Archiwalia dotyczące Szadku z lat 1867–1918 w zasobie Archiwum Państwowego w Łodzi

(1)

Ilona Florczak

Archiwalia dotyczące Szadku z lat

1867–1918 w zasobie Archiwum

Państwowego w Łodzi

Biuletyn Szadkowski 10, 171-188

2010

(2)

Tom 10

2010

ARTYKUŁY PRZEGLĄDOWE, NOTATKI,

SPRAWOZDANIA

Ilona Florczak

ARCHIWALIA DOTYCZĄCE SZADKU Z LAT 1867-1918

W ZASOBIE ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO W ŁODZI

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie przechowywanych w Archi

wum Państwowym w Łodzi materiałów z lat 1867-1918 odnoszących się do

Szadku, a także wskazanie problemów związanych z poszukiwaniem źródeł,

w przypadku gdy nie zachowała się spuścizna aktowa po urzędach bezpośrednio

sprawujących władze na danym obszarze. Główne źródła do historii Szadku

w drugiej połowie XIX w. znajdują się w zespołach rosyjskiej administracji

państwowej. Archiwalia, o których mowa, powstały w wyniku działalności

urzędów gubernialnych kaliskich i powiatowych sieradzkich. Część z nich,

podczas I wojny światowej, wywieziono do Rosji, dokąd ewakuowano władze

guberni. Pozostała na ziemiach polskich dokumentacja uległa rozproszeniu -

dotyczy to m. in. spuścizny aktowej zarządów powiatowych guberni kaliskiej,

a także dokumentacji władz administracji specjalnej szczebla powiatowego.

Prawie w ogóle nie zachowały się akta wytworzone przez władze powiatowe

sieradzkie, które w drugiej połowie XIX w. stanowiły bezpośrednią władzę

zwierzchnią gminy wiejskiej Szadek. W czasie I wojny światowej akta

gubernialne zostały podzielone - ważniejsze, przede wszystkim o charakterze

politycznym, wywieziono w głąb Rosji. Część tych dokumentów, w wyniku

porozumień z władzami radzieckimi, została później zwrócona stronie polskiej.

Dokumentacja, która pozostała na ziemiach polskich po I wojnie światowej,

w okresie międzywojennym była przechowywana w Kaliszu i Poznaniu,

ostatecznie jednak, po II wojnie światowej, trafiła do Archiwum Państwowego

w Łodzi (dalej: APŁ), gdzie pozostaje do dzisiaj. W archiwum łódzkim scalono

poszczególne części zespołów, uporządkowano akta i opracowano pomoce

archiwalne w postaci inwentarzy oraz indeksów rzeczowych i geograficznych.

Ilona Florczak, dr, adiunkt w Zakładzie Nauk Pomocniczych Historii Uniwersytetu Łódzkiego.

(3)

W sz y stk ie o p isan e dalej z e sp o ły a rc h iw a ln e z a w ie ra ją d o k u m e n ta c ję w ję z y k u ro sy jsk im . W w ię k sz o śc i d o k u m e n tó w p r z e w ^ a p ism o ręczn e (m im o u p o w sz e c h n ie n ia się p o d k o n ie c X IX w . w y n a la z k u m a sz y n y do p isa n ia ), a je g o o d cz y ta n ie c z ęsto stan o w i p o w i n ą p rz e sz k o d ę w w y k o rz y sta n iu d o k u m en tacji do b a d a i h isto rii reg io n u . P ism a p o w sta w a ły w e d łu g o k re ślo n y c h w sk a z ó w e k k an c e la ry jn y ch , p rz e w a ż n ie n a p a p ierze u rz ę d o w y m , z a w ie ra jąc y m n a d ru k z n a z w ą in sty tu c ji, k tó ra w y sta w iła d o k u m en t.

W a rty k u le ty m o g ra n ic z o n o się do o p isa n ia sp u ścizn y w ła d z p o w ia to w y c h i g u b e rn ia ln y c h , p o c h o d z e n ia ad m in istra c y jn e g o . W c e lu o d tw o rz e n ia p ro c e só w d z ie jo w y c h z a c h o d z ąc y c h S zad k u w dru g iej p o ło w ie X IX w . n a le ż y p rz e d sta w ić p o k ró tc e stru k tu rę a d m in is tra c y jn ą K ró le stw a P o lsk ieg o p o re fo rm a c h u s tro jo w y ch , m a ją c y c h m ie jsc e w la ta c h sz e ść d z ie sią ty ch X IX w.

Jak w ia d o m o , p o u p a d k u p o w sta n ia sty czn io w eg o , w ła d z e c a rsk ie p rz y stą p iły do lik w id a c ji o d rę b n o śc i K ró le stw a P o lsk ieg o . P ro c e s te n o b e jm o w a ł n ie ty lk o lik w id a c ję ce n tra ln y c h o rg an ó w w ła d z y p a ń stw o w e j, le c z ró w n ie ż g łę b o k ie p rz e k sz ta łc e n ia a d m in istra c y jn e . Z lik w id o w a n o d o ty c h c z a s d z ia ła ją ce in sty tu cje au to n o m ic z n e - R a d ę S tanu, R ad ę A d m in istra c y jn ą , p o sz c z e g ó ln e k o m isje rz ąd o w e, a ic h k o m p e te n c je p rz e ję ły o d p o w ie d n ie in sty tu c je w ła d z y p a is tw o w e j w R o sji. W p ro w a d z o n o n o w y p o d z ia ł ad m in istra c y jn y - n a m o c y u k a z u z 31 g ru d n ia 1866 r. p o w sta ło d z ie się ć g u b e rn i i 85 p o w ia tó w 1.

G u b e rn ią z a rz ą d za ł g u b e rn a to r, d z ieląc w ła d z ę z rz ą d e m g u b ern ialn y m . W w y n ik u re fo rm u stro jo w y c h je g o ro la z n aczn ie w z ro sła , p rz e d e w sz y stk im w z a k resie b e z p ie c z e ń stw a i p o rz ą d k u p u b lic z n e g o . J e d n o o so b o w a w ła d z a g u b e rn a to ra m ia ła sz c zeg ó ln e z n a czen ie w sp ra w a c h w y m a g a ją c y c h szybkiej d e c y z ji i eg zek u ty w y . G u b e rn a to r sp ra w o w a ł w ła d z ę w y k o n a w c z ą b ez p o śre d n io lu b z a p o śre d n ic tw e m p o sz c z e g ó ln y c h w y d z ia łó w rz ą d u g u b e rn ia ln e g o - sp ra w o w a ł k o n tro lę n a d w p ro w a d z e n ie m w ży cie p o sta n o w ie ń w ła d z zw ie rz c h n ich , n a d z o ro w a ł fu n k c jo n o w a n ie p o d le g ły c h m u u rz ę d ó w g u b e rn ia ln y c h , p o w ia to w y c h i g m in n y ch . G u b e rn a to r w y d a w a ł z e z w o le n ia n a o d czy ty , w y sta w ia n ie sztu k te a tra ln y c h , d ru k w y d a w n ic tw itp. Z a tw ie rd z a ł n a u rz ę d a c h o so b y d u ch o w n e w y z n a n ia rz y m sk o k a to lic k ie g o , sp ra w o w a ł n a d z ó r n a d k la sz to ra m i, p o tw ie rd z a ł w y b ó r ra b in ó w , a ta k ż e d o z o ró w rz y m sk o -k a to lic k ic h i b ó żn iczy ch . S p raw o w ał ró w n ie ż n a d z ó r n a d w y b o ra m i do sa m o rząd u g m in n e g o i k o n tro lo w a ł je g o u rz ę d n ik ó w , co - ja k w sk a z u je A rtu r G ó rak - m ia ło słu ży ć realizacji p o lity k i w ła d z ro sy jsk ich , z m ie rz a jąc y c h do z a n ta g o n iz o w a n ia w ło śc ia n i zie- m ia is tw a . G u b e rn a to ro w i p o d le g a ły k w e stie p e rso n a ln e stra ż y z ie m sk ie j, a od ro k u 1870 r. n a d z o ro w a ł u rz ą d g u b e rn ia ln y ds. w ło ś c ia is k ic h , k tó ry p rz e ją ł k o m p e te n c je k o m isji g u b ern ialn ej zajm u jącej się szero k o p o ję ty m i sp raw am i

1 Podziały administracyjne Królestwa Polskiego w okresie 1815—1918. (Zarys historyczny),

(4)

g m in w ie jsk ic h i w si, z w y ją tk ie m ty c h o ch a ra k te rz e p o lity c z n y m , k tó re p o z o staw ały , ja k w sp o m n ia n o , w g e stii g u b e rn a to ra 2.

D ru g i u rz ą d z a rz ą d za ją c y g u b e rn ią , rz ą d g u b e rn ia ln y , b y ł o rg an em o c h a ra k terze k o le g ia ln y m . D z ia ła ł p o d p rz e w o d n ic tw e m g u b e rn a to ra . W je g o sk ład w c h o d z ił w ic e g u b e rn a to r o raz ra d c y sto jący n a czele w y d z ia łó w . W p o sie d z e n ia c h rz ą d u b rali u d z ia ł ta k ż e sp e c ja liśc i ró ż n y c h d z ied zin , p e łn ią c y fu n k cje d o rad cze. R z ą d g u b e rn ia ln y ro z p a try w a ł sp raw y ad m in istra c y jn e , g o sp o d a rc z e i sp o łeczn e, p o z o sta w ia ją c sp ra w y o ch a ra k te rz e p o lity c z n y m g u b e rn a to ro w i.

W la ta c h 1 8 6 9 -1 8 7 0 n a p o d sta w ie p o sta n o w ie n ia K o m ite tu U rz ą d z a jąc e g o w K ró le stw ie P o lsk im 3 i u k a z u c a ra A le k sa n d ra II z 1 c z e rw c a 1869 r. o d eb ran o p ra w a m ie jsk ie 336 m ia sto m sp o śró d 4 5 2 istn ie ją c y c h w ó w c z a s w K ró lestw ie P o lsk im , p rz y z n a ją c im statu s o sad w iejsk ich . P o słu ż o n o się p rz y ty m trz e m a k ry teriam i: lic z b ą m ie sz k a ń c ó w (m n ie js z ą n iż 3 ty s. o só b ), u d z ia łe m ro ln ik ó w w o gólnej liczb ie p o sia d a c z y n ie ru c h o m o śc i w m ie śc ie (m niej n iż 5 0% ) o raz p o z io m e m ro c z n y c h d o c h o d ó w m ia s ta (m niej n iż 1500 rb). W p ro w a d z e n iu refo rm y to w a rz y sz y ło p rz e k o n a n ie , że u trz y m a n ie w ła d z m ie jsk ic h je s t k o sz to w n ie jsz e n iż g m in w ie jsk ic h . W śró d 39 m ia st g u b e rn i k alisk iej z a m ie n io n y c h w 1870 r. n a o sad y w ie jsk ie , z n alazł się S zad ek (w 1868 r. lic z y ł 1929 m ie sz k a ń c ó w i b y ł m ia ste m o c h a ra k te rz e ro ln ic z y m 4), k tó ry stał się ty m sam y m s ie d z ib ą g m in y w ie jsk ie j, n ajn iższej je d n o s tk i sa m o rząd u te ry to ria ln e g o 5.

U k a z e m z 2 m a rc a 1864 r. w p ro w a d z o n o , o b o k re fo rm y u w ła sz c z e n io w ej, sa m o rząd g m in n y . Z n ie sio n o d o ty c h c z a so w ą , p a try m o n ia ln ą in sty tu c ję w ó jtó w g m in n y c h , w p ro w a d z a ją c n a je j m iejsce w ie js k ą g m in ę z b io ro w ą. W je j skład w c h o d z iły te ra z w sie, o b sz a ry d w o rsk ie, a tak że liczn e p o refo rm ie a d m in i stracy jn ej, o sa d y w iejsk ie. O rg an am i u c h w a ło d a w c zy m i sa m o rz ą d u b y ły z e b ra n ia g m in n e, w k tó ry c h b ra li u d z ia ł p e łn o le tn i g o sp o d a rz e , p o sia d a ją c y co

2 A. Kopiczyńska, Kancelaria Gubernatora Łomżyńskiego w latach 1867—1918 — funkcje

i procesy aktotwórcze, „Archeion” 1988, t. 84, s. 39; A. Górak, Kancelaria Gubernatora i Rząd Gubernialny Lubelski (1867—1918). Studium administratywistyczne i prozograficzne, Lublin-

Radzyń Podlaski 2006, s. 93-94.

3 Organ władzy państwowej w Królestwie Polskim, powołany do życia w 1864 r. przez władze carskie. Początkowo wyznaczono mu zadanie przeprowadzenia uwłaszczenia na ziemiach polskich. Po powstaniu styczniowym Komitet Urządzający zajął się reorganizacją administracji w celu zniesienia autonomii ziem polskich w zaborze rosyjskim. Został rozwiązany w 1871 r.

4 R. Kołodziejczyk, Zamiana miast na osady w Królestwie Polskim, „Kwartalnik History czny”, 1961, R. 68, nr 1, s. 191, 199; A. J. Parczewski, Monografia Szadku, Warszawa 1870, s. 61. Inne źródło szacuje liczbę mieszkańców na 2006 (J. Śmiałowski, Przemiany gospodarcze w rol

nictwie, rozwój miast i przemysłu w latach zaborów, [w:] tenże (red.), Szkice z dziejów sieradzkiego, Łódź 1977, s. 218). O rolniczym charakterze Szadku - tenże, Uwłaszczenie mieszczan miastach guberni kaliskiej, [w:] Studia i materiały do dziejów Łodzi i okręgu łódzkiego. Uwłaszczenie chłopów i mieszczan rolników, t. 2, Łódź 1966, s. 259.

M. Lamprecht, A. Sikora, Funkcje administracyjne Szadku — rys historyczny, „Biuletyn Szadkowski” 2008, t. 8, s. 119.

(5)

n ajm n iej 3 m o rg i g ru n tu . Z e b ra n ia się m ia ły o d b y w a ć co n ajm n iej cz te ry razy w roku. P rz e w o d n ic z y ł im w ó jt, k tó ry b y ł w y b ie ra n y p rz e z o rg an u ch w a ło d a w c zy . P o d c z a s z e b ra ń d ecy zje z a p a d a ły w ię k s z o ś c ią g ło só w i b y ły w ią ż ą c e w p rz y p a d k u o b e c n o śc i p rzy n ajm n iej p o ło w y u p ra w n io n y c h do g ło so w a n ia . D o k o m p e te n c ji z e b ra ń g m in n y c h n a le ż a ło ro z strz y g a n ie w sp ra w a c h fin a n so w o -g o sp o d a rc zy c h g m in y , a w ię c sp ra w y p o d a tk o w e , z a rząd zan ie m a ją tk ie m g m in y , u trz y m a n ie szk ó ł itp. W ła d z ą w y k o n a w c z ą w g m in ie b y ł w ó jt i ła w n ic y w y b ie ra n i p rzez z e b ran ie g m in n e. O p ró cz w y k o n y w a n ia d ecy zji z e b ra n ia g m in n e g o , w ó jt b y ł je d n o c z e ś n ie re p re z en ta n te m w ła d z y p ań stw o w ej w g m in ie. D o je g o z a d a ń n a le ż a ło w y k o n y w a n ie tzw . z a d a ń zle c o n y c h (p o w ie rz o n y c h p rz e z w y ż s z ą in sta n c ję w ła d z y p a ń stw o w e j), k tó re o b e jm o w a ły w iele sfe r ż y c ia p u b lic z n e g o , m . in. u trz y m a n ie p o rz ą d k u p u b lic z n e g o i b e z p ie c z eń stw a, o ch ro n ę z d ro w ia i m ie n ia p a ń stw o w e g o , o rg a n iz a c ję szk o ln ictw a, z a p o b ie g a n ie k lę sk o m ż y w io ło w y m , n a d z ó r n a d stan em d ró g i m o stó w , o rg a n iz a c ję i k o n tro lę in sty tu c ji d o b ro c z y n n y c h itp. U za le ż n ien ie o d w y ż sz y c h szczeb li ad m in istra c ji p a is tw o w e j w p ły w a ło n a słab o ść sa m o rz ą d u w ie jsk ie g o , a ta k ż e sk u tk o w ało p rz e c ią że n ie m p r a c ą u rz ę d ó w g m in n y c h (o rg a n ó w p o m o c n ic z y c h w ó jta). Z a d a n ia b y ły zle c a n e za ró w n o p rz e z u rz ę d n ik ó w p o w ia to w y c h , ja k i g u b e rn ia ln y c h . U rz ę d n ic y g m in n i, m . in. d o sta rc z a li in fo rm acje n iezb ęd n e do z e sta w ie ń sta ty sty c z n y c h i c o ro c z n y c h s p r a w o z d a ł ze stan u g u b ern i. W a ż n ą p o s ta c ią w g m in ie b y ł p isarz, o d p o w ie d z ia ln y z a p ro w a d z e n ie k an celarii, a p rz e d e w sz y stk im k o re sp o n d e n c ji. B a rd z o cz ę sto z d arzało się, że p isa rz b y ł u rz ę d n ik ie m m ia n o w a n y m p rz e z o rg an w ła d z y n a d rz ę d n e j, a w zw ią z k u z ty m je g o p o z y c ja (także p o lity c z n a ) b y ła b a rd z o siln a, z w ła sz c z a że w ó jto m b ra k o w a ło k o m p e te n c ji, a c z a se m n a w e t u m ie ję tn o śc i c z y ta n ia i p isan ia. P isarz, n ie rz a d k o je d y n y p ra c o w n ik k a n c e la rii, p ro w a d z ił k o re sp o n d e n c ję n ie ty lk o z w ła d z a m i n a d rz ę d n y m i, ale ta k ż e z a ła tw ia ł b ie ż ą c e sp raw y g m in y , p o d e jm u ją c d e c y zje m e ry to ry czn e.

W sz y stk ie w yżej w y m ie n io n e p o w o d y , a ta k ż e n isk ie w y n a g ro d z e n ie i częste z m ia n y n a sta n o w isk a c h u rz ę d n ik ó w g m in n y c h 6 o ra z b ra k i k a d ro w e w p ły w a ły n a n ie z a d o w o le n ie m ie sz k a ń c ó w g m in z d z ia ła ln o śc i u rz ę d n ik ó w 7. T en stan rze c z y sp o w o d o w a ł ró w n ież, i ż n ie z a c h o w a ł się o d rę b n y ze sp ó ł o b e jm u ją c y d o k u m e n ta c ję w y tw o rz o n ą p rz e z u rz ą d g m in n y w S zad k u w dru g iej p o ło w ie X IX w ., k tó ra o d z w ie rc ie d la ła b y n a jw a ż n ie jsz e p ro b le m y ż y c ia sp o łeczn eg o , p o lity c z n e g o i g o sp o d a rc z e g o za ró w n o g m in y , ja k i sam ej o sa d y szad k o w sk iej. P o d o b n ie w y g lą d a ła sy tu a c ja w w ię k sz o śc i g m in w ie jsk ic h w K ró lestw ie

6 Szczególnie częste zmiany na stanowiskach wójtów zaobserwowano w guberni kaliskiej (J. Kozłowski, Realizacja reformy administracyjnej w Królestwie Polskim 1867—1875, „Przegląd Historyczny” 1998, t. 89, z. 2, s. 246).

7 Tamże, s. 244-247; W. Witkowski, Historia administracji w Polsce 1764-1989, Warszawa 2007, s. 154-156.

(6)

P o lsk im . D z ia ła ln o ść w ład z g m in n y c h m o ż e m y o d tw o rz y ć d zięk i an alizie d o k u m e n ta c ji p o zo stałej p o u rz ę d a c h ad m in istra c ji p a is tw o w e j w y ższeg o szczeb la, a je d y n ą b e z p o ś re d n ią s p u ś c iz n ą p o u rz ęd zie g m in n y m w S zad k u s ą a k ta p rz e c h o w y w an e w A rc h iw u m P a ń stw o w y m w Ł o d z i O d d z ia ł w S ieradzu, zg ro m a d z o n e w zesp o le A k ta g m in y S ta ro stw a S zadek, p rz y c zy m ty lk o je d n a je d n o s tk a a rc h iw a ln a d o ty c z y X IX w . i p o c h o d z i z 1896 r.8 9

B e z p o śre d n im z w ie rz c h n ik iem w ó jta b y ł n a c z e ln ik p o w ia tu , czy li o rg an w y k o n a w c z y z a rz ą d u p o w ia to w e g o . S p u śc iz n a p o w ła d z a c h a d m in istracji p o w iato w ej g u b e rn i k a lisk ie j, ja k j u ż w sp o m n ia n o , z a c h o w a ła się w fo rm ie szczątk o w ej (jed y n ie a k ta zarz ą d u p o w ia to w e g o łę c z y c k ieg o i k o lsk ieg o s ta n o w ią w ię k sz y zb ió r). N a to m ia s t d o k u m e n ty w y tw o rz o n e p rz e z z a rząd p o w ia to w y sierad zk i (do k tó re g o to p o w ia tu n a le ż a ł S zadek) z la t 1 8 6 9 -1 9 1 5 s ta n o w ią zaled w ie d z ie w ię ć je d n o s te k a rch iw aln y ch . W zesp o le z n a jd u je się te c z k a , z a w ie ra ją c a a k ta z w iązan e z za p ise m te sta m e n to w y m p ro b o sz c z a S zad k u ks. P ro sp e ra Jó z e fa B u k iew icza. W śró d d o k u m e n ta c ji j e s t k ilk a k o p ii te sta m e n tu , n a p isa n e g o w ję z y k u ro sy jsk im , a ta k ż e p o lsk im , o ra z spis p o z o sta w io n e g o p rz e z k s ię d z a m a ją tk u (d o k u m e n ty d o ty c z ą c e tej sam ej sp raw y z n a jd u ją się w zaso b ie R z ą d u G u b e rn ia ln e g o K a lisk ie g o i s ta n o w ią o d d z ie ln y p o s z y t ).

Z a c h o w a n a d o k u m e n ta c ja u rz ę d ó w ad m in istra c ji sp ecjaln ej p o w ia tu sie rad zk ieg o ró w n ie ż n ie z a w ie ra isto tn ie jsz y c h m a te ria łó w o d n o sz ą c y c h się do S zadku. Z e sp ó ł U rz ę d u P o b o ro w e g o P o w ia tu S ierad zk ieg o , za jm u ją c eg o się sp raw am i zw ią z a n y m i z p o b o re m re k ru ta w p o w ie c ie , lic z y za le d w ie trz y je d n o stki arc h iw a ln e , k tó re o b e jm u ją la ta 1874, 1885, i n ie d o ty c z ą sp raw zw ią z a n y ch z S z a d k ie m 10. Z e sp ó ł R a d y D o b ro c z y n n o śc i P u b liczn ej P o w ia tu S ierad zk ieg o z la t 1 8 7 0 -1 9 1 4 n ie z a w ie ra in fo rm a c ji o z a k ła d a ch d o b ro c z y n n y c h n a te ry to riu m p o w ia tu , p o z a k o re s p o n d e n c ją d o ty c z ą c ą o só b d z ia ła ją cy c h n a te re n a c h p o sz c z e g ó ln y c h g m in i z b ie ra ją cy c h p ie n ią d z e n a cele d o b ro czy n n e. P o d o b n a z a w a rto ść a k to w a w y stę p u je w Z e sp o le R a d y O p iek u ń czej Z a k ła d ó w D o b ro c z y n n y c h P o w ia tó w W ie lu ń sk ie g o i S ierad zk ieg o z la t 1 8 4 3 -1 8 7 0 . R ó w n ie ż

8 Archiwum Państwowe w Łodzi (dalej: APŁ) Oddział w Sieradzu, Akta gminy Starostwa Szadek w Szadku, sygn. 25/0. Daty skrajne zespołu 1896-1954. W Sieradzu znajduje się również zespół zawierający akta miasta Szadku z lat 1898-1940. W Sieradzu przechowywane są także akta szpitala Szadku z lat 1851-1869.

9 APŁ, Zarządy Powiatowe, Zbiór szczątków zespołów guberni kaliskiej i piotrkowskiej z lat 1868-1915, nr 96, Zarząd Powiatowy Sieradzki, 96/2, sygn. 9, inwentarz książkowy; APŁ, Rząd Gubernialny Kaliski (dalej: RGK), nr 92, sygn. 1477 - w indeksie osobowym imię Prosper zamieniono na Kacper. W teczce, oprócz kopii testamentów, znajdują się również pisma nadesłane przez naczelnika powiatu sieradzkiego, a także listy notariusza Stanisława Bzowskiego. Poszyt - grupa akt, zazwyczaj zszyta i oprawiona w półsztywny karton, dotyczący jednej sprawy, lub spraw o podobnej tematyce, będący jednocześnie jednostką archiwalną bądź jej częścią.

(7)

sp u śc iz n a K o m isa rz a W ło śc ia ń sk ie g o P o w ia tu S ierad zk ieg o z la t 1870 i 1904 1912, d o ty c z ą c a sp raw z w ią z a n y ch z u rz ą d z e n ie m w si i g m in w ie jsk ic h po refo rm ie u w ła sz c z e n io w ej, lic z ą c a o siem je d n o s te k arc h iw a ln y c h , d la g m in y szad k o w sk iej z a w ie ra ty lk o k o re sp o n d e n c ję i sk arg i c h ło p ó w z k ilk u w s i11.

Fot. 1. Pierwsza strona testamentu proboszcza Szadku, ks. Prospera Józefa Bukiewicza

Źródło: APŁ, Zarządy Powiatowe, Zbiór szczątków zespołów guberni kaliskiej i piotrkowskiej z lat 1868-1915, nr 96, Zarząd Powiatowy Sieradzki, 96/2, sygn. 9, k. 5

11 Komisarz ds. Włościańskich był najniższym urzędem administracji włościańskiej w guberni (APŁ, Inwentarz zespołu Komisarza ds. Włościańskich Powiatu Sieradzkiego z lat 1870-1912, nr 103); Rada Opiekuńcza Zakładów Dobroczynnych Powiatu Sieradzkiego z lat 1843-1870, inwentarz książkowy, nr 109; Rada Dobroczynności Publicznej Powiatu Sieradzkiego z lat 1870 1914, Wstęp do inwentarza, oprac. K. Banasik, Łódź 2006, nr 110.

(8)

O w ie le b ard ziej p rz y d a tn e s ą a k ta p o w sta łe n a szc z e b lu g u b e m ia ln y m , o d n o sz ą c e się do sp raw z w ią z a n y ch z szero k o p o ję ty m n a d z o re m n a d z a rząd em g m in n y m . Ź ró d ła p o ru sz a ją c e tę te m a ty k ę z n a jd u ją się m . in. w zesp o le K an c e la rii G u b e rn a to ra K a lisk ie g o (K G K ), k tó ry o b ejm u je la ta 1 8 6 3 -1 9 1 8 . D o w y b u c h u I w o jn y św iato w ej c z ę ść a k t K G K p rz e c h o w y w an o w k a n c e la rii u rz ę d u lu b w arch iw u m g u b e m ia ln y m . A k ta o ch a ra k te rz e p o lity czn y m , d o ty c z ą c e m . in. sp raw b ie ż ą c y ch i z e s ła ic ó w , z o sta ły w y w ie z io n e w 1914 r. do W a rsz a w y , a ro k p ó źn iej do R o sji, d o k ą d e w a k u o w a n o u rząd . S p raw y b y ły k o n ty n u o w a n e w S m o leń sk u , a n a stę p n ie w M o sk w ie. P o lik w id a c ji u rz ę d u - w m y śl u z g o d n ie ń tra k ta tu ry sk ieg o o re w in d y k a c ji a k t - d o k u m e n ty p o w ró c iły do P o lsk i, u z n a n o b o w iem , że s ą on e n ie z b ę d n e do p ra w id ło w e g o fu n k c jo n o w a n ia ad m in istra c ji n a zie m ia c h p o lsk ic h . W 1919 r. a k ta tra fiły do A rc h iw u m P a ń stw o w e g o w K aliszu , a p o je g o lik w id a c ji, w 1926 r., z o stały p rz e ję te p rzez a rc h iw u m w P o z n a n iu , sk ąd w 1956 r. z o sta ły p rz e k a z an e do Ł o d z i, g d zie s ą o b ecn ie p rz e c h o w y w an e .

Z a c h o w a n a sp u śc iz n a o b ra z u je fu n k cje p e łn io n e p rz e z g u b e rn a to ra , tak że w z a k resie n a d z o ru n a d z a rz ą d em g m in n y m . W zesp o le z n a jd u ją się sp ra w o z d a n ia n a c z e ln ik ó w p o w ia tó w , p rz e z n a cz o n e d la w ła d z g u b e rn ia ln y c h re p re z e n tu ją c y ch a d m in istra c ję o g ó ln ą ty m ce n n ie jsz e że (jak w cześn iej w sp o m n ia n o ) b e z p o śre d n ia sp u śc iz n a p o z arząd zie p o w ia to w y m sierad zk im z a c h o w a ła się w fo rm ie sz c zątk o w ej. S to jący n a czele z a rz ą d u p o w ia to w e g o u rz ę d n ic y m ieli o b o w ią z e k c o ro c z n e g o sk ła d a n ia ra p o rtó w ze stan u p o w ia tu w e d łu g z g ó ry o k re ślo n e g o w zo ru . Z a w ie ra ją on e p e łn ie jsz e i sz c z eg ó ło w e dan e m . in. o lu d n o ści m ia st i g m in p o w ia tu , stan ie ro ln ic tw a i h o d o w li, p rz em y śle. S p ra w o z d a n ia n a c z e ln ik ó w p o w ia tó w g u b e rn i k alisk iej (sygn. 2 8 3 7 a -2 8 7 4 ) słu ż y ły g u b e rn a to ro m do sp o rz ą d z e n ia co ro c z n e g o ra p o rtu o stan ie g u b e rn i, p o n a d to b y ły w y k o rz y sty w a n e d la p o trz e b z e sta w ie ń staty sty czn y ch . O d 1894 r. n a c z e ln icy p o w ia tu b y li zo b o w ią z a n i do w y sy ła n ia w yżej w sp o m n ia n y c h in fo rm a c ji do C en traln ej K o m isji S taty sty czn ej. S p ra w o z d a n ia te sk ła d a ły się z d w ó c h cz ę śc i - p ie rw sz e j, opisow ej i d ru g iej, zaw ierającej d an e staty sty czn e. C zęsto się zdarza, że z a c h o w a ła się ty lk o je d n a czę ść s p ra w o z d a n ia 12. W zesp o le zn a la z ły się p o sz y ty z d a n y m i o lu d n o śc i p o sz c z e g ó ln y c h g m in , stan ie ro ln ic tw a , h o d o w li, ro z w o ju p rz e m y słu , sy tu acji fin an so w ej gm in , p o w in n o śc ia c h i p o d atk ach .

D o z e sp o łu K G K z o sta ł o p ra c o w a n y in d ek s g e o g ra fic zn y i rzeczo w y , k tó ry u ła tw ia o d n a le z ie n ie a k t d o ty c z ą c y ch danej m ie jsc o w o śc i lu b kon k retn ej p ro b le m a ty k i. N a le ż y je d n a k p a m ię ta ć , iż in d ek s g e o g ra fic z n y n ie u w z g lę d n ia np. z e sta w ie ń z b io ro w y c h o d n o sz ą c y c h się do g m in w p o w ia ta c h , a tak że p o z y c ji, w k tó ry c h łą c z o n o sp ra w y o ch a ra k te rz e je d n o ro d n y m , a d o ty c z ą c y ch g m in i p o w ia tu g u b e rn i k alisk iej. N a jle p sz y m p rz y k ła d e m , ilu stru ją c y m te n stan

12 APŁ, Wstęp do inwentarza akt Kancelarii Gubernatora Kaliskiego /1863-1865/ 1866-1918, nr 93.

(9)

rzeczy , j e s t p o szy t, w k tó ry m z e b ra n o p ro śb y zg ła sz a n e do u rz ę d u p rzez m ie sz k a ń c ó w p o w ia tu sierad zk ieg o . W ś ró d n ic h z n a jd u ją się a k ta d o ty czące u su n ię c ia z u rz ę d u w 1896 r. w ó jta g m in y S zadek, S ta n isła w a T u liń sk ieg o . Je d n o stk a t a nie z o sta ła je d n a k u w z g lę d n io n a w in d e k sie g e o g ra fic zn y m z e s p o łu 13. W p o sz y c ie z n a jd u ją się sk arg i m ie s z k a ic ó w g m in y S zad ek n a n ie zg o d n e z u sta le n ia m i z e b ra n ia g m in n e g o p o stę p o w a n ie w ó jta , a ta k ż e ra p o rt n a c z e ln ik a p o w ia tu sierad zk ieg o , w k tó ry m o p isa n o k o n flik t p o m ię d z y m ie szk ań cam i g m in y a S tan isław em T u liń sk im , o ra z p ro ś b a o o d w o ła n ie w yżej w y m ie n io n e g o ze stan o w isk a.

W zaso b ie z e sp o łu K G K z n a la z ły się je d y n ie cz te ry je d n o s tk i d o ty czące b e z p o śre d n io S zadku, u jęte w in d e k sie g e o g ra fic zn y m . P ie rw sz a z n ic h z a w ie ra in fo rm a c je o p o w o ła n iu w o sad zie je d n o s tk i o ch o tn iczej s t r ^ y p o żarn ej (także je j s ta tu t)14. W sk ład k o lejn ej je d n o s tk i, p o ch o d zącej z 1904 r., w c h o d z ą d o k u m e n ty z w iązan e z z a ło ż e n iem w S zad k u T o w a rz y stw a P o ż y c z k o w o - O sz c z ę d n o śc io w eg o i o tw a rc ie m o c h ro n k i d la d z ie c i15. O sta tn ia je d n o s tk a z a w ie ra z a ło ż e n ia S to w a rz y sz e n ia S p o ży w có w „ S z a d k o w ia n k a ” , m . in. d w a eg z e m p la rze sta tu tu tej o rg a n iz a c ji16. W a rto d o d ać, że zg ła sz a n ie w K a n celarii G u b e rn a to ra w sz y stk ic h n o w o za k ła d a n y ch o rg a n iz a c ji i in sty tu c ji sp o łeczn y ch b y ło o b o w ią z k o w e , g d y ż to w ła śn ie g u b e rn a to r w y ra ż a ł z g o d ę n a ich p o w o ła n ie i d z ia ła ln o ść 17.

W zesp o le K G K w y s tę p u ją ró w n ie ż p o sz y ty d o ty c z ą c e sp raw zw ią z a n y ch z fu n k c jo n o w a n ie m zarz ą d u g m in n e g o w p o w ie c ie sierad zk im . S ą to p rzed e w sz y stk im z e sta w ie n ia zb io ro w e , np. sp isu (lub z m ia n y w sk ład zie) u rz ę d n ik ó w g m in n y c h 18, dan e d o ty czące szkół, lic z b y u c z n ió w , n a u c z y c ie li i k o sz tó w u trz y m a n ia p o sz c z e g ó ln y c h p la c ó w e k 19. D zięk i te g o ro d z a ju a k to m m o ż e m y

13 APŁ, KGK, 93 Po prosenijam postupjuscim ot żitelej seradzskago uezda, sygn. 530, 1896, k. 59.

14 APŁ, KGK, 93, Ob utverżdenii ustava dobrovol’nago pożarnago obscestva pos. Sadek seradzskago uezda, sygn. 513, 1895-1897, k. 21. Szerzej na temat straży pożarnej w Szadku: T. Olejnik, Ochotnicza Straż Pożarna w Szadku 1896—1996. Zarys monograficzny, Szadek 1996.

15 APŁ, KGK, 93, Po chodatajstvu ob ucreżdenii v pos. Sadek ssudo-sberegatel’nago obcsestva, sygn. 1116, 1904, k. 5; Po chodatajstvu Klaudyny Stokovskoj ob otkryti v pos. Sadek drevnago detskago prijuta, sygn. 1114, 1904, k. 11.

16 APŁ, KGK, 93, Po chodatajstvu żitelej pos. Sadek /seradzskago uezda/ o razresenii otkryt’ v etom posade obscestvo potrebitelej, sygn. 2483, 1913, k. nlb.

17 Cz. Ohryzko-Włodarska, Materiały do dziejów Kaliskiego z lat 1867-1914 przechowywane

w archiwum łódzkim, „Rocznik Kaliski” 1972, t. 5, s. 319.

18 APŁ, KGK, 93, Spisok prezidentam i burgomistram kalisskoj guberni, sygn. 43, 1867, k. nlb; O peremeniach v sostave gminnych dolżnostnych lic po seradzskomy uezdu, sygn. 534, 1896, k. 36; tamże, sygn. 787, 1900, k. 50; O gminnych vojtach sostajascich na slużbe k 1 maja 1903 g. v kalisskoj guberni, sygn. 1057, 1903, k. 83.

19 APŁ, KGK, 93, Po sobraniju svedenij ob ucebnych zavedenijach v kalisskoj guberni, sygn. 344, 1886-1887, k. 134.

(10)

o d tw o rz y

ć

m . in. p e rso n a lia o só b sp ra w u j

ą

c y c h u rz

ę

je d y n ie 2 0 % całej p ro d u k c ji aktow ej R G K .

R z

ą

d G u b e rn ia ln y K a lisk i p o c z

ą

tk o w o d z ie lił si

ę

n a sied em w y d z ia łó w (zg o d n ie z u k a z e m ca rsk im z 19/31 g ru d n ia 1866 r.)23. O d 1902 r. b y ło ic h j u

ż

20 APŁ, KGK, 93, Po voprosam otnosjajuscichaja k gminnym upravlenijam v sledstvie preobrazovanii gorodov v posady, sygn. 101, 1872, k. 5.

21 APŁ, KGK, 93, O preobrazovanii gorodov v posady i o peremieniach proissedsich po semu że predmetu, sygn. 81, 1870, k. 208.

22 APŁ, KGK, 93, Narjad k rudovodstvu o gminnych upravlenijach, sygn. 52, 1867-1908. 23 Były to następujące wydziały: administracyjny, wojskowo-policyjny, skarbowy, dóbr rządowych, ubezpieczeń, lekarski, prawny („Dziennik Praw Królestwa Polskiego” 1866, t. 66, s. 153).

(11)

tylko pięć, a mianowicie administracyjny, wojskowo-policyjny, prawny, wetery

naryjny i lekarski. W 1913 r. utworzono jeszcze jeden wydział - budowlany. Od

1867 r. przy urzędzie działała Kancelaria Prezydialna, redakcja dziennika

gubernialnego, a także archiwum. Ponadto w latach 1873-1895 istniał Wydział

Ubezpieczeniowy.

Do zespołu opracowano inwentarz oraz indeksy osobowy i geograficzny.

Podobnie jak w przypadku Zespołu KGK, nie należy jednak ograniczać się do

jednostek ujętych w indeksach, gdyż nie są one kompletne i nie obejmują

jednostek grupujących akta jednorodne. Z racji wykonywanych zadań RGK

sprawował nadzór nad zarządem gminnym. W zasobie Kancelarii RGK

znajdujemy dokumenty, odnoszące się do nadzoru gubernatora nad poszcze

gólnymi gminami guberni - ten stan rzeczy wiązał się z przekazaniem przez

gubernatora pewnych zadai do wykonania wydziałom rządu gubernialnego.

I tak w zasobie Wydziału Administracyjnego, w Referacie Ogólnym są akta

związane z zatwierdzeniem wyborów członków dozoru bożniczego w Warcie

i Szadku24 (decyzja w tego rodzaju sprawach należała do kompetencji

gubernatora). W tym samym referacie znajdują spisy członków dozoru kościel

nego powiatów guberni, a wśród nich także te, które dotyczyły powiatu

sieradzkiego25.

W zespole są informacje odnoszące się do spraw bytowych urzędników, jak

choćby starai o emeryturę, m. in. dokumenty wyznaczające emeryturę ostatnie

mu burmistrzowi miasta Szadek Wiktorowi Kochanowiczowi (spraw wszczęto

w marcu 1875 r., a zakończyła się przyznaniem świadczenia dopiero w lutym

1878 r.) czy wnioski o przyznanie świadczeń emerytalnych kasjerowi szadkow

skiemu Ludwikowi Skalińskiemu oraz sekretarzowi magistratu Aleksanderowi

Zakrzyiskiemu26.

Spuścizna aktowa po Wydziale Administracyjnym RGK obejmuje także

uchwały zebrań gminnych (zgłaszane do zatwierdzenia władzom gubernialnym),

skargi na nadużycia ze strony wójtów, pisarzy i ławników, spisy kandydatów na

urzędy gminne oraz dokumentację związaną z zamykaniem i otwieraniem szkół,

utrzymaniem stacji pocztowych i biur pośrednictwa pracy. Jest to bogaty zbiór

ilustrujący działalność samorządu gminnego na terytorium guberni, dzięki

któremu możemy dowiedzieć się m. in. o rozkładzie powinności w gminie,

24 APŁ, RGK, 92, Wydział Administracyjny (dalej: WA), Referat Ogólny (dalej: RO), Ob utverżdenii v dolznostjach po vyboram - clenov bożnicogo dozora po seradzskomy uezdu, sygn. 1097, 1895, k. 31.

25 APŁ, RGK, 92, Ob utverżdenii v dolznostjach po vyboram v r.k. kostelnych dozorach, sygn. 1186, 1897-1898, k. 183.

26 APŁ, RGK, 92, WA, RO, Ob ischdatajskrovanii emerital’noj pensii vostatnomu burgomistru g. Sadka Viktoru Kochanovicu, sygn. 509, 1875-1878, k. 21; wyznaczenie emerytury kasjerowi miasta Szadku Ludwikowi Skalińskiemu, sygn. 98, 1867; wyznaczenie emerytury sekretarzowi magistratu w Szadku Aleksandrowi Zakrzyńskiemu, sygn. 345, 1870-1871.

(12)

ścią g a n iu p o d a tk ó w n a u trz y m a n ie u rz ę d u g m in n e g o , są d a c h g m in n y ch , sz k o łach itp. Z n a jd z ie m y tu taj ró w n ie ż p ro to k o ły z w iz y ta c ji w p o sz c z e g ó ln y c h g m in a c h g u b e rn i k a lis k ie j.

W a k ta c h W y d z ia łu A d m in istra c y jn e g o z a c h o w a ły się te c z k i z za p isa m i n a rzecz k la sz to ró w i k o ścio łó w . T rz y z n ic h d o ty c z ą z a p isó w n a rzecz k o śc io łó w rz y m sk o k a to lic k ic h w S zad k u 27.

W y d z ia ł W o js k o w o -P o lic y jn y d z ie lił się n a trz y referaty : k w a te ru n k o w y , p rz e sie d le ń cz y i w ięzien n y . N a jliczn iej z a c h o w an e a k ta d o ty c z ą n a d z o ru n ad ru c h e m lu d n o śc i i z w iązan e s ą z p rz e sie d le n iam i lu d n o śc i w g łąb R o sji, u w o ln ie n ia o d p o d d a is tw a ro sy jsk ie g o o só b , k tó re z a m ie sz k a ły w zab o rze p ru sk im o ra z p ró śb o p rz y z n a n ie p o d d a is tw a ro sy jsk ie g o p rz y b y sz o m z P rus. W śró d z a c h o w a n y ch a k t z n ajd u je się je d n a d o ty c z ą c a m ie s z k a ic a S zadku, W a c ła w a K ra sz n ic k ie g o , sta rająceg o się o p rz e sie d le n ie w ra z z ro d z in ą do g u b e rn i m iń sk ie j28.

W zaso b ie W y d z ia łu P raw n eg o R G K , w R e fe ra c ie S ąd o w y m , m o ż e m y o d n a le ź ć k o re sp o n d e n c ję d o ty c z ą c ą n ie p raw id ło w ej d zia ła ln o śc i sa m o rząd ó w g m in n y c h , ja k ró w n ie ż in n y ch o rg a n ó w w ła d z y , w ty m w ła d z y p a ń s tw o w e j. D la p rz y k ła d u - z n a jd u ją się tutaj a k ta sp raw y o n a d u ż y c ia c z ło n k ó w s t r ^ y ziem skiej (ó w czesn ej p o lic ji) A le k se g o Ja n iak a, J a n a Ł o m a k in a , J a n a S obczaka, zg ło szo n ej p rz e z m ie sz k a ń c a g m in y S zad ek Ł u k a sz a O zg ę o ra z d o k u m en tacj z w ią z a n ą z zarz u ta m i o n ie p ra w id ło w o śc i w d zia ła ln o śc i w o ln o p ra k ty k u ją c e g o w S zad k u le k a rz a Ig n a c e g o L ip iń sk ie g o 29. W a rto d o d ać, że n a z w isk o Ig n aceg o L ip iń sk ie g o p o ja w ia się ta k ż e w d o k u m e n ta c ji W y d z ia łu L ek a rsk ie g o R G K , w zw ią z k u z o tw a rc ie m w 1904 ro k u w S zad k u „le c z n icy o g ó ln e j” i n a d z o ru n ad rz e ź n ią w tej m ie jsc o w o śc i30. W za so b ie te g o ż w y d z ia łu zn a jd u je m y ró w n ie ż a k ta o so b o w e Ili P iń c z e w sk ie g o , fe lc z e ra z S zad k u 31.

In d ek s rz e c z o w y z e sp o łu R G K u w z g lę d n ia je d n o s tk i arc h iw a ln e o d n o szące się do p o w ia tu sie ra d z k ie g o , m . in. sam o rz ą d u g m in n e g o (k o p ie u c h w a ł z e b r a i g m in n y c h w sp raw ie szk ó ł lu b p rz e c iw sta w ia ją c y c h się o b c ią ż e n io m n a rzecz

27 APŁ, RGK, 92, WA, RO, Ob otkaze Aleksandroju Gromdzkoju nedvizmosti v pos. Sadek, sygn. 1761, 1908-1913, poszyt, k. 20 - pieniądze przeznaczono na remont kościoła; Ob otkaze Albertinoj Backe v pol’zu r.k. kostela v pos. Sadek, seradzskogo uezda 500 rublej, sygn. 1836, 1909-1912, k. 68 - kwotę przeznaczono na budowę nowej ambony. Zapis trzeci - patrz przypis 9.

28 APŁ, RGK, 92, sygn. 6042, 1897, k. nlb.

29 APŁ, RGK, 92, Wydział Prawny (dalej: WP), Referat Sądowy, Po raznarodnoj perepiske, sygn. 7703, 1914, k. nlb.; Skarga mieszkańca Szadku Ozgi Łukasza na strażników ziemskich sygn.7684b, 1914 r.; O nepravil’nych dejstvijach vol’nopraktikujućcich v pos. Sadek i g. Seradze vracej Lipinskogo i Kepminskogo i vojta gminy Vrublev Filipiaka, poszyt, k. nlb.

30 APŁ, RGK, 93, Wydział Lekarski (dalej: WL), Ob ucreżdenii w pos. Sadek vracem Lipińskim lecebnicy, sygn. 7920, k. 11.

31 APŁ, RGK, 93, WL, O slużbe Sadskovskogo gordoskogo fel’dsera Il’i Pinceskogo, sygn. 7716, 1868, k. 2.

(13)

p a ń stw a i z a k ła d ó w d o b ro c z y n n y c h , n ie p ra w id ło w e j d zia ła ln o śc i w ład z, a tak że sąd ó w g m in n y ch ). Z n a jd z ie m y tu taj d o k u m e n ty d o ty c z ą c e re m o n tó w , b u d o w y lu b lik w id a c ji k o śc io łó w i k a p lic , z a tw ie rd z e n ia c z ło n k ó w d o z o ró w k o śc ie ln y c h o ra z sp ra w o z d a n ia Ż y d ó w z su m b o ż n ic z y c h . In te re su ją c e s ą ź ró d ła do histo rii g o sp o d arczej - lic z b a b y d ła i sp isy ich w ła śc ic ie li, a k ta d o ty c z ą c e h ip o tek , cen y m a te ria łó w i ro b o c iz n y o b o w ią z u ją c e w p o w ie c ie sierad zk im , a ta k ż e a k ta d o ty c z ą c e p la n ó w i n a k ła d ó w fin a n so w y c h n a b u d o w ę lu b u trz y m a n ie d ró g i m o stó w . C zęść d o k u m e n ta c ji d o ty c z y ru c h u lu d n o śc i o ra z d z ia ła ln o śc i s t r ^ y z ie m sk ie j32.

Fot. 2. Okładka poszytu zawierającego akta dotyczące

założenia lecznicy w Szadku Źródło: APŁ, RGK, 93, W ydział Lekarski, sygn. 7920

Z e sp ó ł U rz ę d u G u b e rn ia ln e g o K a lisk ie g o ds. W ło śc ia ń sk ic h (U G K ) z a w ie ra m a te ria ły n a te m a t u rz ą d z e n ia w si z la t 1 8 6 4 -1 9 1 4 (1932). W je g o zaso b ie

32 APŁ, Rząd Gubernialny Kaliski, Wstęp do inwentarza i indeksy, oprac. T. Dowgird, Łódź 1979, s. 296-297.

(14)

zn a jd u je m y m a te ria ły do u w ła sz c z e n ia w ło śc ia n w g u b e rn i k a lisk ie j, a tak że m a te ria ły do h isto rii w si, z w y ją tk ie m sp raw o ch a ra k te rz e p o lity c z n y m (p o z o sta ją c y ch w k o m p e te n c ji g u b e rn a to ra ). W 1864 r., w celu p rz e p ro w a d z e n ia refo rm y u w ła sz c z e n io w ej, w g u b e rn ia c h K ró le stw a P o lsk ie g o , u tw o rz o n o k o m isje ds. w ło śc ia ń sk ic h , w 1870 r. p rz e k sz ta łco n e w u rz ę d y ds. w ło śc ia ń sk ic h (d ziałające p o d n a d z o re m g u b e rn a to ra ), k tó re p rz e ję ły k o m p e te n c je rz ąd ó w g u b e rn ia ln y c h w sp ra w a c h z w ią z a n y ch z u rz ą d z e n ie m w si p o u k azie z 2 m a rc a

1864 r.

W c e lu n a d a n ia ak to m p o rz ą d k u k an c e la ry jn eg o , z a só b z e sp o łu zo stał p o d z ie lo n y n a o sie m d ziałó w , w z w ią z k u z cz y m tru d n o o d n aleźć, k o rz y sta ją c z in w e n ta rz a z esp o łu , m a te ria ły o d n o sz ą c e się do p o sz c z e g ó ln y c h m ie jsc o w o śc i. W śró d d z ia łó w w y o d rę b n io n o d z ia ł p e rso n a ln y (I), d o ty c z ą c y u rz ę d n ik ó w z a tru d n io n y c h w u rz ę d a c h w ło śc ia ń sk ic h , g u b e rn ia ln y c h i p o w ia to w y c h . D z ia ł II o b ejm u je tzw . a k ta o g ó ln e, czy li z b ió r p rz e p isó w w sp raw ie p rz e p ro w a d z e n ia refo rm y i w p ro w a d z e n ia sam o rz ą d u g m in n e g o w g u b e rn i k a lis k ie j.

K o le jn y d ział (III) z a w ie ra m a te ria ły d o ty c z ą c e sp o rz ą d z a n ia ta b e l lik w i d a c y jn y c h i n a d a w c z y ch . A rc h iw a lia w ty m d z iale d o d a tk o w o p o d z ie lo n o n a p o d g ru p y - p ie rw s z a z n ic h o b ejm u je m a ją tk i p ry w a tn e , m ajo ra c k ie i in sty tu to w e , d ru g a m ie sz c z a n -ro ln ik ó w , k o le jn a m a ją tk i p a ń stw o w e i o sta tn ia m ajątk i p o d u c h o w n e . D o d z ia łu III o p ra c o w a n o in d ek s m ie jsc o w o śc i, u ła tw ia ją c y o d n a le z ie n ie a rc h iw a lió w d o ty c z ą c y ch g m in y Szadek.

D ział IV o b e jm u je a k ta O d d z ieln eg o U rz ę d u S p raw W ło śc ia ń sk ic h , a w śró d n ic h a p elacje o d w y ro k ó w są d ó w g m in n y ch , sk arg i n a u c h w a ły z e b ra ń g ro m a d z k ic h , g m in n y c h i sz k o ln y c h o ra z ap elacje o d u c h w a ł z e b ra ń to w a rz y stw w ło śc ia ń sk ic h . W ra m a c h d z ia łu a k ta p o d z ie lo n o n a trz y g ru p y , u k ła d a ją c je w e d łu g n a z w g m in , o d d z ie ln ie d la k aż d e g o p o w ia tu . P ierw sze d w ie g ru p y o b e jm u ją a p elacje od w y ro k ó w sąd ó w g m in n y c h , a trz e c ia z a w ie ra u c h w a ły z e b ra ń g m in n y c h , w ie jsk ic h , sz k o ln y c h p rz e d ło ż o n e u rz ę d o w i do z a tw ierd zen ia. Z n a jd z ie m y tu p o s z y t z a p e la c jam i o d w y ro k ó w sąd ó w g m in n y c h w S zad k u z lat 1 8 6 8 -1 8 7 3 (sygn. 3 4 2 1 ), a ta k ż e z m a le n ia n a d e c y zje sąd u g m in n e g o z lat 1 8 7 4 -1 8 7 6 (sygn. 3 5 7 2 ), a k ta d o ty c z ą c e z a tw ie rd z e n ia u c h w a ł sza d k o w sk ic h z e b ra ń g m in n y c h z 25 lu te g o 1910 r. (sygn. 3 7 3 6 ) i z 28 s ty c z n ia 1912 r. (sygn. 3737).

K o le jn y d z ia ł (V ) o b ejm u je a k ta o d n o sz ą c e się do z a tw ie rd z a n ia lu b u c h y la n ia u c h w a ł w sp raw ie p rz e z n a c z e n ia z y sk ó w k as p o ż y c z k o w o -o sz cz ę d n o - ścio w y c h n a cele społeczne.

W d ziale V I zn a jd u je m y a k ta p o łą c z o n e g o U rz ę d u K a lisk ie g o G u b e rn ia ln e g o S p raw W ło ś c ia is k ic h i K alisk ie g o K o m ite tu O b ro n y L asó w .

D ział V II z a w ie ra p ro to k o ły p o sie d z e ń u rz ę d ó w sp ra w w ło śc ia ń sk ic h , k tó ry m n a d a n o p o rz ą d e k c h ro n o lo g iczn y .

(15)

O statn i, V III d ział, je s t zb io re m ta b lic lik w id a c y jn y c h i n a d a w c z y ch d o ty cz ą c y ch z iem g u b e rn i k alisk iej. Z a w ie ra ją one n a z w isk a u w ła sz c z o n y c h ch ło p ó w , w ie lk o ść i rodzaj p rz y z n a n y c h im g ru n tó w o ra z z w iązan e z nim i serw itu ty . W p is do ta b e li p o tw ie rd z a ł p ra w o c h ło p a do o trzy m an ej ziem i. T a b ele, zg ro m a d z o n e w d z ia le V III, z o sta ły p o d z ie lo n e n a c z te ry g ru p y , zależn ie o d ty p ó w w si, a w ra m a c h g ru p y n a p o w ia ty i g m in y . D o d z ia łu V III zo stał o p ra c o w a n y in d ek s g e o g ra fic zn y , co b a rd z o u ła tw ia o d n a le z ie n ie a k t d o ty c z ą cy ch k o n k retn ej m ie jsc o w o śc i. M a te ria ł a rc h iw a ln y zo sta ł p o d z ie lo n y n a cztery g ru p y , k tó re zaw ierają: 1) ta b e le w si p ry w a tn y c h , m a jo ra c k ic h , in sty tu to w y c h (p o w ia t sierad zk i p o d s y g n a tu rą 6 6 7 3 -6 9 5 3 ); 2) ta b e le sp o rząd zo n e d la m ie sz c z a n ro ln ik ó w (p o w ia t sierad zk i - sygn. 7 3 3 6 -7 3 4 0 ); 3) ta b e le n a d a w c z e w si rzą d o w y c h (p o w ia t sierad zk i 7 5 2 5 -7 6 0 6 );

4) c z w a rta - ta b e le w si p o d u c h o w n y c h (p o w ia t sierad zk i sygn. 7 7 9 4 7819).

W g ru p ie ta b e l lik w id a c y jn y c h o d n a jd u je m y ta b e lę d o ty c z ą c ą m ie sz c z a n - ro ln ik ó w w S zad k u z 1869 r. (sygn. 7 3 3 9 ), a tak że ta b e le n a d a w c z e m a ją tk ó w p o d u c h o w n y c h te jż e m ie jsc o w o śc i z la t 1 8 6 5 -1 8 8 0 (sygn. 2 8 8 7 ) i z 1877 r. (sygn. 7 8 1 9 )33. W a rto je d n a k p a m ię ta j, że (p o d o b n ie ja k w p rz y p a d k u w c z e śn ie jsz y c h ze sp o łó w ) n ie n a le ż y o g ra n ic z a ć się do in d e k su g e o g ra fic zn e g o - z a w a rto ść akt, o d n o sz ą c a się do ogó ln ej te m a ty k i zw iązan ej z u rz ą d z e n iem g m in w ie jsk ic h w g u b e rn i k a lisk ie j, p o z w a la n a o d tw o rz e n ie p ro c e só w , k tó re b y ły c h a ra k te ry sty cz n e w o w y m czasie ró w n ie ż d la S zadku.

U rz ą d P o b o ro w y G u b e rn i K a lisk ie j, k tó re g o sp u śc iz n a z la t 1 8 7 4 -1 9 1 7 , je s t p rz e c h o w y w a n a w A P Ł , zo sta ł p o w o ła n y n a m o c y u sta w y o o b o w ią z k u słu żb y w o jsk o w ej z d n ia 1 sty c z n ia 1874 r. W k ^ d e j g u b e rn i K ró le stw a P o lsk ieg o p o w sta ł w ó w c z a s g u b e rn ia ln y u rz ą d p o b o ro w y o ra z p o w ia to w e u rzęd y p o w ia to w e i d o d a tk o w o d w a p u n k ty zb o rn e. D la g u b e rn i k alisk iej p u n k ty zbo rn e z o sta ły u tw o rz o n e w Ł ę c z y c y (p o w ia ty łę czy ck i, k o lsk i, k o n iń sk i, słu p eck i i tu re c k i) o ra z w S ierad zu (sierad zk i, k a lisk i, w ie lu ń sk i). Z a d a n ie m u rz ę d u b y ł n a d z ó r n a d p o b o re m rek ru ta, k o n tro la o só b p o d le g a ją c y c h o b o w ią z k o w i słu żb y w o jsk o w e j, ro z p a try w a n ie sp ra w o z d a ń u rz ę d ó w p o w ia to w y c h itp. In te re su ją cy m i, p o d k ą te m o m aw ian ej p ro b le m a ty k i, b ę d ą p rzed e w sz y stk im sp ra w o z d a n ia o re z u lta ta ch ak cji p o b o ro w ej w p o sz c z e g ó ln y c h p o w ia ta c h , z a w ia d o m ie n ia n a c z e ln ik ó w p o w ia tó w o d o sta rc z e n iu im p rz e z w ó jtó w g m in i b u rm istrz ó w lis t p o b o ro w y c h (sygn. 9 3 -1 0 1 ) czy sp ra w o z d a n ia z k o n tro li

33 APŁ, Inwentarz Zespołu Urząd Gubernialny Kaliski do Spraw Włościańskich z lat 1864 1914 (1932), nr 98; Cz. Ohryzko-Włodarska, Organizacja władz włościańskich w Królestwie

(16)

ą

a n a liz

ę

ż

y c z e k n a z a k u p ziem i, z e sp ó ł Z a rz

ą

d u

Ż

an d a rm e rii K a lisk iej, Izb y

34 APŁ, Urząd Poborowy Guberni Kaliskiej (dalej: UPGK), 107/I, Po chodatajstvu prizyvnych Seradzkogo uezda o predostalvenii im ostrocek dlja okoncanija obrazovanija, sygn. 188, 1913.

35 APŁ UPGK, 107/I, O cinovnike Aleksandre Gepner, sygn. 243, 1877, k. 7.

36 APŁ, Inwentarz Zespołu Zarząd Żandarmerii Powiatów Wieluńskiego i Sieradzkiego 1852 1915, nr 117.

37 Duma Państwowa - powołana przez cara Mikołaja II na mocy ukazu z 17/30 X 1905 r., w wyniku wydarzeń rewolucji 1905 r. miała pełnić rolę parlamentu cesarstwa rosyjskiego. Pierwsza Duma Państwowa zebrała się w kwietniu 1906 r.; APŁ, Komisje wyborcze do Dumy Państwowej guberni kaliskiej i piotrkowskiej - zbiór szczątków zespołów 1906-1914, nr 119.

38 Archiwum Państwowe w Łodzi, Przewodnik po zasobie archiwalnym, oprac. M. Bandurka, Warszawa 1998, s. 144.

(17)

S karbow ej K a lisk ie j, p ełn iącej n a d z ó r n a d sp raw am i p o d a tk o w y m i i k o n tro lu j ą c ą p ra c ę k as sk a rb o w y c h p o w iato w y ch .

W A P Ł z n a jd u je się ró w n ie ż z b ió r d y p lo m ó w c z e la d n icz y c h i m istrz o w sk ic h ró ż n y c h c e c h ó w w o je w ó d z tw a łó d z k ie g o , k tó ry z a w ie ra b o g a ty z b ió r d o k u m e n tó w w y d a n y c h p rz e d sta w ic ie lo m ró ż n y c h za w o d ó w z S zad k u , m . in. k o w a li, k ra w c ó w , m u rarzy , p ie k a rz y , rz e ż n ik ó w i sz e w c ó w 39.

K w e re n d a d o k u m e n tó w w y tw o rz o n y c h p rz e z g u b e rn ia ln e i p o w ia to w e je d n o s tk i a d m in istra c ji p a is tw o w e j w drugiej p o ło w ie X IX w . i w p o c z ą tk a ch X X w . w y k a z a ła , i ż sp u śc iz n a a rc h iw a ln a d o ty c z ą c a S zad k u w ty m o k re sie je s t sz c z ą tk o w a i o d n o si się do p o je d y n c z y c h , k o n k re tn y c h sp raw z a ła tw ia n y ch p rz e z d an y u rząd . C zęść z n ic h z o sta ła j u ż w y k o rz y sta n a p rz e z b a d a c z y 40. Z a c h o w a n e ź ró d ła nie p o z w a la ją je d n a k n a o d tw o rz e n ie w sz y stk ic h asp e k tó w d zia ła ln o śc i w ła d z p u b lic z n y c h n a ty m te re n ie . W z w ią z k u z ty m b a d a c z d z ie jó w S zad k u p o w in ie n się g n ą ć do ź ró d e ł d la p o w ia tu sierad zk ieg o , z g ro m a d z o n y c h p rz e d e w sz y stk im w z e sp o ła c h a d m in istra c ji sz c z e b la g u b e rn ia l- n eg o , n a p o d sta w ie k tó ry c h m o ż n a o d tw o rz y ć p ro c e sy zac h o d z ąc e w g m in a c h w ie jsk ic h w K alisk iem .

W a rto ść p o z n a w c z a p o sz c z e g ó ln y c h z e sp o łó w j e s t z ró ż n ico w an a. M ateriał z g ro m a d z o n y w z e sp o ła c h w ła d z a d m in istra c y jn y c h sz c z e b la g u b e rn ia ln e g o je s t b ard ziej p rz y d a tn y d la o d tw o rz e n ia h isto rii S zad k u , p rz e d e w sz y stk im , z u w a g i n a fakt, i ż w je g o zaso b ie z a c h o w a ły się a k ta o b ra z u ją c e d z ia ła ln o ść u rz ę d ó w n iż sz e g o szczeb la. A k ta in sty tu c ji a d m in istra c ji o gólnej (K G K , R G K ) i o rg an ó w a d m in istra c ji sp ecjalnej (np. U P G K , U rz ą d ds. W ło śc ia ń sk ic h ) w za je m n ie się u z u p e łn ia ją i d o p iero h o listy c z n e sp o jrzen ie n a ich zasó b p o z w a la n a p ełn iejsze o d tw o rz e n ie d z ie jó w re g io n u szad k o w sk ieg o .

Bibliografia

Archiwum Państwowe w Łodzi

Inwentarz III okr

ę

gu kalisko-piotrkowskiego Zarz

ą

du Akcyzy z lat 1913-1918, oprac. J. Strzałkowski, Łód

ź

1963, nr 30.

Komisarz do Spraw W ło

ś

cia

ń

ski Powiatu Sieradzkiego z lat 1870-1912, inwentarz ksi

ąż

kowy, nr 103.

Komisje wyborcze do Dumy Pa

ń

stwowej guberni kaliskiej i piotrkowskiej - zbiór szcz

ą

tków zespołów, inwentarz ksi

ąż

kowy, nr 119.

Rada Dobroczynno

ś

ci Publicznej Powiatu Sieradzkiego 1870-1914, W st

ę

p do inwenta rza, oprac. K. Banasik, Łód

ź

2006, nr 110.

39 http://baza.archiwa.gov.pl/sezam/sezam.php?l=&mode=show&zespoly_id=39246&zaw1 40 Dla przykładu: T. Olejnik, Ochotnicza Straż... ; Z. Chmiel, Z problemów opieki zdrowotnej

w Sieradzkiem w XIX i XX wieku [w:] Szkice z dziejów...; P. Sowa, Doktor Ignacy Lipiński, „Na

(18)

Rada Opieku

ń

cza Zakładów Dobroczynnych Powiatu Sieradzkiego z lat 1843-1870, inwentarz ksi

ąż

kowy, nr 109.

Rz

ą

d Gubernialny Kaliski, W st

ę

p do inwentarza i indeksy, oprac. T. Dowgird, Łód

ź

1979, nr 92.

Urz

ą

d Gubernialny Kaliski ds. W ło

ś

cia

ń

skich z lat 1864-1914 (1932), nr 98, inwentarz ksi

ąż

kowy.

kowy.

Zarz

Górak A., K a n c e la r ia G u b e r n a to r a i R ząd G u b e r n ia ln y L u b e ls k i (1 8 6 7 —1918). S tu d iu m a d m in is tr a ty w is ty c z n e i p r o z o g r a fic z n e, Lublin-R adzyń Podlaski 2006.

Kołodziejczyk R., Z a m ia n a m ia s t n a o s a d y w K r ó le s tw ie P o lsk im , „Kwartalnik Historyczny” 1961, R. 68, 1961, nr 1.

Kopiczy

ń

ska A., K a n c e la r ia G u b e r n a to r a Ł o mżyńsk ie g o w la ta c h 18 6 7 —1 9 1 8 —fu n k c je i p r o c e s y a k to tw ó rc ze , „Archeion” 1988, t. 84.

Kozłowski J., R e a liz a c ja r e fo r m y a d m in is tr a c y jn e j w K r ó le s tw ie P o ls k im 1 8 6 7 —1875,

„Przegl

ą

d Historyczny” 1998, t. 89, z. 2.

Lamprecht M., Sikora A., F u n k c je a d m in is tr a c y jn e S z a d k u — rys h is to r y c z n y, „Biuletyn

Szadkowski” 2008, t. 8.

Olejnik T., O c h o tn ic z a S traż P oża r n a w S z a d k u 18 9 6 —1996. Z a r y s m o n o g r a fic z n y,

Szadek 1996.

Ohryzko-W łodarska Cz., M a te r ia ły d o d zie jó w K a lis k ie g o z la t 1 8 6 7 - 1 9 1 4

p r z e c h o w y w a n e w a r c h iw u m łó d zk im , „Rocznik Kaliski” 1972, t. 5, s. 303-340. Ohryzko-W łodarska Cz., O r g a n iz a c ja w ła d z w łośc iańsk ic h w K r ó le s tw ie P o ls k im i ich

p o z o s ta łość a k to w a ( 1 8 6 4 - 1 9 1 8 ), W arszawa 1973.

Parczewski J., M o n o g r a fia S za d k u , W arszawa 1870.

P o d z ia ły a d m in is tr a c y jn e K r ó le s tw a P o ls k ie g o w o k r e sie 1 8 1 5 -1 9 1 8 . (Z a rys

h isto ry c zn y ), oprac. W. Trzebi

ń

ski, A. Borkiewicz, „Dokumentacja Geograficzna” W arszawa 1956, z. 4.

(19)

Smiałowski J., Przemiany gospodarcze w rolnictwie, rozwój miast i przem ysłu w latach

zaborów, [w:] Smiałowski J. (red.), Szkice z dziejów sieradzkiego, Łódź 1977,

s. 199-230.

Smiałowski J., Uwłaszczenie mieszczan miastach guberni kaliskiej, [w:] Studia i mater

iały do dziejów Łodzi i okręgu łódzkiego. Uwłaszczenie chłopów i mieszczan rolników, t. 2, Łódź 1966, s. 249-301.

Archiwalia dotyczące Szadku z lat 1867–1918 w zasobie Archiwum Państwowego w Łodzi

Ilona Florczak

Archiwalia dotyczące Szadku z lat

1867–1918 w zasobie Archiwum

Państwowego w Łodzi

Biuletyn Szadkowski 10, 171-188

2010

Tom 10

2010

ARTYKUŁY PRZEGLĄDOWE, NOTATKI,

SPRAWOZDANIA

Ilona Florczak

ARCHIWALIA DOTYCZĄCE SZADKU Z LAT 1867-1918

W ZASOBIE ARCHIWUM PAŃSTWOWEGO W ŁODZI

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie przechowywanych w Archi­

wum Państwowym w Łodzi materiałów z lat 1867-1918 odnoszących się do

Szadku, a także wskazanie problemów związanych z poszukiwaniem źródeł,

w przypadku gdy nie zachowała się spuścizna aktowa po urzędach bezpośrednio

sprawujących władze na danym obszarze. Główne źródła do historii Szadku

w drugiej połowie XIX w. znajdują się w zespołach rosyjskiej administracji

państwowej. Archiwalia, o których mowa, powstały w wyniku działalności

urzędów gubernialnych kaliskich i powiatowych sieradzkich. Część z nich,

podczas I wojny światowej, wywieziono do Rosji, dokąd ewakuowano władze

guberni. Pozostała na ziemiach polskich dokumentacja uległa rozproszeniu -

dotyczy to m. in. spuścizny aktowej zarządów powiatowych guberni kaliskiej,

a także dokumentacji władz administracji specjalnej szczebla powiatowego.

Prawie w ogóle nie zachowały się akta wytworzone przez władze powiatowe

sieradzkie, które w drugiej połowie XIX w. stanowiły bezpośrednią władzę

zwierzchnią gminy wiejskiej Szadek. W czasie I wojny światowej akta

gubernialne zostały podzielone - ważniejsze, przede wszystkim o charakterze

politycznym, wywieziono w głąb Rosji. Część tych dokumentów, w wyniku

porozumień z władzami radzieckimi, została później zwrócona stronie polskiej.

Dokumentacja, która pozostała na ziemiach polskich po I wojnie światowej,

w okresie międzywojennym była przechowywana w Kaliszu i Poznaniu,

ostatecznie jednak, po II wojnie światowej, trafiła do Archiwum Państwowego

w Łodzi (dalej: APŁ), gdzie pozostaje do dzisiaj. W archiwum łódzkim scalono

poszczególne części zespołów, uporządkowano akta i opracowano pomoce

archiwalne w postaci inwentarzy oraz indeksów rzeczowych i geograficznych.

ć

ą

ę

ś

ż

ć

ę

ą

ą

ą

ń

ż

ą

ę

ę

ą

ą

ę

ż

ę

ż

ą

ą

ą

ą

ę

ś

ą

ś

ś

ą

ż

ś

ą

ć

ę

ą

ę

ę

ą

ą

ę

Celem niniejszego artykułu jest przedstawienie przechowywanych w Archi

tylko pięć, a mianowicie administracyjny, wojskowo-policyjny, prawny, wetery

znajdujemy dokumenty, odnoszące się do nadzoru gubernatora nad poszcze

gubernatora). W tym samym referacie znajdują spisy członków dozoru kościel

choćby starai o emeryturę, m. in. dokumenty wyznaczające emeryturę ostatnie

1878 r.) czy wnioski o przyznanie świadczeń emerytalnych kasjerowi szadkow