc teorię międzynarodowego cyklu ży cia produktu do koncepcji globalizacji sektora ho telarskiego, należy zauważyć, że jest ona najbar dziej przydatna do analizowania działalności po nadnarodowych systemów hotelowych, które czę sto przez wiele lat ograniczają swoją aktywność do rynku krajowego, potem pojawiają się na rynkach państw sąsiednich, a dopiero z czasem inwestują w odległych regionach świata. Na ogół nie oznacza to jednak, że rezygnują one z prowadzenia działal ności we własnym kraju lub w państwach, w któ rych produkt pojawił się w fazie drugiej cyklu. Za zwyczaj prowadzą one strategię równoczesnego inwestowania na różnych rynkach nie tylko w celu zwiększenia zysków, ale również w celu zmniej szenia strat.
K oncep cja lo k a liz a cji u słu g h o te la r sk ich Koncepcja lokalizacji usług hotelarskich może występować w dwóch formach: przestrzennej w geograficznym znaczeniu tego terminu, jak rów nież w wersji bliższej ekonomicznemu znaczeniu pojęcia lokalizacji.
W pierwszej wersji nawiązuje ona do szeroko stosowanych w geografii ogólnych teorii lokaliza cji, a zwłaszcza teorii lokalizacji J. H. von Thti- nena i teorii ośrodków (miejsc) centralnych wspo mnianego już W. Christallera. Ponieważ dotyczy ona lokalizacji usług hotelarskich w obrębie mia sta, wykazuje wiele zbieżności z klasycznymi modelami społeczno-przestrzennymi miasta tzw. szkoły chicagowskiej (zwłaszcza z modelem E.W. Burgessa, w mniejszym stopniu modelem H. Hoyta).
Jednym z pierwszych autorów, który podjął próbę sformułowania koncepcji lokalizacji usług hotelarskich, był N. YOKENO (1968), który szuka jąc wyjaśnienia w koncentrycznym modelu użyt kowania ziemi w mieście (opracowanym na pod stawie krzywej renty gruntowej) zauważył, że
T h e c o n c e p t o f th e in te r n a tio n a l p r o d u c t life cycle is m o s t u s e fu l w h e n a n a ly s in g th e a c tiv ity o f s u p r a n a tio n a l h o te l c h a in s , w h ic h o fte n lim it it to th e d o m e s tic m a r k e t for m a n y y e a rs , th e n a p p e a r in g in n e ig h b o u r in g c o u n trie s , a n d on ly la te r in v e s t in d i s t a n t p a r ts o f th e w o rld . H ow ever, th is d o e s n o t m e a n th a t th e y c e a s e a c tiv ity in th e ir h o m e c o u n try o r th e c o u n tr ie s w h e re th e p r o d u c t a p p e a r e d in th e s e c o n d p h a s e o f th e cycle. U s u a lly th e y s im u lta n e o u s ly in v e s t in d iffe re n t m a r k e ts n o t o n ly to in c re a s e p ro fits, b u t a ls o to d e c r e a s e lo s s e s .
The lo c a tio n o f h o te l s e r v ic e s
T h is c o n c e p t c a n b e p r e s e n te d sp a tia lly , in th e g e o g ra p h ic a l s e n s e o f th e w ord, a s w ell a s fro m a n e c o n o m ic p o in t of view. In its f irs t fo rm it re f e r s to g e n e ra l lo c a tio n th e o rie s , c o m m o n ly u s e d in g eo g ra p h y , e s p e c ia lly to v o n T h u n e n ’s lo c a tio n th e o ry a n d C h r is ta lle r ’s c e n tra l p la c e th e o ry . R e fe rrin g to th e lo c a tio n of h o te l s e rv ic e s w ith in a city, it o ften fully c o r r e s p o n d s to th e c la s s ic s o c io -s p a tia l m o d e ls o f th e city o f th e C h ic ag o sc h o o l (p a rtic u la rly to B u r g e s s ’ m o d e l a n d , to s o m e e x te n t, H o y t’s). O n e o f th e f ir s t a u t h o r s w h o a tte m p te d to fo rm u la te th e c o n c e p t o f h o te l serv ice lo c a tio n w a s Yo k e n o (1968). L ooking for
a n e x p la n a tio n in th e c o n c e n tr ic m o d e l of la n d u s e in th e c ity (d e sig n e d o n th e b a s is o f th e g r o u n d r e n t curve), h e n o tic e d t h a t h o te ls o fte n c o n g lo m e ra te s itu a te d b e tw e e n th e m a in a d m in is tra tiv e c e n tr e o f th e city a n d its co m m e rc ia l d is tric t. T h e lo c a tio n (Yo k e n o 1968) r e s u lt s fro m th e fa c t t h a t th e a d m in is tr a tive a n d c o m m e rc ia l c e n tr e is v is ite d n o t o n ly b y to u r is ts , b u t a ls o p eo p le a rriv in g o n b u s in e s s a n d to s h o p . T o u r is ts a n d o th e r v is ito r s u s e th e c in e m a s , th e a tr e s , m u s e u m s , s p o r ts fa c ilitie s, r e s t a u r a n t s e tc w h ic h th e y fin d in th e c e n tre . A P o lish a u t h o r w h o w a s in te r e s te d in th e lo c a tio n of h o te l s e rv ic e s in c itie s w a s Bl a d e k
(1987), w h o m e n tio n s th r e e ty p e s of h o te l lo c a tio n (a) c e n tr a l, (b) in n e r city a n d (c) n e a r ra ilw a y s ta tio n s .
