Grób wojownika kultury przeworskiej z Orońska w woj. radomskim

A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ___________________ FOLIA ARCHAEOLOGICA 12, 1991____________________

A n d r z e j K o k o w a k i

GR Ó B W O J O W N I K A KULT U R Y P R Z E W O R S K I E J Z O R O Ń S K A W WOJ. RADO M S K I M

W zbio r a c h M u z e u m O k r ę g o w e g o na Zamku w Lubl i n i e pod nume r e m i n w e n t a r z a 737/A / M L znajduje się i n t e r e s u j ą c y zespół p r z e d m i o t ó w w y d o b y t y c h z g r o b u c i a ł o p a l n e g o w m i e j s c o w o ś c i Orońsko, gm. O r o ń -sko, woj. Radom. P r z y p a d k o w e g o o d k r y c i a o b i e k t u d o k o n a l i m i e s z k a ń c y O r o ń s k a przy k o p a n i u pias k u (do c e l ó w go s p o d a r c z y c h ) z p o -w i e r z c h n i -wyd m y znajdującej się -w d o l i n i e rzeki Oronki. Odkr y w c y rozbili n a c z y n i a i w y j ę l i miecz. Po z głoszeniu z n a l e z i s k a w Urzę-dzie K o n s e r w a t o r s k i m w Lublinie, pra c e z a b e z p i e c z a j ą c e wyko n a l i Jan Gur b a i Zygmunt Ślusarski. S t w i e r d z i l i o ni nieomal zupełne w y b r a n i e jaiay grobowej, stąd n i e m o ż l i w e by ł o o k r e ś l e n i e c h a r a k t e -ru w y pełniska. In situ znajdował się jedynie grot o s z c z e p u w b i t y pio n o w o w dn o jamy (?) lub tuż o b o k niej - w c z y s t y m piasku, tak samo jak i e l e k t r o n o w y w i s i o r e k kulisty. Istnieje w i ę c p r a w d o p o -dobieństwo, że w g r o b i e nie złożono r e s z t e k stosu ciałopalnego. W trakcie b a d a ń s o n d a ż o w y c h n a stano w i s k u o d k r y t o gró b podkl o s z o w y k u l t u r y p omorskiej .

Zespół b ę d ą c y p r z e d m i o t e m o p r a c o w a n i a znany był dot ą d z p u b l i k a c j i nt. w i s i o r k a z e l e k t r o n u w i n f o r m a t o r z e o stałej wyst a

-2

w i e archeol o g i c z n e j w M u z e u m w L u b l i n i e oraz s c h e m a t y c z n e g o

ry-Informacje powyższe zawdzięczam uprzejmości pana doc. Jana Gurby, któ-remu chciałbym niniejszym serdecznie podziękować za ogromną życzliwość i po-moc przy realizacji tego opracowania.

2

A . K l o s s , W . M i ś k i e w i c z , Z. Ś l u s a r s k i , Lubelskie W pradziejach, Lublin 1983, s. 32, ryc. 58.

Rys. 1. Orońsko, gra. lo o o , woj. Radom; inwentarz ceramiczny i miecz z grobu wojownika. Rys. E. Kokowska

sunku m i e c z a i n i e p e ł n e g o o p i s u i nwentarza grobu, z awartego w ka- tal o g u m o n o g r a f i i m i e c z y k u l t u r y p r zeworskiej . G r ó b z O r o ń s k a zaw i e r a ł n a s t ę p u j ą c e e l e m e n t y w y p o s a ż e n i a : 1. W a z a z w y o d r ę b n i o n ą stopką, o s t r y m z a ł o m e m b r z u ś c a i p r o -stym, n i e z g r u b i o n y m , o d g i ę t y m na ze w n ą t r z brzeg i e m . N a d z a ł o m e m b r z u ś c a z n a j d u j ą się d w a g ł ę b o k i e rowki. P o w i e r z c h n i a n a c z y n i a j e s t b ł y s z c z ą c a , b a r w y czarnej. W y s o k o ś ć c a ł k o w i t a - 145 mm, w y -s o k o ś ć -s topki 12 mm, ś r e d n i c a w y l e w u 204 mm, b r z u ś c a 228 mm, d n a 70 m m (rys. 1 с ). 2. N i e p r o f i ł o w a n e n a c z y n i e w a z o w a t e ze słabo z a z n a c z o n ą linią brzuśca. P o n i ż e j n a j w i ę k s z e j jego w y d ę t o ś c i p o w i e r z c h n i a jest sil-nie s c h r o p o w a c o n a , p o w yżej zaś gładka. B a r w a ś c i a n e k brunatna.

/

Ś r e d n i c a w y l e w u 163 mm, b r z u ś c a 182 mm, d n a 100 mm. W y s o k o ś ć 148 mm. N a c z y n i e n osi ś l a d y p r z e p a l e n i a (rys. 1 b).

3. S i l n i e p r z e p a l o n a w a z a na pustej, z a m k n i ę t e j nóżce. Z a c h o -w a ł o się jedno ucho. Brz e g n i e z n a c z n i e z g rubiony, o d g i ę t y na z e -w n ą trz, p o d k r e ś l o n y o s t r y m załomem. N a j w i ę k s z a w y d ę t o ś ć b r z u ś c a równ i e ż p o d k r e ś l o n a jest o s t r y m załomem. C z ę ś ć p r z y d e n n a n a c z y -n i a ł a g o d -n i e p r o f i l o w a -n a . Ś c i a n k i jasnobr u n a t n e , b ł y s zczące. Z r e -k o n s t r u o w a n a w y s o -k o ś ć n a c z y n i a w y n o s i 205 mm, w y s o k o ś ć nóżki oko-ło 50 mm, ś r e d n i c a w y l e w u o k o ł o 200 mm, b r z u ś c a o k o ł o 230 mm, d n a o k o ł o 1 2 0 mm, n a j m n i e j s z a ś r e d n i c a nóżki o k o ł o 8 8 m m (rys. 1 a).

4. Mi e c z żelazny, z w i n i ę t y w o bręcz (rys. 1 d). D ł u g o ś ć c a ł -k o w i t a 677 mm, d ł u g o ś ć s z t y c h u 90 mm. T r z p i e ń o d ł u g o ś c i 150 m m w y o d r ę b n i o n y jest od g ł o w n i ł a g o d n y m i łukami, z a k o ń c z o n y z b l i ż o -n ą do k o ł a p ł y t k ą o ś r e d -n i c y 11 mm, g r u b o ś c i 4 mm. P r zekrój g ł o w -ni p ł a s k o r o m b o w a t y , z n i e z n a c z n i e p o d k r e ś l o n y m quasi żeberkiem; p rzy s z t y c h u r o m b o w a t y (rys. 2 ). 5. E l e k t r o n o w y w i s i o r e k kulisty. W y s o k o ś ć c a ł k o w i t a 20 mm. S k ł a d a on się z trzech części: k o r p u s u o ś r e d n i c y 9,5 mm, z d o -b i o n e g o c z t e r e m a p i o n o w y m i ż e -b e r k a m i i w y b i j a n y m i pun k c i k a m i , w y -p e ł n i a j ą c y m i lini a m i w u k ł a d z i e s k o ś n y m -p o l a -p o m i ę d z y nimi; w ie- s z a d e ł k a o w y s o k o ś c i 6,5 mm, s k ł a d a j ą c e g o się z s z y j k i o

śred-3

K. B i b o r s k i , Miecze z okresu wpływów rzymskich na obszarze kultury przeworskiej, "Materiały Archeologiczne" 1978, t. XVIII, s. 65, ryc.

11 a, s. 156; wcześniej znalezisko z Orońska zasygnalizowano na mapie przed-stawiającej elementy "goto-gepidzkie" - J. G u r b a, Importy rzymskie z województwa lubelskiego, "Archeologia" 1955, t. VII, z. 2, s. 1-54, ryc. 3, s, 164.

n i c y 2,5 m m i w y s o k o ś c i 2,5 mm, p r z y l e g a j ą c e j b e z p o ś r e d n i o do kuli, w i e ń c z ą c e g o ją p i e r ś c i e n i a o ś r e d n i c y 4 nm i u s z k a z ta ś m y z p o g r u b i o n y m b r z e g i e m , s z e r o k o ś c i 2 mm, z p o l e m m i ę d z y n imi w y -p e ł n i o n y m g r a n u l a c j ą ? e l e m e n t u z w i e ń c z a j ą c e g o d ó ł d ł u g o ś c i 3 , 5 m m w p o s t a c i t u l e j k i ś r e d n i c y 2 m m z p r z y l u t o w a n y m s t o ż k i e m w y s o k o -ści 1,5 m m u m i e s z c z o n y m na p r o f i l o w a n e j p łytce, której n a r o ż n i k i z kolei, jak i s z c z y t stożka, z d o b i ą t r i a d y g r a n u l e k (rys. 3 ).

Rys. 3. Orońsko, gm. looo, woj. Radom; wisiorek elektronowy typu la z grobu wojownika. Rys. E. Kokowska

W skł a d w y p o s a ż e n i a o m a w i a n e g o g r o b u w c h o d z i ł o n a d t o sześć in-n y c h zab ytków , z k t ó r y c h p i ę ć jest a k t u a l n i e n i e d o s t ę p n y c h d l a analizy. J e d e n zabytek, jak i jego k a r t a k a t a l o g o w a , zaginął. R y s u n k i p r z e d m i o t ó w o b j ę t y c h o p r a c o w a n i e m w y k o n a n o na p o d s t a w i e k a r t k a t a l o w y c h M u z e u m O k r ę g o w e g o w Lublinie:

1. S p r ę ż y n k a o d f i b u l i w y k o n a n a z brązu, z ż e l a z n ą osią. D ł u -g o ś ć 32 mm, ś r e d n i c a zw o j u 5 m m (rys. 4 d).

7. Ż e l a z n e k ó ł k o o ś r e d n i c y 46 mm, w y k o n a n e z p r ę t a n i e r ó w -nej g r u b o ś c i od 3 d o 5,5 mm, o o k r ą g ł y m p r z e k r o j u (rys. 4 b ) . 8 . że l a z n e nożyce. Z a c h o w a n a d ł u g o ś Ó c a ł k o w i t a 128 mm, d ł u -g o ś ć u c h w y t u 63 mm, s z e r o k o ś ć u c h w y t u 10 m m (rys. 4 a). 9. N ó ż ż e l a z n y z d w u s t r o n n i e w y o d r ę b n i o n y m t r z p i e n i e m do r ę -k o jeści. D ł u g o ś ć 130 mm, d ł u g o ś ć o s t r z a 8 6 mm. G r z b i e t b r z e -s z c z o t u j e-st n i e z n a c z n i e ł u k o w a t y (rys. 4 c).

Rys. 4. Orońsko, gm. lo c o , woj. Radom; inwentarz grobu wojownika. Rys. E, Kokowska

10. G l i n i a n y p r z ę ś l i k (?) k r ą ż k o w y o ś r e d n i c y 22 m m i w y s o -k o ś c i 13 mm. P o w i e r z c h n i e p ł a s k i e p o k r y t e są n i e r e g u l a r n i e r o z -m i e s z c z o n y -m i d o ł k a -m i . Ś c i a n k i b o c z n e r o z d z i e l o n e są żłobkami, a o b i e jej c z ę ś c i z d o b i o n e s z e r e g i e m dołków . B a r w a s z a r a (rys. 4 e).

11. P o d n u m e r e m i n w e n t a r z a 737 f i g u r u j e j e s z c z e g r o t o s z c z e -pu. Z a b y t e k i k a r t a zaginęły. S ą d z ą c p o o b s e r w a c j a c h t e r e n o w y c h b a r d z o z n i s z c z o n e g o g r o b u o- raz s t o p n i u p r z e p a l e n i a n a c z y ń i f a k c i e z g i ę c i a m iec z a , m o ż e m y d o m n i e m y w a ć , iż był to t y p o w y d l a k u l t u r y p r z e w o r s k i e j grób, c i a -łopalny. B r a k ś l a d ó w p r z e p a l e n i a na w a z i e nr 1 p o z w a l a p r z y p u

-ścić, że m o g ł a o n a s p e ł n i a ć funk c j ę p op i e l n i c y . P o z o s t a ł e , p r z e -p a l o n e n a c z y n i a s u g e r o w a ł y b y o b s y p a n i e p o p i e l n i c y r e s z t k a m i s t o -su c i a ł o p a l n e g o , c z e g o j e d n a k nie u d a ł o się s t w i e rdzić. N a l e ż y w i ę c raczej sądzić, iż był to g r ó b p o p i e l n i c o w y w " c z y s t y m w y k o -pie", do k t ó r e g o z ł o ż o n o p r z e p a l o n e w s t o s i e n a c z y n i a i e l e m e n t y w y p o s a ż e n i a . W y d a j e się, że c i a ł o p a l e n i u t o w a r z y s z y ł y j e d y n i e d w a naczynia. P o z o s t a ł e p r z e d m i o t y n i e n o s z ą ś l a d ó w ognia, a m i e c z m ógł być z gięty " n i e z a l e ż n i e " , z g o d n i p z w y m o g a m i r y t u a ł u .

G o d n y u w a g i jest fakt s t w i e r d z e n i a w b i c i a p i o n o w o w g r ó b lub jego o k o l i c e g r o t n i w łó c z n i . P i e r w o t n i e jej d r z e w c e m o g ł o z n a c z y ć m i e j s c e p o c h ó w k u na c m e n t a r z y s k u lub n a w e t o k r e ś l a ć k a t e g o r i ę s p o ł e c z n ą zm arłego. T a k i e p o z y c j e g r o t ó w w g r o b a c h nie są c z ę s tym zja w i s k i e m , c h o c i a ż o b s e r w o w a n y m na w i e l u c m e n t a r z y s k a c h k u l -tury p r z e w o r s k i e j 5 . Z a s t a n a w i a j ą c a j est r ó w n i e ż m o ż l i w o ś ć z ł o ż e n i a e l e m e n t ó w g r o -bu w c z y s t y m wkop i e , bez u d z i a ł u r e s z t e k stosu. T aki w a r i a n t o b -r z ą d k u p o g -r z e b o w e g o jest r z a d k o s p o t y k a n y w z a c h o d n i e j c z ę ś c i o b s z a r u k u l t u r y p r z e w o r s k i e j , g d z i e n a j c z ę ś c i e j o b s e r w u j e się j a -m y g r o b o w e z c i e -m n y -m i w y p e ł n i s k a -m i 6 . L i c z n i e j s z e są o n e n a t o m i a s t

Wszystkie znane mi dotąd miecze obosieczne znalezione w grobach cia-łopalnych kultury przeworskiej były rytualnie gięte. Większość z nich była jednak zginana "w harmonijkę". Egzemplarze zwijane "w obręcz" są znacznie rzadsze. Należy tutaj wymienić znaleziska z Korzenia, grób 16 - A. K e m- p i s t y, Ciałopalne cmentarzyeko z późnego okresu rzymskiego w miejscowo-ści Korzeri, pow, Gostynin, "Materiały Starożytne" 1968, t. XI, tabl. X - 5; Krajanka, znalezisko luźne na cmentarzysku - B. A b r a m e k, Z. К a- s z e w s k i , Materiały z cmentarzyska w Krajance, pow. Wieruszów, "Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi" 1973, Ser. archeologiczna, nr 20, tabl. VIII - 9; Lachmirowice, grób 30 - B. Z i e-1 o n к a, Cmentarzysko z okresu cesarstwa rzymskiego w Lachmirowicach w powiecie inowrocławskim, "Przegląd Archeologiczny" 1952, t. IX, s. 376, ryc.

27 - 9.

5 A. K o k o w s k i , A. K u t y ł o w s k i , Cmentarzysko z okresu wpływów rzymskich w Uoli Skromowekiej, pow. lubelskie, "Wiadomości Archeo-logiczne" 1983 (1987), t. XLVIII, z. 1, s. 58, ryc. 5, s. 69; E. S z a- r e k-W a s z k o w s k a , Cmentarzysko kultury przeworskiej W miejscowo-ści Opoka, pow. Puławy, "Studia i Materiały Lubelskie", 1971, t. V, s. 81, 92; B. Z i e l o n k a , Cmentarzysko w Bodzanowie w pow. aleksandrowskim, "Przegląd Archeologiczny" 1954— 1956, t. X, s. 356, ryc. 46, s. 368, ryc. 71. Por. też: T. L i a n a, Niektóre zw[iczaje pogrzebowe ludności kultury przeworskiej, 1968, t. XXXIII. s. 381-385.

^ S z y d ł o w s k i , Obrządek pogrzebowy na Górnym Śląsku w okre-sie wpływów rzymskich, "Rocznik Muzeum Górnośląskiego" 1964, t. II, s. 32, 33.

n a w s c h o d n i m o b s z a r z e tej k u l t u r y 7 , g d z i e m o ż n a je k o j a r z y ć z Q

w p ł y w a m i i d ą c y m i z t e r y t o r i u m k u l t u r y w i e l b a r s k i e j ,

Bez m a ł a ca ł y zespół m o ż n a uzn a ć za ty p o w y dl a k u l t u r y p r z e -w o r s k i e j s t a r s z e g o o k r e s u rzym ski ego . N a c z y n i a r e p r e z e n t u j ą p o -w s z e c h n e -w niej formy. W a z a z w y o d r ę b n i o n ą st o p k ą (rys. 1 c) o

d-9

p o w i a d a typowi II 2 w e d ł u g T. Lian y , Do w y o d r ę b n i o n e j p r z e z nią g r u p y V m o ż n a z a k l a s y f i k o w a ć w a z ę z c h r o p o w a c o n y m b r z u ś c e m (rys. 1 b), u z n a n ą za formę c h a r a k t e r y s t y c z n ą d l a fazy B2'°, T r z e c i e z n a c z y ń (rys. 1 a) n ie z n a j duj e ś c i s ł e g o o d p o w i e d n i k a w k l a s y f i k a -cji T. Liany. N a j b l i ż s z ą a n a l o g i ą jest tutaj n a c z y n i e z g r o b u 171 w Pia sk a c h , d a t o w a n e g o na fazę B2/C1 na p o d s t a w i e w s p ó ł w y s t ę p o - w a n i a z u m b e m typu 7a w e d ł u g Ja hna , i m acz em typ u 9 w e d ł u g J a h n a

i m i e c z e m typu V I II 5 w e d ł u g Bl b o r s k l e g o ' ' , N a j p e w n i e j p o dob ne 1 2 jest r ó wn ież n a c z y n i e z g ro b u 81 w Z a d o w i c a c h i z gr o b u 17 z 1 3 G o ś c i e r a d o w a , któ re r ó ż n i się je d n a k b a r d z o o s t r o z a z n a c z o n y m z a ł o m e m b rzuśca. Ni est e t y , d w a o s t a t n i e z e s p o ł y ni e z a w i e r a ł y e l e m e n t ó w p o z w a l a j ą c y c h na d o k ł a d n e ich d atow a n i e . W sumie m o ż n a stwi e r d z i ć , że a n a l i z o w a n a forma r e p r e z e n t u j e c a ł ą g ru p ę n a c z y ń na nóżk ach , w z b u d z a j ą c y c h od lat z a i n t e r e s o w a n i e b a d a c z y o k r e s u

1 4

rzyn.skiego . W a z y t e g o t yp u m o ż n a p o d z i e l i ć na d w ie o d mi any z ł a g o d n i e w y o d r ę b n i o n ą nóżką, jak w n a c z y n i u z Or ońska, ora z z

K o k o w s k i , K u t y ł o w s k i , Cmentarzysko..., s 68; S z a- r e k-W a s z k o w s k a , Cmentarzysko. . . , s. 128; A. N i e w ę g ł o w - s к i, Cmentarzyska kultury przeworskiej z okresu rzymskiego w Gościerado-wie, gm. loco, woj. Tarnobrzeg, "Sprawozdania Archeologiczne" 1981, t.XXXIII, s. 93, 94; R. J a m к a. Cmentarzysko w Kopkach (pow. niski) na tle okresu rzymskiego w Małopolsce zachodniej, "Przegląd Archeologiczny" 1935, t. V, z.

1, s. 35-36. g

K o k o w s k i , K u t y ł o w s k i , Cmentarzysko..., s. 68. 9

T. L i a n a, Chronologia względna kultury przeworskiej we wczesnym okresie rzymskim, "Wiadomości Archeologiczne" 1970, t. XXXV, s. 439.

Tamże, s. 439.

' ' j . K o r b a c z , M . O l ę d z k i , Cimetiére de la perióde romaine á Piaski (Pologne centrale), "Inventaria Archaeologica" 1983, Ease. LI, PI. 309 - 6.

A. A b r a m o w i c z , Materiały z cmentarzyska w Zadowicach pow. Kalisz, "Prace i Materiały Muzeum Archeologicznego i Etnograficznego w Łodzi"

1956, Ser. archeologiczna, nr 1, tabl, XLIV - 2. 13

N i e w ę g ł o w s k i , Cmentarzysko..., s. 81, ryc. 13 n. 14

J a m k a , Cmentarzysko..,, s. 31-32; N i e w ę g ł o w s k i , Cmentarzyeko,, , , s . 90-92.

os t r o w y o d r ę b n i o n ą n ó ż k ą (w n o m e n k l a t u r z e R. J a m k i - "kopytko"), r e p r e z e n t o w a n e na p r z y k ł a d pr z e z n a c z y n i a z K o p e k * 5 . T r u d n o j e d -n a k oce-nić, c z y w y r ó ż -n i o -n e o d m i a -n y o k r e ś l a j ą r ó w -n i e ż r ó ż n i c e w c h r o n o l o g i i u ż y t k o w a n i a a n a l i z o w a n y c h form, o c z y m d e c y d u j e w s u -m i e n i e z b y t l i c z n a se r i a z n a n y c h naczyrf w d o b r z e d a t o w a n y c h z e -społach. N a j s t a r s z e w a z y na n ó ż k a c h p o j a w i a j ą się b o w i e m w mło d s z e j c z ę ś c i f a z y BI i na p e w n o są o b e c n e w fazie B2a, o c z y m p r z e k o -n u j ą zesp o ł y z z a p i n k a m i A. 77 z Z a d o w i c ' * 5 (grób 16) i z a p i n k ą t r ą b k o w a t ą o d m i a n y 1 (?) z M ł o d z i k o w a ' ^ (g r ó b 188), w e d ł u g T. Liany. W i ę c e j o m a w i a n y c h n a c z y ń o d n o t o w a n o w z e s p o ł a c h z w y z n a -c z n i k a m i r o z w i n i ę t e j fazy B 2 . Z n a l e z i o n o je w M ł o d z i k o w i e w g r o -bach 78 i 127 z a w i e r a j ą c y c h zapinki 8 se r i i V g r u p y w e d ł u g A l m -18 19 g r e n a , w W y m y s ł o w i e w g r o b i e 159 z z a p i n k ą A. 148, w B o d z a -2 0 21 n o w i e w g r o b i e 5 z z a p i n k ą A. V 8 , w W y m y s ł o w i e w g r o b i e 175 z z a p i n k a m i A. 124 i A. 119 oraz w M ł o d z i k o w i e 2 2 w g r o b i e 100 z i m a c z e m t ypu 9 w e d ł u g J a h n a i u m b e m t y p u 7b w e d ł u g Jahna. N a j l i c z n i e j s z e są j e d n a k tak i e n a c z y n i a d a t o w a n e na m ł o d s z y o k r e s f azy B2 i B2/C l - C l a . Z n a l e z i o n o je n a przyk ł a d : w W y m y s ł o -w i e -w g r o b i e 159 z a w i e r a j ą c y m z a p i n k ę z b l i ż o n ą d o t ypu 149 we-23 24 d ł u g A l m g r e n a , w M ł o d z i k o w i e w g r o b i e 6 6 z u m b e m t y p u 7a i i m a c z e m t ypu 10 w e d ł u g E l a n t o w s k i e j oraz w g r o b l e 2 33 z z a p i n k ą *J J a m к a, C m e n t a r z y s k os. 18, ryc, 1 9 - 4 .

*6 A b r a m o w i e z, M a t e r ia ł y ,.., tabl. XXIII - 4-7, XXIV.

A. D y m a c z e w s k i , Cmentarzysko z o k resu rzym skiego w M łodzi- kow ie pow. Środa, "Fontes Archaeologici Posnaniensis" 1958, t. VIII-IX, s.

338, ryc. 329.

*^ Tamże, s. 284, ryc. 138, s. 286, ryc. 219. 19

S. J a s n o s z, Cmentarzysko z o k re su p d ź n o la teiisk ieg o i rzy m skie-go w Wymysłowie, pow. Gostyń, "Fontes Archaeologici Posnaniensis" 1952, t.

II, s. 98, ryc. 34 - 2, 3, 7. 20 Z i e l o n k a , Cm entarzysko w B o d z a n o w ie ..., s. 359, ryc. 50. 21 J a s n o s z, C m en ta rz y sk o ..., s. 117, ryc. 155. 22 D y m a c z e w s k i , C m en ta rz y sk o ..., s. 264, ryc. 178, s. 265, ryc. 179. 23 J a s n o s z, C m en ta rz y sk o ..., s. 98, ryc. 134. 24 D y m a c z e w s k i , C m en ta rz y sk o ..., s. 237, ryc. 117, s. 342, ryc. 333, s. 376, ryc. 412.

2 5 t y p u A. 41, w K o n i n i e w g r o b i e 30 z z a p i n k ą A. 96, w D o m a r a -2 6 d z i c a c h w g r o b i e 100 z z a p i n k ą A. 41 i w S p i c y m i e r z u w g r o b i e 27 nr 8 z z a p i n k ą V I I g r u p y w e d ł u g A l m g r e n a , B r o ń r e p r e z e n t o w a n a j est w a n a l i z o w a n y m z e s p o l e przez m i e c z i z a g i n i o n y grot. P i e r w s z y z z a b y t k ó w n a l e ż y do o d m i a n y 2 t yp u III 2 8 m i e c z y w e d ł u g M. B i b o r s k i e g o , g r u p u j ą c e g o tak zw ane "g l a d i u - s y " . W u j ę c i u c y t o w a n e j k l a s y f i k a c j i , m i e c z e o m a w i a n e g o t yp u w y -s t ę p u j ą o d p o c z ą t k u fazy B2 p o fazę C l a i są c h a r a k t e r y s t y c z n e 2 9 d la zach o d n i e j g r u p y k u l t u r y p r z e w o r s k i e j . M i e c z z O r o ń s k a d a -t o w a n y j es-t p r z e z B i b o r s k i e g o na fazę B 2 . N a r z ę d z i a i p r z y b o r y r e p r e z e n t o w a n e są przez nóż i nożyce. O b a zab y t k i z ra c j i formy p o d p o r z ą d k o w a n e j funk c j i n i e n a d a j ą się

30 d o s z c z e g ó ł o w y c h u s t a l e ń c h r o n o l o g i c z n y c h

P o z o s t a ł e pr z e d m i o t y : k ó ł k o z żelaza, f r a g m e n t f ibuli oraz "przęślik" g l i n i a n y r ó w n i e ż n i e w n o s z ą n i c do k w e s t i i u s t a l e n i a d a t o w a n i a zesp ołu. I n t e r e s u j ą c a jest n a t o m i a s t o b e c n o á ó w g r o b i e p r z e d m i o t u m o g ą c e g o t e o r e t y c z n i e być p r z ę ś l i k i e m . Zab y t k i te są

B. K o s t r z e w s k i , Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Koni-nie {woj. poznańskie), "Przegląd Archeologiczny" 1957 (1958), t. VII, s 213, ryc. 32.

26

_{B . K o s t r z e w s k i ,}

"Fontes Archaeologici

Posnaniensis"

1954,

t.

s.

ryc.

A. K i e t l i ń s k a , T . D ą b r o w s k a ,

"Materiały Starożytne"

t.

tabl.

B i b o r s k i , Miecze..., s. 65.

29 . . . . . .

Tamże, s. 69-70. W opracowaniu niniejszym z wyprzedzeniem stosuję podział kultury przeworskiej na dwie główne grupy: zachodnią i wschodnią. Znajduje on uzasadnienie zarówno w różnicach w obrządku pogrzebowym, upodoba-niach do odmiennych form naczyń, ozdób, jak i broni. Podstawowe uwagi na ten temat zawarto w pracach: R. J a m k a , Ciekawa odmiana zapinek z okresu rzymskiego, "Przegląd Archeologiczny" 1947, t. VII, s. 294-297; T. D ą -b r o w s k a , Zmiany kulturowe prawobrzeżnego Mazowsza i Podlasia w okre-sie wpływów rzymskich, "Wiadomości Archeologiczne" 1980, t. XLV, s. 45-58; A. N i e w ę g ł o w s k i , Mazowsze na przełomie er, Wrocław 1972; M. 0 1 ę- d z к i, Chronologia, typologia i rozprzestrzenienie zapinek typu Nądko- te, "Fontes Archaeologici Posnaniensis" 1986, t. XXXV, s. 139-149. Zdaję sobie oczywiście sprawę z potrzeby jasnej definicji zaproponowanego podzia-łu.

30

K. G o d ł o w s k i , Materiały do poznania kultury przeworskiej na Górnym Śląsku, "Materiały Starożytne i Wczesnośredniowieczne" 1977, t. IV, s. 94-95.

3 1 z g o d n i e u z n a w a n e za a t r y b u t y g r o b ó w k o b i e c y c h . W b a r d z o r z a d -kich p r z y p a d k a c h z p r z ę ś l i k a m i w y s t ę p u j e r ó w n i e ż brorf. M o ż n a m i e ć 3 2 w ó w c z a s w ą t p l i w o ś c i czy są to r z e c z y w i ś c i e p r z ę ś l i k i , a n i e na p r z y k ł a d ozdoby. N a j b a r d z i e j i n t e r e s u j ą c y m e l e m e n t e m b a d a n e g o z e s p o ł u j est w i -s i o r e k ku l i -s t y , w e d ł u g a k t u a l n y c h k r y t e r i ó w r e p r e z e n t u j ą c y n aj-33

p e w niej typ la w k l a s y f i k a c j i A. v. M U l l e r a . Ma takie o k r e ś l e -nie p o z w a l a u f o r m o w a n i e w k s z t a ł c i e w a l c a d olnej c z ę ś c i ozdoky. N i e o m a l i d e n t y c z n i e u f o r m o w a n y k o r p u s i w i e s z a d e ł k o ma w i s i o r e k z P i a s towa, r e p r e z e n t u j ą c y typ I, a o b a zaby t k i r ó ż n i ą się ty l k o s p o s o b e m z a k o ń c z e n i a d o ł u . P r z y t a c z a n y jako a n a l o g i a z a b y t e k jest j e d n a k u s z k o d z o n y , co m o g ł o z a w a ż y ć na n i e p r e c y z y j n e j jego k l a s y f i k a c j i . W i s i o r k i k u l i s t e n a l e ż y u z n a ć za n i e l i c z n i e w y s t ę p u j ą c e . W k a t a l o g u A. v. M u l l e r a z n a l a z ł o m i e j s c e 7 e g z e m p l a r z y t ypu X i 35

t rzy e g z e m p l a r z e t y p u la . W u j ę c i u tego a u t o r a typ I z l o k a l i -z o w a n y -został w K o t l i n i e C z eskiej i w S a k s onii. Z n a l e z i s k o z 3 6 P i a s t o w a jest n a t o m i a s t w y r a ź n i e od t e g o s k u p i e n i a o d i z o l o w a n e

N o w s z e b a d a n i a p o z w o l i ł y T. G r a b a r c z y k o w i na o d n o t o w a n i e tyl-ko d l a o b s z a r u P o m o r z a 13 w i s i o r k ó w k u l i s t y c h , z n a l e z i o n y c h na 10

37

s t a n o w i s k a c h . W y s t ą p i ł y one jego z d a n i e m w s t o s u n k o w o s zero-3 8

kich r a m a c h c h r o n o l o g i c z n y c h faz B l b - B 2 / C l . P o t w i e r d z i ł a się j e d n o c z e ś n i e w k o n t e k ś c i e p r a c tego b a d a c z a o b s e r w a c j a co d o w y -j ą t k o w o ś c i z n a l e z i s k a z P i a s t o w a , o k r e ś l o n e g o j ako typ X (rys.

5 a ) .

31

A . K i e t l i ń s k a , Struktura społeczna ludności kultury prze-worskiej, "Materiały Starożytne" 1963, t. IX, s. 34-37; K. G o d ł o w-s к i, Studia nad stosunkami społecznymi u okresach późnolatertskim i rzym-skim w dorzeczu Odry i Wisły, próba interpretacji cmentarzysk, Warszawa I960 s. 48, 51.

32

K i e t l i ń s k a , Struktura społeczna..., s. 28. 33

A. v. M ü 1 1 e r, Die birnen- und kugelförmiger Anhänger der älte-ren römischen Kaiserzeit, "Offa" 1956, t. XV, s. 95.

34 Tamże, s. 94, ryc, 1. Tamże, s. 106. 36 Tamże, s. 95, mapa 1. 37

T. G r a b a r c z y k , Metalouc rzemiosło artystyczne na Pomorzu w oki-esic rzymskim, Wrocław 1983, s. 21, 87, 8 8 , 90, 92,'98, 99, 103, 104,

106, 108.

Rys. 5. Wisiorki typu I (a), la (Ь-f, i), 1 Ы (g-h, j-m, p ), Ic (.n-o) z ziem polskich, a - Piastów, woj, Ostrołęka, b - Opoka, woj. Lublin, c, d - Rządz, woj. Toruń, e - Lipniki, woj. Elbląg, f - Odry. woj. Bydgoszcz, g, к - Po- znań-Szeląg, woj. Poznań, h - Runowo, woj. Szczecin, i- Tczew, woj. Gdańsk, j - Lubieszewo, woj. Szczecin, 1 - Gronowo, woj. Koszalin, m - Grodzisk Ma-zowiecki, woj. Warszawa, n, o - Malbork-Wielbark, woj. Elbląg, p - Jedwabno,

A k t u a l n y s t a n b a z y ź r ó d łowej p o z w o l i ł na z e s t a w i e n i e k a t a l o -gu z a w i e r a j ą c e g o 32 w i s i o r k i ku l i s t e , z n a l e z i o n e w 24 m i e j s c o -w o ś c i a c h z iem p o l s k i c h . P o r ó w n a n i e form, k t ó r e w o b o w i ą z u j ą c e j k l a s y f i k a c j i A. v. M ü l l e r a r e p r e z e n t u j ą typ I, w s k a z u j e na p o -trzebę jej u z u p e ł n i e n i a . O p r ó c z t y p u I r e p r e z e n t o w a n e g o p r z e z w s p o m n i a n y w i s i o r e k z P i a s t o w a i typu la g r u p u j ą c e g o w i s i o r k i z w i e ń c z o n e p i e r ś c i e n i e m - t u l e j k ą , z d o b i o n y m c z ę s t o d o d a t k o w y m i n a k ł a d k a m i i a p l i k a c j a m i (rys. 5 b-f, i), n a l e ż y m o i m z d a n i e m w y -r ó ż n i ć jesz c z e d w a podtypy. T y p Ib o b e j m o w a ł b y w i s i o r k i z k u l i -s t y m k o r p u -s e m bez z w i e ń c z e n i a dołu, p r z y c z y m z e b r a n e w n i m e g -z e m p l a r -z e d -z i e l ą się na d w i e w y r a ź n e odmiany: Ibl - w y k o n a n e z m e t a l i k o l o r o w y c h , n a j c z ę ś c i e j s z l a c h e t n y c h , z d o b i o n e g r a n u l a c j ą i a p l i k a c j a m i z d r u c i k ó w (rys. 5 g-h, j-m, p ) o r a z Ib2 w y k o -n a -n e z żelaza, z d o b i o n e co n a j w y ż e j o r n a m e n t e m r y t y m (rys. 6 d-h, j). T y p Ic o b e j m u j e ż e l a z n e w i s i o r k i w y k o n a n e z p ó ł k u l p o ł ą c z o -n y c h h o r y z o -n t a l -n i e s z e r o k ą k r e z ą (rys. 5 -n, o, 6 a-c). 39 T y p la r e p e z e n t o w a n y jest przez co n a j m n i e j 10 z a b y t k ó w W i ę k s z o ś ć z n i c h z n a l e z i o n a z o s t a ł a na s t a n o w i s k a c h k u l t u r y w i e l -40 4 1 barskiej: E l b l ą g - Pole N o w o m i e j s k i e , K o ś c i e l n a J a n i a , L i p n i -42 " 43 ki , O d r y - w d w ó c h g r o b a c h , R z ą d z - G r u d z i ą d z - w d w ó c h g ro-4 ro-4 4 5 -b a c h i T c z e w , w y r a ź n i e g r u p u j ą c y c h się n a P o m o r z u w s c h o d n i m

Zastrzeżenie to odnosi się do dwóch wisiorków znalezionych w Opoce w grobie 61 - S z a r e k-W a s z k o w s k a , Cmentarzysko..., tabl. XXX - 4 oraz w Tuchlinie w grobie 3 - Ł. O k u l i c z , Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Tuchlinie, potí. Wyszków, "Wiadomości Archeologiczne" 1964, t. XXX, z. 3/4, s. 375, ryc. 5 a. Wymienione zabytki znaleziono silnie uszko-dzone, jednak czytelne są elementy pozwalające na klasyfikacje ich do wi-siorków kulistych, a podobieństwo wisiorka z Tuchlina do analizowanego z 0- rońska zezwala nawet na przypuszczenie możliwości klasyfikacji do typu la. W zestawieniu kończącym powyższe opracowanie wskazane znaleziska pozostawiono jednak bez określenia typologicznego.

40

G r a b a r c z y k , Metalowe rzemiosło..., s. 87. 41

Tamże, s. 90. 42

W. L a B a u m e , Urgeschichte der Ostgermanen, Danzing 1934, s. 141, Abb. 68 b.

43

G r a b a r c z y k , Metalowe rzemiosło..., s. 99, s. 6 6 , tabl. XV -- De.

44

S. A n g e r, Das Gräberfeld zu Rondsen, Graudenz 1890, tabl. 2 1 - 3 (nr 2490); L a B a u m e , Urgeschichte..., s. 127, ryc. 61 d.

45

E. B l u m e , Die germanischen Stämme wid die Kulturen zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit, Würzburg 1912, s. 93, ryc. 119.

(rys. 7). Dwa w i s i o r k i z n a l e z i o n e z o s t a ł y na c m e n t a r z y s k a c h kul-4 6 t ury p r z e w o r s k i e j w O p o c e i a n a l i z o w a n y w n i n i e j s z y m o p r a c o w a -n i u w i s i o r e k w Or o ń s k u . Są o n e n a j p e w n i e j i m p o r t a m i z w y m i e n i o n e -go w y ż e j obszaru. C h r o n o l o g i ę t ypu m o ż n a u s t a l i ć na m ł o d s z ą c z ę ś ć fazy B2 i fazę Í32/C1, d o c z e g o p o d s t a w ę d a j e w y s t ę p o w a n i e a n a l i z o w a n y c h wi-4 7 s i o r k ó w w K o ś c i e l n e j J a n i z z a p i n k a m i A. 41, O d r a c h w g r o b i e 170 z a w i e r a j ą c y m z a p inki Ą. 38, A. 100, k l a m e r k ę e s o w a t ą t ypu С w e d ł u g K m i e c i ń s k i e g o , b r a n s o l e t ę o d m i a n y 1 w e d ł u g G r a b a r c z y k a ? w g r o b i e 328 z tej samej m i e j s c o w o ś c i z z a p i n k a m i A. 96, A. V 8 i 48 k l a m e r k ę e s o w a t ą t ypu В w e d ł u g K m i e c i ń s k i e g o , w O p o c e w g r o b i e 72 z z a p i n k a m i A. 92-93 i o k u c i e m k o ń c a p a s a t ypu O. 3 w e d ł u g R a d a t z a 4 9 , w R z ą d z u50 w g r o b i e I z z a p i n k a m i A. 37 i r o n d e l k i e m b r ą z o w y m E g g e r s 141. W i s i o r k i t y p u Ibl r e p r e z e n t o w a n e są prz e z 9 e g z e m p l a r z y , p rzy c z y m n a l e ż y p o d k r e ś l i ć b a r d z o n i e p e w n ą k l a s y f i k a c j ę z n a l e z i s k a z Modły, k t ó r e m o ż e być u s z k o d z o n y m w i s i o r k i e m t ypu l a 5 '. P r z e m a -w i a ł o b y za t y m s p ł a s z c z e n i e k o r p u s u ze sł a b o c z y t e l n y m z a ł o m e m b r z u ś c a i w y s o k ą , z w ę ż a j ą c ą się ku g ó r z e s z y j k ą (rys. 6 i). Po-52 d o b n e w ą t p l i w o ś c i w z b u d z a o d o s o b n i o n e z n a l e z i s k o z J e d w a b n a W i s i o r e k ten jest w y k o n a n y z brązu, w p r z e c i w i e ń s t w i e do p o z o

-s t a ł y c h - -s r e b r n y c h i złotych.

A n a l i z o w a n y w tym m i e j s c u t y p r ó w n i e ż w z d e c y d o w a n e j w i ę k s z o -ści r e j e s t r o w a n y był na s t a n o w i s k a c h k u l t u r y w i e l b a r s k i e j w: G

ro-^ S z a r e k-W a s z k o w s k a , Cmentarzysko..., tabl. XXX - 4, XXXVI - 3.

47

G r a b a r c z y k , Metalowe rzemiosło..,, s. 90. 48

Tamże, s. 99, s. 6 6 , tabl. XV - De. 49

S z a r e k-W a s z k o w s k a , Cmentax'Zysko..., tabl. XXXVI - 3-9, XXXV - 1-8.

L a B a u m e , Urgeschichte..., s. 127, Abb. 61 a-d.

51 A. G r z y m k o w s k i , Wstępne wyniki badań na birytualnym cmen-tarzysku ciałopalnym i szkieletowym z okresu rzymskiego w Modle, gm. Wiśnie-wo, woj. Ciechanów, "Sprawozdania Archeologiczne" 1986, t. XXXVIII, s. 243, ryc. 18 d.

52

J. J a n i k o w s k i , Międzyrzecze Wisły, Drwęcy i Osy W okre-sach późno lateńskim i wpływów rzymskich, Toruń 1976, maszynopis pracy' do-ktorskiej, w archiwum Katedry Archeologii UMCS w Lublinie,

tab.

Rys. 6 . Wisiorki typu 1 Ы (?) (i), Ib2 (d-h, j ), Ic (a-c) ..raz nie-określone (k, 1 ) z ziem polskich, a-c - Masłomęcz, woj. Zamość, stan. 15, d - Konopnica, woj. Sieradz, stan. 7, e — Chorula, woj. Opole, g, h - Opatów, woj. Częstochowa, i - Modła, woj. Ciechanów, j - Mło- dzikowo, woj. Poznań, к - Tuchlin, woj. Ostrołęka, 1 - Opoka, woj.

Lublin. Rys. E. Kokowska

G r ó b w o j o w n i k a k u l t u r y p r z e w o r s k i e j

n o w i e 5 3 , L u b i e s z e w i e 5^ , P o z n a n i u - S o ł a c z u 5 5 , P r u s z c z u 5 6 , stan. 10, R u n o w i e 5 7 , a z d w ó c h n i e p e w n y c h e g z e m p l a r z y w i s i o r e k z J e d -w a b n a r ó -w n i e ż m o ż n a p r z y p i s a ć tej k u l t u r z e . W i ę k s z o ś ć w y m i e n i o -n y c h z a b y t k ó w p o c h o d z i z z a c h o d n i e g o o b s z a r u k u l t u r y w i e l b a r -skiej, gdyż j e d ynie z n a l e z i s k o z P r u s z c z a z n a l a z ł o się p o z a tyra s k u p i e n i e m (rys. 7). O u p o d o b a n i u do t akiej formy o z d ó b w ł a ś n i e w z a c h o d n i e j s t r e f i e o s a d n i c t w a tej k u l t u r y - a b yć m o ż e rów nież p r o d u k c j i - p r z e k o n u j e z n a l e z i s k o w i s i o r k a k u l i s t e g o t yp u Ibl w ~ . . 58 E s p e w Danii Z g r o b ó w k u l t u r y p r z e w o r s k i e j p o c h o d z ą jak d o t ą d d w a e g z e m -p l a r z e z n a l e z i o n e w G r o d z i s k u M a z o w i e c k i m

59

53 R. W o ł a g i e w i c z , Gronowo 1973, badania na cmentarzysku kur-hanowym z okresu wpływów rzymskich, "Materiały Zachodnio-Pomorskie" 1973 (1976), t. XIX, s. 135, ryc. 5 - 4 .

5Zł H. J. E g g e r s, Liibaow, ein germanischer Füratensitz der älteren Kaieerzeit, "Praehistorische Zeitschrift" 1949/1950 (1953), t. XXXIV/XXXV,

s. 67, tabl. 2 - b.

55 M. P i a s z c z y k ó w n a , Pradzieje miaeta Poznania, Poznań 1952, s. 248, ryc. 74 - 2.

56 G r a b a r c z y k , Metalowe r z e m i o s ł o , , s.-102.

57 A. R o w e , Der Goldanhänger von Runow, Kr, Regenwalde, "Beiheft zum Er- webungs- und Forschungsbericht" 1938, s. 16.

5 8 E. A l b r e c t s e n , Fynske jemaldgrave, Bd. II, Aeldre romersk jernalder, K<ń>enhavn 1956, tabl. 11 - c.

59 b. B a r a n k i e w i c z , Cmentarzysko z okresu rzymskiego w Gro-dzisku Mazowieckim, "Materiały Starożytne" 1959, t. V, tabl. VII - 24.

6 0 G r z y m k o w s k i , Wstepne wyniki,,,, s. 243, ryc. 18 d. E g g e r s , liibsow,.,, s. 67, tabl. 2 ,

to

Rys. 7. Mapa występowania wisiorków kulistych na ziemiach polskich, a - wisiorki typu I, b - wisiorki typu la, с - wisiorki typu Ib1, d - wisiorki typu Ib2, e - wisiorki typu Ic,

p o c h o d z ą c y c h z d w ó c h c m e n t a r z y s k ; k u l t u r y w i e l b a r s k i e j w M a l b o r - 7 2 k u - W i e l b a r k u i gru p y m a s ł o m ę c k i e j z jej e p o n i m i c z n e g o s t a n o w i - 7 3 ska w M a s ł o m ę c z u . C h r o n o l o g i ę d w ó c h e g z e m p l a r z y p o c h o d z ą c y c h z p i e r w s z e j z w y m i e n i o n y c h m i e j s c o w o ś c i m o ż n a o k r e ś l i ć na s t a r s z ą cz ę ś ć fazy С o k r e s u rz y m s k i e g o . Z a b y t k i te z n a l e z i o n o w g r o b i e 74 406 m i ę d z y innymi z w a z ą g r u p y V I A w e d ł u g S c h i n d l e r a . W M a s ł o - m ę c z u w g r o b i e 156 d w a e g z e m p l a r z e o m a w i a n e g o typu w y s t ą p i ł y z fi b u l a m i A. 162 z p r o f i l o w a n y m i k a b ł ą k a m i , p a r a s o l k o w a t y m wisior-k i e m z brązu, wisior-k t ó r y n a c m e n t a r z y s wisior-k u w D a n c z e n a c h 75 z n a l e z i o n o w z e s p o l e 2 82 m i ę d z y innymi z f i b u l ą o p r o f i l o w a n y m k a b ł ą k u i d ł u -giej, martwej spręż y n i e , z b l i ż o n ą do A. 168, co p o z w a l a na pew n e u m i e s z c z e n i e ich w fazie C 2 , oraz w g r o b i e 20 m i ę d z y i nnymi z g r z e b i e n i e m z b l i ż o n y m d o t ypu III w e d ł u g T h o m a s i f r a g m e n t e m n a -c z y n i a w y k o n a n e g o n a k o l e 7 6 , -co z kolei w s k a z y w a ł o b y na fazę C3 (?). W sum i e w i ę c w i s i o r k i typu Ic zdają się w y s t ę p o w a ć w cał y m m ł o d s z y m o k r e s i e rzymskim. W ś w i e t l e p o w y ż s z e j a n a l i z y w i s i o r e k z O r o ń s k a n a l e ż y uzn a ć za i m p o r t z o b s z a r u k u l t u r y w i e l b a r s k i e j i to n a j p e w n i e j z w y -r ó ż n i o n y c h p-rz e z R. W o ł ą g i e w i c z a str e f A i D 7 7 . C h r o n o l o g i a z n a -l e z i s k a n i e p o w i n n a w y c h o d z i ć p o z a fazy B 2 b - B 2 / C Í . Z espół p o -w i ę k s z y ł r ó -w n i e ż liczbę z n a l e z i s k -w i e l b a r s k i c h n a s t a n o -w i s k a c h kul- 7 8 tury p r z e w o r s k i e j , p o t w i e r d z a j ą c t e z y o k o n t a k t a c h m i ę d z y o b o -m a ugr u p o w a n i a -m i . 72

R. S c h i n d l e r , Die Beeaiedlungsgeechichte der Goten im un-teren Weiechelraum aue Grund der Tongefasee, Leipzig 1940, s. 49, ryc. 25.

73

x

A. K o k o w s k i , Période romaine tardive, civilisation de Cern-jachov, "Inventaria Archaeologica" 1983, fasc. L, pi. 306 - 12.

74

S c h i n d l e r , Die Beaaiedlungageechichte..., s. 49, ryc. 25. 75 I. A. R a f a l o v i č , DanSeny. Mogi V n i k äemjachovskoj kul1 tury III-IV W . n, e,, Kišinev 1986, s. 163, tabl. XLVI.

76 K o k o w s k i , Periode..., pi. 306.

R. f c o ł ą g i e w i c z , Kultura wielbarака - problemy interpretacji etnicznej, [w:] Problemy kultury wielbarskiej, Słupsk 1981, s. 84-85, ryc. 3.

78 _{Najwięcej uwagi temu zagadnieniu w odniesieniu do wschodniego} obsza-ru kultury przeworskiej poświeciła D ą b r o w s k a , Zmiany kulturowe..., s. 46-50; znaleziska tego typu znane są jednak również z zachodniego obsza-ru tej kultury - np.: B. i M. G e d 1, Periode romaine - civilisation de Przeworsk (Kietrz), "Inventaria Archaeologica" 1976, fasc. XXXVI, 1976, pl. 229 - 28-30.

P o d s u m o w u j ą c n a l e ż y s t w i e r d z i ć , że n a j p e w n i e j t ypowy w f o r -m i e (?) i w y p o s a ż e n i u g r ó b k u l t u r y p r z e w o r s k i e j z O r o ń s k a m o ż n a d a t o w a ć n a m ł o d s z ą c z ę ś ć fazy B2 o k r e s u r z y m s k i e g o , z p r a w d o p o d o -b i e ń s t w e m r o z c i ą g n i ę c i a j ego c h r o n o l o g i i n a w y r ó ż n i o n ą w s t r a t y -fikacji m a t e r i a ł ó w k u l t u r y w i e l b a r s k i e j fazę B 2 / C 1 7 9 . Podstawę dla t a k i e g o o k r e ś l e n i a d a j e o b e c n o ś ć w a z y na nóżce, o g ó l n e r a m y c h r o -n o l o g i c z -n e w y s t ę p o w a -n i a m i e c z y t y p u gladiua i - p r z e d e w s z y s t k i m - c h r o n o l o g i a w i s i o r k ó w k u l i s t y c h typu la. S t a n o w i on również int e r e s u j ą c y p r z y c z y n e k d l a b a d a ń k o n int a k int ó w m i ę d z y k u l int u r ą p r z e w o r -s k ą i wie l b a r -s k ą .

ZESTAWIENIE WISIORKÓW KULISTYCH Z ZIEM POLSKICH

Т У Р I

1. P iastów, gm. K r z y n o w ł o g a Mała, woj. Ostr o ł ę k a . C h a r a k t e r z n a l eziska: w grobie, na c m e n t a r z y s k u c i a ł o p a l n y m . M a t e r i a ł : g r ó b n r (?) - złoty w i s i o r e k (rys. 5 a) o j a jowatym, n a j p e w n i e j w t ó r -nie z n i e k s z t a ł c o n y m k o r p u s i e w y s o k o ś c i 1 1 mm, ś r e d n i c y 9 mm, p o -d z i e l o n y m p i o n o w o ż e b e r k a m i na c z ę ś c i z d o b i o n e r z ę d a m i w y b i j a n y c h od ś r o d k a p u n k c i k ó w . Z w i e ń c z e n i e d o ł u s t a n o w i p i e r ś c i e ń ś r e d n i c y 6 mm, w y s o k o ś c i 1,5 mm, z d o b i o n y r o wkien, i k u l a ś r e d n i c y 2,5 mm. C y l i n d r y c z n a s z y j k a w y s o k o ś c i 4 m m z a k o ń c z o n a jest z g r u b i o n y m b r z e g i e m - ś r e d n i c a 3,5 mm. T a ś m o w a t e u s z k o w y s o k o ś c i 4 mm. W i -s i o r e k n a j p r a w d o p o d o b n i e j n a p r a w i a n o , o c z y m ś w i a d c z y t k w i ą c y w k o r p u s i e drut. W g r o b i e z n a l e z i o n o fibulę z b l i ż o n ą do A. 77-80. C h r o n o l o g i a : f aza B 2 b o k r e s u rzy m s k i e g o . Kul t u r a : p r z e w o r s k a .

L i t e r a t u r a : F. P e i s e r, Dae Gräberfeld von Pajki bei Prass- nitz in Polen, [w:] Altertumegeaellahaft Prueeia, " S o n d e r h e f t " , N. R. 916, I, s. 6 i n., tabl. II - 27, 28.

T yp Ia

2. E l b l ą g - P o l e N o w o m i e j s k i e , gm. loco, w o j . Elbląg. C h a -r a k t e -r z n a l e z i s k a : luźne na c m e n t a r z y s k u . Mater i a ł : zł o t y

wi-79

R. W o ł ą g i e w i c z , Zagadnienie stylu wczeenorzymskiego w kul-turze wielbarskiej, Studia Archaeologica Pomeranica, Koszalin 1974, s. 129-152.

s i o r e k kulisty. C h r o n o l o g i a : o k r e s rzymski. Ku l t u r a : w i e l b a r - ska.

L i t e r a t u r a : T. G r a b a r c z y k , Metalowe rzemiosło artysty- ояпе na Pomorzu w okresie rzymskim, W r o c ł a w 1983, s. 87.

3. K o ś c i e l n a J ania, gm. S m ę t o w o Grani c z n e , woj. Gdańsk. C h a -r a k t e -r znaleziska: w grob i e , n a c m e n t a r z y s k u b i r y t u a l n y m . M a t e -riał: g r ó b s z k i e l e t o w y nr 3 - złoty w i s i o r e k k ulisty. W g r o b i e z n a l e z i o n o r ó w n i e ż d w i e f ibule A. 41 i dwa f r a g m e n t y b r ą z o w y c h b ran s o l e t . C h r o n o l o g i a : faza B2/C1 o k r e s u r z y m s kiego.

L i t e r a t u r a : G r a b a r c z y k , Metalowe rzemiosło..., s. 90. 4. Lip n i k i , gm. Elbląg, woj. Elbląg. C h a r a k t e r znaleziska: luźne, na c m e n t a r z y s k u . M a t e r i a ł : zło t y w i s i o r e k . P ł a s k o k u l i s t y k o r p u s ś r e d n i c y 1 1 m m i w y s o k o ś c i 8 mm p o s i a d a p r z y m o c o w a n ą u do-łu tule j k ę ś r e d n i c y 4 m m i w y s o k o ś c i 2,5 mm, z w i e ń c z o n ą o b u s t r o n -n i e p i e r ś c i e -n i a m i z k a r b o w a n e g o drutu. Do tulei p r z y l u t o w a n o a- ż u r o w ą k o r o n ę p l e c i o n ą z d r u c i k ó w , z w i e ń c z o n ą p i r a m i d a l n i e u ł o ż o -n ymi k u l k a m i ś r e d -n i c y 1,5 mm. S z y j k a z w ę ż a j ą c a się ku g ó r z e w y -s o k o ś c i 2,5 m m ma z g r u b i o n e brzegi. U s z k o z t a ś m y s z e r o k o ś c i 3 m m ze z g r u b i o n y m i b r z e g a m i i k a r b o w a n y m ż e b e r k i e m w środku. W y -s o k o ś ć u -s z k a 4 m m (ry-s. 5 e). C h r o n o l o g i a : o k r e s r z ymski. K u l -t u r a w i e l b a r s k a .

L it e r a t u r a : W. L a B a u m e , Urgeschichte der Ostgermanen, D a n z i n g 1934, s. 141, ryc. 6 8 b.

5. Cdry, gm. Czer s k , woj. B y d g o s z c z . C h a r a k t e r znaleziska: w grobach, na c m e n t a r z y s k u b i r y t u a l n y m . M a t e r i a ł : g r ó b 170 w i -s i o r e k t y p u I (?) - -srebrny. W g r o b i e z n a l e z i o n o d w i e f ibule A. 38, je d n ą A. 100, d w i e b r a n s o l e t y o d m i a n y 1 w e d ł u g G r a b a r c z y k a , k l a m e r k ę b r ą z o w ą typu С w e d ł u g K m i e c i ń s k i e g o , 2 p a c i o r k i b u r s z -tynowe, 4 szklane, s p r z ą c z k ę brą z o w ą , 3 b r ą z o w e z a k o ń c z e n i a p a -sa, 15 f r a g m e n t ó w b r ą z o w y c h okuć, b r ą z o w ą igłę. G r ó b 328 s r e -b r n y w i s i o r e k . K o r p u s p ł a s k o k u l i s t y w y s o k o ś c i 6 mm, ś r e d n i c y 12 mm, o p a s a n y drutem. G ó r n a jego p o ł o w a z d o b i o n a j est o c z k a m i i r o z e t k a m i z drutu. Z w i e ń c z e n i e d o ł u w p o s t a c i s p i ę t r z o n e j k o r o n y a ż urowej z d r u c i k ó w - w y s o k o ś ć 4 m m - n a s z c z y c i e której z n ajduje się g r o n o z różnej ś r e d n i c y kulek. K r ó t k a c y l i n d r y c z n a s z y j k a w y -s o k o ś c i 1,5 m m ze z g r u b i o n y m b r z e g i e m - ś r e d n i c a 4 4 mm. U s z k o z t a ś m y (?) w y s o k o ś c i 4,5 mm, z d o b i o n e s p i r a l k ą z d r u t u (rys. 5 f). W g r o b i e z n a l e z i o n o f r a g m e n t n a c z y n i a , b r ą z o w ą fibulę ze s r e b r n y

-mi n a k ł a d k a n d t y p u A. 96, f i bulą z b r ą z u t y p u A. V 0, 2 w i s i o r -ki k a p s u ł k o w a t e , k l a m e r k ę s r e b r n ą t ypu В w e d ł u g K m i e c i ń s k i e g o , 2 p a c i o r k i s rebrne, 8 6 p a c i o r k ó w b u r s z t y n o w y c h , 43 szklane, 21 gli-ni a n y c h , 2 p i e r ś c i o n k i b r ą z o w e , p r z ę ślik. C h r o n o l o g i a : g r ó b 170 - f aza B2b, g r ó b 328 - f aza B2/ C 1 o k r e s u rz y m s k i e g o . Ku l t u r a : w i e l b a r s k a .

L i t e r a t u r a : G r a b a r c z y k , Metalowe rzemiosło..., s. 99, s. 6 6 , tabl. XV - De.

6 . Opoka, gm. Ko ńs k o w o l a , woj. Lublin. C h a r a k t e r z n a l e ziska: w g r o b a c h na c m e n t a r z y s k u c i a ł o p a l n y m . M a t e r i a ł : w g r o b i e nr 61 - zło t y w i s i o r e k , s i l n i e s t o p i o n y w ogniu. P r o p o r c j e g ó r n e g o o- two r u szyjki, u s z k a o raz ich w i e l k o ś c i s u g e r u j ą typ I - j e d n a k bez m o ż l i w o ś c i w s k a z a n i a p o d t y p u (rys. 6 1). W z e s p o l e z n a l e z i o n o m a ł e n a c z y n i e g l i n i a n e . G r ó b nr 72 - zło t y w i s i o r e k z u s z k o d z o n y m uszkiem, t y p u la. K o r p u s ś r e d n i c y 12 m m z ł o ż o n y z d w ó c h p ołówek. S z y j k a w y o d r ę b n i o n a u s k o k i e m - z a c h o w a n a w y s o k o ś ć 1,5 mm. U d o ł u p o d w i e s z k a w y s o k o ś c i 6 mm, s k ł a d a j ą c a się z t u l e j k i u k s z t a ł t o w a -nej lejk o w a t o , w y s o k o ś c i 1,5 mm, ś r e d n i c y 4-5 mm, u góry o d -d z i e l o n e o-d k o r p u s u k a r b o w a n y m p i e r ś c i e n i e m , u d o ł u kółkiem ś r e d -n i c y 5 m m z k a r b o w a -n y m b r z e giem. D o k ó ł k a p r z y l u t o w a n o 5 ó s e m k o - w a t y c h w i s i o r k ó w r o z m i e s z c z o n y c h w o k ó ł k u l k i ś r e d n i c y 2 m m (rys. 5 b). W g r o b i e z n a l e z i o n o d w i e z a p i n k i p o c h o d n e od t r ą b k o w a t y c h o d m i a n y V, z p o p r z e c z n y m i n a c i ę c i a m i na k a b ł ą k u (A. 92?93?) f r a g -m e n t s zpili k o ś c i a n e j , o k u c i e p a s a t ypu 0. 3 w e d ł u g R a d a t z a . C h r o -n ologia: f aza B 2 b - B 2 / C l o k r e s u r z m y s k i e g o . Ku l t u r a : p r z e worska.

L i t e r a t u r a : E. S z a r e k - W a s z k o w s k a , Cmentarzysko kultury przeworskiej w miejscowości Opoka pow. Puławy, " S t u d i a i M a t e -r i a ł y L u b e l s k i e " 1971, t. V, tabl. XXX - 4, XX X V I - 3.

7. Oro ń s k o , gm. loco, woj. Radom. O p i s i k l a s y f i k a c j a chr o - n o l o g i c z n o - k u l t u r o w a w e d ł u g t e k s t u o p r a c o w a n i a (rys. 3). 8 . R z ą d z - G r u d z i ą d z , gm. G r u d z i ą d z , woj. Toruń. C h a r a k t e r z n a -leziska: w gr o b a c h , na c m e n t a r z y s k u c i a ł o p a l n y m . M a t e r i a ł : w g r o -bie nr 1 - zł o t y w i s i o r e k . K o r p u s ś r e d n i c y 11 mm, w y s o k o ś c i 8 mm, z d o b i o n y jest g r a n u l a c j ą . Z w i e ń c z e n i e d o ł u w y s o k o ś c i 10 m m s k ł a -d a się z t r z e c h części: p i e r ś c i e n i a o ś r e d n i c y 5 mm, w y s o k o ś c i 3 mm, z d o b i o n e g o g r a n u l a c j ą : k o r o n k i a ż u r o w e j z d r u c i k ó w ś r e d -n i c a 8 mm, w y s o k o ś ć 2,5 m m - o raz g r o n a m n i e j s z y c h i w i ę k s z y c h kulek, p r z y l u t o w a n y c h p i r a m i d a l n i e . S z y j k a s k ł a d a się z p i e r ś

-c i e n i a ś r e d n i -c y 6 nun, w y s o k o ś c i 3 mm, z d o b i o n e g o u d o ł u w a ł e c z -k i e m z p l e c i o n -k i , a u g ó r y zgrubi e n i e m . P o m i ę d z y tymi e l e m e n t a m i r o z m i e s z c z o n e są m a ł e k u l e c z k i . U s z k o w y s o k o ś c i 5 m m w y k o n a n e j e s t n a j p e w n i e j z taś m y z d o b i o n e j g r a n u l a c j ą (rys. 5 d). W z e s p o -le z n a l e z i o n o d w i e z a p i n k i A. 37 i r o n d e l e k b r ą z o w y t y p u E. 141. G r ó b 672 - zło t y w i s i o r e k . K o r p u s ś r e d n i c y 13 mm, w y s o k o ś c i 9 mm, Z w i e ń c z e n i e d o ł u s k ł a d a się z t u l e j k i ś r e d n i c y 6 mm, w y s o k o ś c i 2,5 mm, o g r a n i c z o n e j d w o m a o b r ę c z a m i , k a ż d a ś r e d n i c y & m m oraz p i ę c i u k u l e k u ł o ż o n y c h p i r a m i d a l n i e . S z y j k a s t o ż k o w a t a w y s o k o ś c i 5 nun, ś r e d n i c y 7-5 mm, z a k o ń c z o n a z o b u st r o n p i e r ś c i e n i a m i z u rutu. U s z k o w y s o k o ś c i 7 m m w y k o n a n e ze s p i r a l k i (rys. 5 c). W g r o b i e z n a l e z i o n o n a d t o n a c z y n i e . Uwaga: u H a c h m a n n a p o w y ż s z y w i -s i o r e k f i g u r u j e j ako -sreb rny: R. H a c h m a n n, Rondsen-Rządz Gräberfeld und Füretengräber. Nachdruck der Veröffentlichungen von S. Anger (1890), J. Bohm (,1885), U, La Baume (1928) und R. Hachmann (1961), B onn 1972, s. 50. C h r o n o l o g i a : faza B 2 b o k r e s u r z y m s k i e g o . Kultura: w i e l b a r s k a .

L i t e r a t u r a : S. A n g e r , Dae Gräberfeld zu Rondeen, G r a u d e n z 1890, tabl. 2 1 - 3 (nr 2490 ); L a B a u m e , Urgeschichte..,, s. 127, Abb. 61 d.

9. Tczew, gm. loco, w o j . Gdańsk. C h a r a k t e r zna l e z i s k a : l u ź -ne, n a c m e n t a r z y s k u . M a t e r i a ł : w i s i o r e k brązow y. ś r e d n i c a k o r p u -su 28 mm. Z w i e ń c z e n i e d o ł u s k ł a d a się z t u l e i o s a d z o n e j p o m i ę d z y d w o m a p i e r ś c i e n i a m i ś r e d n i c y 17 mm. W y s o k o ś ć tulei 15 mm, ś r e d n i -ca 13 mm. Od s p o d u d o l u t o w a n o kul k i u ł o ż o n e p i r a m i d a l n i e . S z y j k a s k ł a d a się z i d e n t y c z n e j t u l e j k i i p i e r ś c i e n i , jak z w i e ń c z e n i e dołu, oraz usz1<a w y s o k o ś c i 16 mm. W y s o k o ś ć c a ł k o w i t a z a b y t k u 84 mm (rys. 5 i). Uw aga: u A. v. M u l l e r a w i s i o r e k w i d n i e j e j a k o w y k o -n a -n y z żelaza: A. v. M ü l l e r , Die biernen- und kugelförmigen An-hänger der 'älteren römischen Kaiserzeit, "Offa" 1956, t. XV, s. 113. C h r o n o l o g i a : o k r e s rzymski. K ultura: w i e l b a r s k a .

L i t e r a t u r a : E. B l u m e , Die germanischen Stämme und die Kul-turen zwischen Oder und Passarge zur römischen Kaiserzeit, W ü r z b u r g 1912, s. 93, Abb. 119.

T y p Ibl

10. G r o d z i s k M a z o w i e c k i , gm. loco, w o j . W a r s z a w a . C h a r a k t e r z n a l e z i s k a : w grob ie, n a c m e n t a r z y s k u . M a t e r i a ł : g r ó b 23 - złoty