A C T A U N I V E R S I T Ä T I S L O D Z I E N S I S FOLIA LINGUISTICA 35, 1996
D anuta Z aw ilska
C Z A S O W N IK I Z Z A IM K IE M S I Ę W T E O R II J Ę Z Y K O Z N A W C Z E J I W P R A K T Y C E S Z K O L N E J
Czasownik, jest częścią m ow y, k tó ra ze w zględu n a b o g a tą m orfolog ię o ra z ze względu n a ce n traln ą pozycję w składni w ypow iedzenia od d aw n a in tere so w ała języ k o zn aw có w i w ciąż je st p rzed m io tem ró żn y ch analiz. R o zw ażan ia nad m o rfo lo g ią czasow nika (tzn. nad słow otw órstw em i fleksją) często sp latają się z analizą funkcji składniow ych, jak ie spełnia ta część m ow y; nic dziw nego, w szak fleksja (czyli zbiór różn ych form tego sam ego w yrazu) służy składni, pozw ala łączyć jed n o stk i niższego rzędu (w yrazy) w jedn o stk i wyższego rzędu (wypowiedzenia). Łączenie analizy m orfologicznej z analizą funkcji składniow ych czasow nika w ydaje się koniecznością i oczywis to ścią w pracach teoretyczno-językoznaw czych. N a to m iast w p o d ręcznikach szkolnych, w różnego ro d z aju o p ra c o w a n ia c h p o p u la rn y c h , w k tó ry c h w ykład m usi być uproszczony, łączenie m orfolo gii i składni czasow nika spraw ia pow ażne kłopoty.
Je d n ą z trudniejszych kategorii gram atycznych czaso w n ika w języku polskim jest k ateg o ria strony. W językoznaw stw ie polskim m a o n a b o g a tą lite ratu rę . N a ten tem at pisali m. in.: W. K lim o n o w 1, H . K o n e c z n a 2, J. K uryłow icz3, T. M ilew ski4, J. R o k o szo w as, Z. Saloni6, S. Szlifersztejnow a7,
1 W. K l i m o n o w , Uwagi o kategorii strony we współczesnej polszczyżnie literackiej, „Poradnik Językowy” 1962, z. 7-8.
2H. K o n e c z n a , O budowie zdania imćpana Paskowego słów kilkoro. 3. Orzeczenie składające się z werbum finitum czasowników niezwrotnych w formie III os. I. poj. + zaimek się, „Poradnik Językowy” 1960, s. 10.
3 J. K u r y ł o w i c z , O rozwoju kategorii gramatycznych, Kraków 1968. 4 T. M i l e w s k i , Zarys językoznawstwa ogólnego, Lublin-Kraków 1947.
3 J. R o k o s z o w a , Uwagi o kategorii strony. Studia Gramatyczne III, Wrocław-War- szawa-Kraków 1980; e a d e m , Antropocentryzm języka i znaczenie tego faktu dla badań nad stroną, Studia Gramatyczne IV, Wrocław 1981.
6 Z. S a l o n i , Cechy składniowe czasownika polskiego, Wrocław 1976.
M . S zupryczyńska8, A . Wierzbicka®, К . W ilczew ska10, Z . Z a r o n 11 i wielu innych.
W pracach tych zaw arte są rozw ażania n a tem at: isto ty kateg o rii stron y w język u polskim , rozw oju refleksji językoznaw czej w zakresie k atego rii strony , relacji m iędzy znaczeniem a form alnym i w ykład nik am i tej form y gram atycznej. W rozw ażaniach o istocie stro n y w języku polskim opisuje się tę k a te g o rię ja k o zjaw isk o m o rfo lo g ic z n e (S. S z life rs z te jn o w a 12, K . W ilczewska), analizuje się znaczenie form stro ny w p ow iązaniu z takim i zjaw iskam i ja k przechodniość czasow ników , d iateza (m. in. J. R o ko szo w a), czasam i zw raca się uwagę na kategorię stro ny ja k o zjaw isko fleksyjne (m . in. J. R o k o szo w a ) alb o też opisuje się k ateg o rię stro n y z p u n k tu w idzenia składni (np. J. K uryłow icz, A. W ierzbicka). Z o p ra co w ań tych daje się w yłonić trzy stanow isk a n a tem at istoty k ateg o rii strony:
1) stanow isko tradycyjne, w edług k tórego czasow niki w języ k u polskim w ystępują w trzech stronach: czynnej, biernej i zw rotnej;
2) sta n o w isk o o p a rte n a z a sa d a c h ję z y k o z n a w stw a s tru k tu ra ln e g o (ujm ow ania zjaw isk językow ych w sposób binarny), w edług k tó reg o w języku polskim są tylko dw ie strony: stro n a czynna - w rażająca diatezę czynną - ja k o człon nienacechow any i s tro n a bierna - w y rażająca d iatezę bierną - ja k o człon n ac ech o w an y 13;
3) stanow isko o drzucające w ogóle istnienie w języ ku polskim k ategorii stro n y (o p a rte n a analizie składniow ej form , np. je s t m y ty , m yje się).
W rozw ażaniach o kategorii strony w języ ku polskim w yjątkow e m iejsce zajm ują prace pośw ięcone tzw. czasow nikom zw ro tn y m 14. M o ż n a je podzielić n a dwie grupy:
1) prace typow o m orfologiczne, w k tó ry ch czasow niki zw ro tne an alizuje się z p u n k tu w idzenia sło w o tw ó rstw a (się ja k o elem ent sło w o tw ó rczy sam odzielny, np. w refleksiw ach cieszyć się, sm ucić się lub ja k o elem ent w spółtw orzący fo rm a n t złożony, np. najeść się) o ra z z p u n k tu w idzenia m orfologii (się ja k o w ykładnik kategorii stro n y zw rotnej, np. czesał się, ubrał się, m y ł się)',
* M. S z u p r y c z y ń s k a , Doniosłość kategorii strony iv składni połączeń czasownika z podrzędnym rzeczownikiem iv bierniku, Toruń 1970.
9 A. W i e r z b i c k a , „Kategoria strony " w języku polskim i rosyjskim, „Lingua Posnaniensis” 1968, nr 12-13, s. 81-98.
10 K. W i l c z e w s k a , Czasowniki zwrotne we współczesnej polszczyźnie, Toruń 1966. 11 Z. Z a r o n , Z e studiów nad składnią i semantyką czasownika, Wroclaw 1980.
12 S. S z l i f e r s z t e j n o w a , Bierne czasowniki zaimkowe (reßexiva) w języku polskim, Wrocław 1968.
13 Przyjmowanie w opisie czasowników polskich tylko dwóch kategorii: czynnej i biernej jest starsze niż strukturalizm, por. S. S z l i f e r s z t e j n o w a , Bierne czasowniki... i bibliografia
tam zawarta.
2) p race typow o syntaktyczne, w k tó ry ch czasow niki z zaim kiem się analizuje się z p u n k tu w idzenia konotacji i w zw iązku z tym opisuje się je ze względu n a schem aty zdaniow e, ja k ie te czasow niki tw orzą.
P roblem y dyskusyjne, jak ie narzu cają się podczas lektury tych p rac, to m . in.:
— tra k to w a n ie tzw. czasow ników w zajcm nościow ych, np. bić się, niena- w idzieć się ja k o form acji czasow nikow ej, w której się m odyfikuje znaczenie czasow nika w nosząc treść 'siebie naw zajem ’ lub też ja k o połączenie o bu składn ikó w , orzeczenia i dopełnienia,
- tru d n e d o sprecyzow ania k ry teria oddzielające tzw. czasow niki m i m o w olnego stan u od czasow ników zw rotnych w ścisłym tego słow a z n a czeniu, np. zabić się 'sp ow odow ać sw oją śm ierć’, zabić się 'zg inąć m im o w oli’.
W ydaje się, że chociaż ogólnie rzecz biorąc, językoznaw cy słusznie w idzą w zaim ku się elem ent słow otw órczy, a także sam odzielny składn ik, to je d n a k b rak u je takiego opisu czasow ników z zaim kiem się, w k tó ry m
byłyby ja sn o sprecyzow ane k ry teria o k reślania funkcji się.
P roblem em ciągle nie rozstrzygniętym jest określenie, czy i kiedy zaim ek się pełni funkcję sam odzielnego składnika - dopełnienia. G dy K . W ilczew ska15 się ja k o sam odzielny składnik widzi tylko w k o n stru k cjac h ty p u daj się prosić, dal się nabrać, a S. S zlifersztejnow a16 nie do strzeg a w ogóle w się osobnego składnika, to w G ramatyce współczesnego ję z y k a polskiego. Składnia zaim ek się je st arg u m en tem o wiele częściej17. A ja k p rz e d sta w ia się czasow niki z zaim kiem się w p o d ręcznikach szkolnych?
1. U d erza tradycyjne podejście d o czasow ników z się, tzn. czasow niki z się tra k to w a n e są ja k o zw rotne. S tro n a czasow nika jest opisy w an a ja k o k a te g o ria fleksyjna (ta k w: M . J a w o r s k i , J ę z y k polski. G ram atyka i ortografia. Podręcznik dla klasy V II szko ły podstawow ej, wyd 2, W arszaw a 1987. N a s. 74 czytam y: „Z espół form czasow nika nazyw am y kon iug acją. T erm in koniugacja oznacza także o dm ianę czasow nika przez osob y, liczby, czasy, tryby i stro n y ” ) bądź ja k o k ateg o ria g ram aty czn a selektyw na (tak w: J. S t r u t y ń s k i , J ę z y k polski. G ram atyka i ortografia. P odręcznik dla klasy V III szko ły podstawowej, wyd. 1, W arszaw a 1985. N a s. 98 i następnych zam ieszczono tabelę z ch a rak tery sty k ą g ram atyczn ą poszczególnych części m ow y. P rzy czaso w n ik u p o d a je się, że czasow nik w y stęp uje w jed n ej z trzech stron : czynnej, biernej lub zw rotnej).
2. Z w raca uw agę fakt b ard zo pobieżnego tra k to w a n ia sło w otw ó rstw a czasow ników w p odręcznikach szkolnych i przez to niedostrzeg an ia słow o
15 Ibidem, s. 155 i n.
10 S. S z l i f e r s z t e j n o w a , Bierne czasowniki...
17 Por. Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia, red. Z. Topolińska, Warszawa 1984, s. 162 i n.
tw órczego ch a ra k te ru się. W żadnym podręczniku szkolnym nie znalazłam uw ag o słow otw órczej funkcji się.
3. Z aim ek się dość często opisyw any jest ja k o d opełnienie (ta k w: M . J a w o r s k i , J ę zy k polski. G ram atyka i ortografia. P odręcznik dla kla sy V I szk o ły podstawowej, wyd. 2, W arszaw a 1985. N a s. 69, czytam y: „ F o rm y te (On się m yje. Janek ubrał się szybko) sk ład ają się z fo rm y osobow ej dan eg o czasow nika o ra z z w yrazu się (siebie), zw anego zaim kiem zw rotnym . Z aim ek z w ro tn y pełni w pow yższych p rz y k ła d a c h fu n k cję d o p ełn ien ia, oznaczającego przedm iot czynności, tożsam y z jej w y k o n a w cą” . U derza je d n a k niekonsekw encja: gdy om aw ian e jest dopełnienie, nie w sp o m in a się,
by m ogło być w yrażone zaim kiem się.
Należy jeszcze zwrócić uwagę na sposób opisania czasow ników z zaim kiem się w o b u to m ach G ram atyki współczesnego ję z y k a polskiego18. A u to rz y to m u M orfologia przyjm ują istnienie tylko dw óch stro n czasow nika (czynnej i b ier nej) ja k o form w yrażających diatezę nienacecho w aną lub n acech o w an ą. Nie istnieje zatem tzw. stro n a zw rotna. C zasow niki z zaim kiem się w y rażają albo diatezę nienacechow aną, np. M a tka m yje się, Sąsiedzi kłócą się, D ziecko boi się ciemności, Ojciec cieszy się z prezentu, Powieść podobała się bardzo, albo diatezę nacechow aną, np. Szko ła buduje się ju ż dziesięć lat, Garnitur szyje się u najlep szego krawca. D ość dokład n ie przedstaw iono też różne funkcje m orfologiczne za im k a się. W edług a u to ró w M orfologii zaim ek się m oże być:
- pustym m orfem em leksykalnym , np. bać się, podobać się; - składnikiem fo rm a n tu złożonego, np. starzeć się, gnieździć się;
- fo rm a n te m sam odzielnym , np. D obrze m i się pracuje, W ygodnie m i się siedzi;
- w ykładnikiem nieosobow ości, np. S zkoła buduje się w yjątkow o ślam azar nie, Ta szkoła buduje się od dziesięciu lat;
- w ykładnikiem w zajem ności, np. Jacek z W ackiem biją się, Sąsiedzi szczerze się nienawidzili;
- w ykładnikiem zw rotności w ścisłym znaczeniu, np. Z e n e k się m yje, Chłopiec zranił się, B ił się pięściam i po głowie.
G d y zaim ek się jest w ykładnikiem w zajem ności lub zw rotności w ścisłym znaczeniu, pełni w zdaniu funkcję dopełnienia. A u to rz y to m u Składnia w zaim k u się w idzą czasam i „ a rg u m e n t” , tzn. czasam i zaim ek się m oże być dopełnieniem . A le tzw. czasow niki w zajem nościow e są jed n o arg u m en to w e, czyli zaim ek się nie je st tu dopełnieniem , np. Sąsiedzi kłócą się, Sąsiedzi nienawidzili się. W ynika stąd, że au to rz y obu to m ów „ G ra m a ty k i w sp ół czesnego języ k a polskiego” m ają różne zd a n ia n a tem at n iektórych typów czasow ników z zaim kiem się.
G ram atyka współczesnego ję z y k a polskiego. M orfologia, red. R. Grzegorczykowa, R. Laskowski, H. Wróbel, Warszawa 1984, s. 136-143; Gramatyka współczesnego..., s. 162 i n.
Pow yższe ro zw ażan ia skłan iają d o n astępujący ch refleksji: podejście d o k ateg o rii stro n y w p odręcznikach szkolnych w ydaje się ju ż nie do przyjęcia. N ależałoby ponow nie opracow ać ten problem dla potrzeb nauczania gram atyki ję z y k a p olskiego w szkołach , uw zględniając osiąg n ięcia w spółczesnego językoznaw stw a polskiego. Szczególnie zaś nie d o przyjęcia jest tra k to w a n ie w szystkich czasow ników z zaim kiem się ja k o stron y zw rotnej. W ydaje się, że opis czasow ników z zaim kiem się pow inien być rozłożon y n a dw a działy: słow otw órstw o i składnię. R ezygnacja ze strony zw rotnej znak om icie uprości opis k ateg o rii strony.
Ilu strac ją p ro p o n o w an eg o rozw iązania są grupy czasow ników w yb ran ych ze Słow nika ję z y k a polskiego pod red. M . Szym czaka. O p ierając się na definicjach poszczególnych haseł - czasow ników z się, m o żn a w yodrębnić następ u jące g rup y czasow ników :
1. C zasow niki z zaim kiem się, k tó re nie m ają w słow niku o d p o w ied ników bezzaim kow ych, należy tra k to w a ć ja k o czasow niki w stro n ie czyn nej, a użyte w zdan iu stan o w ią jed en składnik. D o tej grupy czasow ników m o ż n a zaliczyć: awanturować się, bać się, blamować się, bliźnić się, błaźnić się, błąkać się, boczyć się, borykać się, chełpić się, cielić się, czaić się, czołgać się, czulić się, dąsać się, delektow ać się, dłużyć się, dochrapać się, łaszczyć się, łasić się, łakom ić się, łajdaczyć się, litować się, lękać się, lenić się itp.
2. C zasow niki z zaim kiem się, k tó re w definicji zaw arte m a ją znacze nie bierne, należy tra k to w a ć ja k o czasow niki w stro n ie biernej; użyte ja k o orzeczenia są jed n y m składnikiem . Są to m . in.: dochować się, dezorien tow ać się, dezorganizować się, dezaktualizow ać się, destylow ać się, deprym o wać się, deprawować się, deklinować się, degenerować się, deform ow ać się, czerwienić się, czernić się, ciągnąć się, chwiać się, burzyć się, budować się, brązow ić się, błocić się, barwić się, liczyć się, bawić się, łupać się, m aryno wać się itp.
3. C zasow niki z zaim kiem się, których definicje m ają ch a rak ter gram atycz ny, tzn. p o d aje się w prost, że jest to stro n a zw ro tn a czasow n ik a bezzaim - k ow ego, tra k to w a ła b y m ja k o połączenie dw ó ch sk ład n ik ó w : o rzeczen ia - czasow nik w stro nie czynnej i dopełnienia - zaim ek się. D o tej grupy należą: anonsować się, brać się, brukać się, charakteryzow ać się, chlapać się, chw ytać się, czesać się, czynić się, czyścić się, ćw iczyć się, dekow ać się, dekonspirow ać się, dem askować się, dobić się, leczyć się, łajać się, łapać się, łudzić się, łupnąć się itp.
4. C zasow niki z zaim kiem się, k tó re w definicji m ają znaczenie 'siebie naw zajem ’, trak to w ałab y m ja k o czasow niki czynne; użyte w zd an iu w funkcji orzeczenia tw o rz ą zw iązek orzeczenia i d opełnienia (się), np. boksow ać się, bóść się, całować się, nie cierpieć się (sic!), cm okać się, częstow ać się, deptać się, licytow ać się, lubić się, lustrować się, luzować się, lżyć się itp.
P rzed staw io n a pro p o zy cja podziału czasow ników z się m a c h a ra k te r roboczy; w ym aga jeszcze dokładniejszej analizy i w eryfikacji z d o ty c h czasow ym i o pracow aniam i czasow ników z się. W ydaje się, że pro blem kateg orii stro n y (w tym czasow ników zw rotnych) w języ ku polskim , m im o że m a b o g a tą literaturę, ciągle czeka n a pełny opis ta k z p u n k tu w idzenia rozw oju historycznego, ja k i z p u n k tu w idzenia fu n k cjon alneg o i og ó ln o - językoznaw czego. Д ан ут а Завильска ГЛАГОЛЫ С МЕСТОИМЕНИЕМ SIĘ В ТЕОРИИ ЛИНГВИСТИЧЕСКОЙ И В ШКОЛЬНОЙ ПРАКТИКЕ Статья содержит обзор основных разработок категории заиога в польском языкознании, в том числе, трудов по глаголам с местоимением się. В этих исследованиях обозначились следующие подходы: 1) анализ глаголов с się только с морфологической стороны (словообразование и словоизменение), 2) описание глаголов с się с точки зрения морфологии и синтаксиса (местоимение się выстулает в функции дополнения). Зато в школьных учебниках польского языка с V по VIII класс наблюдается весьма беглое рассмотрение вопроса о словообразовании глаголов и недостает в них описания глаголов с się в качестве словообразовательных моделей.
Иллюстративный материал отобран нами из словаря Słownik języka polskiego под ред. М. Шымчака. Примеры распределяются на 4 группы: 1) глагола с местоимением się в качестве лексической морфемы, которые в предложении представляют собой одно целое - сказуемое действительного зачога, 2) глаголы с местоимением się со страдательным значением, которые составляют в предложении одно целое - сказуемое страдательного залога; 3) глаголы возвратного залога (так они определяются в словарях) следует рассматривать в качестве соединения двух составляющих: сказуемое действительного залога и дололнение (silę); 4) так называемые взаимные глаголы, представляющие собой объединение двух слагаемых: сказуемое действительного залога и дополнение. В статье выдвигается предложение, чтобы отказаться от употребления возвратного залога глаголов не только в теоретической литературе (что в принципе уже осуществилось), но также в школьных пособиях.
