Jadwiga Cesak
Zjazdy bibliofilów polskich w
dwudziestoleciu międzywojennym
Acta Universitatis Lodziensis. Folia Librorum 2, 37-54
A C T A U N I V E R S I T A T I S Ł О O Z 1 E N S I S
... F O LIA LIBRORUM 2, 1991____________________
Jadwiga Cesak
ZJAZDY BIBLIOFILÓW POLSKICH Ы DWUDZIESTOLECIU M I ÇQ ZYWOJENNYM
C z ę ś ć I
Charakterystyczne dla pejzażu życia bibliofilskiego w ! dw u d z i e stoleciu międzywojennym zjazdy bibliofilskie obfitowały w bogactwo dokonać. Dorobek polskich zjazdów bibliofilskich jest w i e l o k i e r u n kowy i wielowarstwowy zarówno w sferze organizacyjnej, publicystycz
nej , pr o b l e m o w e j , wydawniczej, jak i wystawienniczej. Prezentację
różnorodnych aspektów osiągnięć kolejnych zjazdów rozpoczynamy od
najtrudniejszych problemów odnoszących się do ich organizacji. W na stępnych częściach zamierzonego cyklu przedstawimy ich p r o b l e m a t y kę i ocenimy rolę, jaką odegrały w rozwoju,polskiego księgoznawstwa.
Lata po zakończeniu I wojny światowej, w młodym niepodległym państwie polskim charakteryzowały się bujnym rozwojem kultury, W o- kresie tym szczególnie intensywnie rozwinął się ruch bibliofilski, który ы licznie powstających organizacjach skupiał miłośników książ ki.
Na przestrzeni lat 1921-1927 powstało dziesięć towarzystw b i
bliofilskich. Zaledwie w trzy lata po odzyskaniu niepodległości z o r
ganizowano pierwsze w kraju Towarzystwo Bibliofilów Polskich w 'War szawie, a za nim kolejno powstały: Towarzystwo Miłośników Książki w Krakowie (1922), Towarzystwo Bibliofilów Polskich w Poznaniu (1923), Kolo Miłośników Książki'w Zamościu (1923), Towarzystwo Miłośników Książki,
we Lwowie (1923), Towarzystwo Bibliofilów w W i Inie (1926 ) , To wa
rzystwo Bibliofilów im. Joachima Lelewela w Toruniu (Г926), Lu b e l
skie Towarzystwo Miłośników Książki (1926), To warzystwo-Bibliofilów w Lodzi (1927), Towarzystwo Przyjaciół Książki w Kaliszu (1927). Pn- za -granicami kraju działało od r o k u , 1924 Polskie Towarzystwo P r z y
jaciół Książki w Paryżu. W 1938 r. powstało Śląskie Towarzystwo M i łośników Książki i Grafiki w Katuwicach.
kuch bibliofilski nie miał jednak sprecyzowanego programu dzia
łania. Brakowało mu teoretycznych podstaw ujęcia zadali bi bl io fi l
stwa, definicji samego zjawiska oraz statusu towarzystw bi bl io fi l
skich i możliwości harmonijnego współdziałania. Istniała zatem k o
nieczność wzajemnego porozumienia polskich organizacji bi bl io fi l
skich, realizujących swe zadania głównie w zakresie własnych, lokal
nych potrzeb i z a i n te re so wa ń. Cel taki był możliwy do osiągnięcia
tylko przy pomocy wspólnych organów prasowych i spotkań. · !
Idea wymiany poglądów i wspólnej rzeczowej dyskusji dojrzała w najbardziej aktywnym polskim gremium bibliofilskim, jakim było To warzystwo Miłośników Książki w Krakowie. Tu podjęto inicjatywę zor ganizowania I Zjazdu Bibliofilów Polskich, którego celem i zadaniem byłoby poznanie się wzajemne bibliofilów i przemyślenie planu wspól nego działania poszczególnych towarzystw.
Towarzystwo Miłośników Książki w Krakowie, przystępując do prac organizacyjnych przeprowadziło bogatą korespondencję z innymi zrze szeniami bibliofilskimi w kraju, oczekując od nich rad, wskazówek organizacyjnych i pomocy. Następnie ustalono skład osobowy Komitetu Organizacyjnego, który zajął się przygotowaniami do Zjazdu*. D o k ł a dano wszelkich starań, aby Zjazd wypadł jak najokazalej zarówno pod
względem doboru referatów, jak i organizacyjnym. Wszystkie sprawy
gospodarcze, takie jak zapewnienie funduszów, zakwaterowanie u c z e stników itp., przejęła sekcja administracyjna Komitetu Or ga ni za cy j nego.
Na jednym z'pierwszych posiedzeń Komitet ustalił termin Zjazdu na 20-30 czerwca 1925 r. oraz obliczył przypuszczalną liczbę
ucze-1
W skład Komitetu Organizacyjnego weszli: Franciszek Biesia-
decki (Lwów), Edward Cbwalewik (Warszawa), Stefan Demby (Warszawa), Bolesław Erzepki (Poznań), Jan Kasprowicz (Lwów), Zygmunt Klukowski (Szczebrzeszyn), Stanisław Piotr Koczorowski (Paryż), Stefan Ko mo r nicki (Kraków), Rudolf Kotula (Lwów), Jan Kuglin (Poznań), Edmund Maj
kowski (Poznań), Kazimierz Janusz Ossowski (Warszawa), Kazimierz
Piekarski (Kraków), Adam Półtawski (Warszawa), Stefan Rygiel (Wil
no), Justyn Sekulski (Kraków), Henryk Szeryński (Warszawa), K a z i
mierz Witkiewicz (Kraków), Tadeusz Zarański (Kraków). Por.: Odezwa Komitetu Organizacyjnego I Zjazdu Bibliofilów Polskich w Krakowie.
Zjazdy bihliofilów_pałskich ____ 39 stników. Zredagowano tekst odezwy i rozesłana ją następnie do w s z y stkich towarzystw bibliofilskich, oficyn drukarskich, a także do o- sób prywatnych mogących wykazywać zainteresowanie Zjazdem.
Odezwa Komitetu Organizacyjnego I Zjazdu Bibliofilów głosiła,
co następuje:
Miłość książki przestała być u nas zjawiskiem niecodziennym.
Rozstrzelone zabiegi jednostek skupiają się do zbiorowego wysiłku.
Powstał cały szereg zrzeszeń z wyraźnym celem kultu książki. Ruch
ten nie ma jednak jasnego oblicza. Brak mu niespornego ujęcia zadań
bibliofilstwa, brak mu wytycznych dróg, brak mu przemyślanego p l a nu działania i współdziałania. Krzewiciele i zwolennicy tego ruchu muszą się bliżej poznać i porozumieć. W tym celu zwołujemy Pierwszy Zjazd Bibliofilów Polskich, w prastarej kolebce naszego druku, K r a kowie. Niechaj ta pierwsza wspólna wymiana myśli rozstrzygnie i za
decyduje o przyszłych losach polskiego bibliofilstwa, niechaj się
stanie erą rozwoju polskiej książki. Wszystkich, dla których k s i ą ż ka jest silnym i pełnym życia ukochaniem i wszystkich, którzy chcą dać książce wyraz wyższego dostojeństwa - prosimy o przybycie na Zjazd 2 ,
W programie Zjazdu oprócż spraw książki przewidziane było rów
nież spotkanie osób zainteresowanych problematyką ekslibrisu. W
związku z tym Komitet Organizacyjny zredagował drugą odezwę do zbie raczy ekslibrisów^, informującą o terminie i celu spotkania, którym
było zapoznanie śię oraz wymiana myśli i ekslibrisów. Zebranie to
4 ~ ·
miała zakończyć licytacja ekslibrisów .
Wiele czasu i starania pochłaniały sprawy gospodarcze, a s z c z e
gólnie kwestia zakwaterowania uczestników. Sekcja administracyjna
Komitetu Organizacyjnego zarezerwowała pokoje w hotelach kr a k o w
skich, a także w prywatnych domach bibliofilów, co sprzyjało n a w i ą zywaniu przyjaźni i kontaktów towarzyskich.
W celu uświetnienia oprawy Zjazdu zadbano także o ciekawe d r u
ki, którymi mieli być obdarowani uczestnicy i goście. W tym celu
Komitet Organizacyjny rozesłał do licznych oficyn wydawniczych p i sma z prośbą o dary w postaci druków.
Z okazji Zjazdu urządzona wystawę opraw książkowych w Muzeum
Narodowym, której organizację powierzono Stefanowi Komornickiemu,
członkowi Koła Miłośników Opraw przy TMK w Krakowie. 2
Inaugurację przewidziana па 28 czerwca, ale już 27 czerwca wi e czorem odbyło się pierwsze zebranie tnwru z y s k i e .
Oficjalne otwarcie Zjazdu nastąpiło 28 czerwca w Czytelni B i
blioteki Jagiellońskiej. Po przemdwieniach inauguracyjnych wybrano prezydium, w skład którego weszli : Franciszek Biesiadecki - prezes
honorowy, Stefan Demby - przewodniczący oraz Ludwik Bernaeki, E d
ward Chwalewik, Stanisław Piotr Koczorowski, Zygmunt Klukowski, Ed mund Majkowski, Stefan Rygiel, Kazimierz Witkiewicz, Zygmunt Mocar- ski, Walenty Piaskowski i Henryk Szeryński.
Na Zjazd przybyło 122 uczestników, wśród których znajdowali się najpoważniejsi przedstawiciele polskich towarzystw bibliofilskich. Byli wśród nich wytrawni znawcy i miłośnicy książki, ludzie o w i e l kich i uznanych zasługach dla kultury polskiej.
Zainteresowanie Zjazdem znalazło również odzew w innych krajach, które dały temu wyraz, przesyłając pisma gratulacyjne i liczna d e pesze.
Obrady Zjazdu odbywały się przemiennie w lokalu Biblioteki Ja giellońskiej lub w sali Muzeum Przemysłowego.
Komitet Organizacyjny, jako cel Zjazdu wytyczył dwa główno za dania:
1) zapoznanie się wzajemne bibliofilów,
2) wewnętrzne zorganizowanie polskiego ruchu bibliofilskiego.
Pierwsze zadanie zostało zrealizowane całkowicie. Wycieczka de Suchej, bankiet w Grand Hotelu, a także prywatne spotkania pr zy cz y niły się do nawiązania znajomości i przyjaźni. Zjazd odbywał się w atmosferze ogólnej serdeczności i sympatii.
Drugie zadanie Zjazdu nie zostało jednak zrealizowane. Komitet Organizacyjny położył zbyt duży nacisk na zapoznanie się bi bl io fi lów, zaniedbując sprawę odpowiedniego doboru referatów, które o m ó wiłyby cele i zadania zorganizowanego bibliofilstwa. Poważnym u c h y bieniem organizacyjnym było przesunięcie obrad rzeczowych na os t a t ni dzień Zjazdu, co w praktyce uniemożliwiło uczestnikom zgłaszanie wolnych wniosków na skutek braku czasu.
Poza tymi mankamentami organizacja Zjazdu była sprawna, a ob ra dy budziły duże zainteresowanie.
W celu pełnie js ze go zilustrowania organizacji I Zjazdu, st os ow nym wydaje się przytoczenie sprawozdania kasowego, które
sporządza-ne przez Komitet Organizacyjny przedstawiało się następująco (w z ł )5 :
Oociłody :
składki uczestników Zjazdu ...
....990,-subwencje Magistratu m. Krakowa ...
500,-dar Justyna Sokulskiego ... 6 2 , IB
nadwyżka ze składki na bankiet ...
97,-razem: 1 649,10 Rozchód:
wydatki kancelaryjne i gospodarcze ... 614,18
odznaki zjazdowe ...
450,-bankiet w Grand Hotelu... 285,-Orukarnia W. L. Anczyca na koszty druku
sprawozdania zjazdowego ... i... 300,-razem: 1 649,18
Zgodnie z uchwałą I Zjazdu Bibliofilów Polskich w Krakowie, II
Zjazd miał odbyć się w rok później w Warszawie.
W dniu 17 września 1925 r. odbyło się .pierwsze powakacyjne ze
branie miesięczne Towarzystwa Bibliofilów Polskich w Warszawie, na
którym przeanalizowano sprawozdanie I Zjazdu, a prezes Stefan Demby
wygłosił obszerny referat na temat planowanego II Zjazdu. Spośród
członków IBP wyłoniono Komitet Organizacyjny, a w nim wyodrębniono dziewięć komisji6 :
- organizacyjno-regulaminową (Adam Półtawski, Edward Chwalewik, Stefan Demby, Zygmunt Łazarski),
- propagandowo-prasową (Łudomił Lewenstam, Stanisław Jarkow-
ski), . . .
- wydawniczą (Jan .Muszkowski, Gabriel Korbut), - "Święta Książki Polskiej" (Kazimierz W ó y c i c k i ), - referatową (Mieczysław Rulikowski),
5 J. G г у с z, Pierwszy Zjazd Bibliofilów, "Silva R e r u m ”
1925, z. 6, s. 127.
6 Pamiętnik II Zjazdu Bibliofilów Polskich w Warszawie 31 X-
- gospodarczą (Marian L e g i e c k i , Edward Maliszewski, Bolesław O l szowi ez),
- wycieczkową (Edward Chwalewik, Jan Michalski), - wystawową (Jan Michalski),
- licytacyjną (Edward Chwalewik, Lucjan Kamieński, Zygmunt Ł a zarski, Kazimierz Ossowski, Henryk Szeryński).
Wymienione komisje zajęły się organizacją il Zjazdu na powie
rzonych sobie odcinkach oraz ustaliły następujące propozycje p r o
gramowe :
- Zjazd powinien obradować w Zamku Królewskim, a poszczególne
jego sekcje w Ratuszu,
- należy poprosić ministra Wyznań Religijnych i Oświecenia Pu b licznego - Zenona Przesmyckiego o wygłoszenie referatu inauguracyj
nego, a nestora polskiego bibliofilstwa, Józefa Weyssenhoffa o
7
wygłoszenie referatu zamykającego Zjazd ,
- aby upamiętnić II Zjazd należy wystąpić o dotację na uf un do wanie w Katedrze św, Jana tablicy pamiątkowej, poświęconej pamięci Józefa Andrzeja Załuskiego®.
Ustalono, że Zjazd obradować będzie w trzech sekcjach: b i bl io
filskiej, bibliograficznej i b i b l io te ko zn aw cze j. Program pr ze w i d y wał także atrakcje towarzyskie, jak: bankiet, wieczornicę u Fukie- ra, przedstawienie teatralne oraz dla zainteresowanych wycieczki po bibliotekach warszawskich.
Komisja oryarizacyjno-regulaminowa obliczyła w przybliżeniu kosz
ty Zjazdu, które kształtowały się w granicach 9-10 tys. zł. S p o
dziewano się o k . 30B uczestników i ustalono składkę 20 zł od osoby; członkowie rodzin uczestników, czyli tzw. goście wpłacać mieli 12 zł.
Proponowany początkowo termin Zjazdu na czerwiec okazał się
nierealny, ponieważ w tym samym czasie odbywał się Miądzynarodowy Kongres Bibliotekarzy i Miłośników Książki w Pradze, w którym brało udział wielu znakomitych bibliofilów i bibliotekarzy z Polski".
Wo-7
Józef Weyssenhoff nie przybył na П Zjazd. Ibidem, s. 25. R
Projektu tego nie zrealizowano ze względu na brak funduszów. Ibidem.
o
Zjazd ten odbył się w roku 1926, w czerwcu. Por.: W. Î. W i-
s ł o c.k i, Międzynarodowy Zjazd Bibliotekarzy i Miłośników Książ-
bec powyższego zdecydowano ostatecznie, że II Zjazd Bibliofilów Pol skich odbędzie się w dniach 31 października- 2 listopada 1926 r.
Prezes Kornitegu Organizacyjnego Gtefan Oemby ustalił termin nad s y ł a n i a referatów do 1 5 sierpnia, natomiast zgłaszanie uczestnictwa do 15 września.
Rozesłane zostały odezwy, jedna ogólna - do wszystkich osób za interesowanych Zjazdem, druga natomiast - do drukarzy i wydawców z
prośbą o dary, w postaci specjalnych druków zjazdowych. Odezwa o-
gólna precyzowała cel Z j a z d u , którym było "pogłębienie wszystkich dziedzin wiedzy mających związek z książką, jej historią, rozwojem, przechowywaniem, a jednocześnie skoordynowanie wysiłków organizacji i jednostek, dążących do podniesienia szaty zewnętrznej i wartości wewnętrznej książki"*®. Druga odezwa do księgarzy i wydawców a p e l o wała "o nadsyłanie druków wydawniczych (po 300 egz.) pod adresem TBP
w Warszawie, {...], najpóźniej do 1 października 1 9 2 6 r."**
Niepokój komisji referatowej budziła tematyka nadsyłanych refe ratów, których większość traktowała o bibliotekoznawstwie i bi b l i o
grafii, natomiast niewiele o bibliofilstwie. Komisja ta zwróciła
się więc ze specjalną prośbą do kilku osób o wygłoszenie referatów z zakresu bibliofilstwa.
Dla każdego z uczestników Zjazdu przewidziano program,
legity-12
mację oraz odznakę zjazdową . Komisja gospodarcza zarezerwowała dla
uczestników pokoje w hotelach warszawskich: Savoy, Royal, Victoria, Hotel Brühlowski i Hotel Rzymski. Od Ministerstwa Komunikacji u z y s kano zniżki na przejazdy kolejowe.
W celu rozpropagowania idei zjazdów bibliofilskich i ich p r o
blematyki, Jan Muszkowski zredagował i rozesłał do zagranicznych
firm wydawniczych oraz organizacji bibliofilskich tekst odezwy w ję zyku francuskim*'1.
Organizacją wystawy bibliotecznej zajął się z własnej in icjaty wy Stefan Rygiel. Z propozycją zorganizowania wystawy z zakresu b i
bliotekarstwa wojskowego wystąpił Marian Łodyrtski , natomiast Adam
*° Pamiętnik II Zjazdu..., s . 14. 11 Ibidem, s. 14-15.
12
Projekt odznaki zjazdowej opracował Adam Półtawski. Ibidem.
Półtawski podjął się urządzenia wystawy bibliofilskiej p n . "Dwie K s ią żk i1’1 4 .
Protektorat nad Zjazdem objął minister. Wyznań Religijnych i 0- świecenia Publicznego Zenon Przesmycki.
Najwięcej trudności mieli organizatorzy ze znalezieniem odpo
wiednich sal na obrady, ponieważ w tym samym czasie w Warszawie od bywało się kilka innych zjazdów.
Na 2 tygodnie przed rozpoczęciem Zjazdu Komitet Organizacyjny stanął wobec braku pomieszczeń na wystawy zjazdowe. Starania Q lo kal Podchorążówki niestety nie powiodły się. Wystawy znalazły osta tecznie swoje miejsce w salach Reduty, które wynajęto na bardzo nie korzystnych warunkach finansowych1 5 . Urządzanie poszczególnych ek s pozycji rozpoczęto bardzo późno, bo 28 października, ponieważ do te go dnia sale Reduty były zajęte inną wystawą. ‘
Wielomiesięczne rozmowy prowadzone z dyrekcją Teatru N a ro do we go, a dotyczące zorganizowania dla uczestników Zjazdu pr ze ds ta wi e nia teatralnego, zakończyły się niepowodzeniem, rozbiły się bowiem
o kompletny brak zrozumienia ze strony władz teatralnych. Koszty
przedstawienia dla uczestników przerosłyby całkowity fundusz Zjaz d u 1 6 .
Pomieszczenia na obrady uzyskano ostatecznie w Pałacu Ka z i m i e rzowskim, dzięki zrozumieniu i życzliwości Bolesława Hr yniewieckie go, rektora Uniwersytetu Warszawskiego.
Organizatorzy niejednokrotnie stawali wobec obojętności i n i e
chęci w stosunku do swych starań. Sytuacja taka wynikała z braku
mecenatu państwa nad sprawami kultury narodowej. Z tych to właśnie powodów kilka ciekawych projektów Komitetu Organizacyjnego nie z o stało zrealizowanych, co budziło duże rozgoryczenie. Bibliofile m a rzyli bowiem, że dla Zjazdu "otworzą się podwoje Zamku Książąt M a zowieckich i Wazów, siedziby jednego z największych bibliofilów pol skich - króla Stanisława Augusta. Jakże by t-о było wspaniałe, stać się przecie nie mogło. Bardzo jednak stało się dobrze, że skoro obra dy bibliofilów polskich nie mogły się odbyć wśród murów pełnych p a miątek i wspomnień o królu - bibliofilu, odbyły się dzięki
wyjątko-14 Ibidem, s. 18-19.
15 Por.: Sprawozdanie kasowe II Zjazdu. Ibidem, s. 136.
wej uprzejmości rektora Wszechnicy Warszawskiej w pałacu nauki, a
nie w pałacu waśni politycznych, niegościnnym dla bibliofilów R a
tuszu"1 7 .
Ogromne koszty, które pochłonął Zjazd przedstawia poniższe spra- IR wozdanie kasowe (w zł) : Przychód: składki uczestników . N ... 6 070,-wieczerza ... 1.150,-fotografie ...
252,-różne wpływy (żetony, wydawnictwa) ... 26,12
razem: 7 498,12 Subsydia: Ministerstwo WRiOP ... 3 600,-Magistrat m. st. Warszawy ... 1 500,-Gebethner i Wolff ... 100,-Książnica-Atlas ...
100,-Dora Książki Polskiej ... ...л 50 ,
-razem: 5
350,-Dochód z licytacji książek ...
590,-Dochód z wystaw ...
3.9-16,-razem: 4 506 Przychód razem: 17 354,12
Rozchód:
-ogólne wydatki biurowe ... 4 819,37
przyjęcie gości ... ... . 3 152,60 żetony .... ... :_______ ... . ... 748,63 druki ... 1 366,-katalog licytacyjny ... . I 220,-17 Ibidem, s. 25. 18 Ibidem, s. 136.
wydawnictwa ... wynajęcie sal Reduty pozostałość kasowa ,
3 612,65 2 400,-
34,87 Rozchód razem: 17 354,12 Na II Zjeidzie Bibliofilów Polskich w Warszawie postanowiono, Ze III Zjazd odbędzie się we Lwowie.
Wstępne prace organizacyjne rozpoczęło Towarzystwo Miłośników
Książki we Lwowie już w grudniu 1926 r., czyli tuż po II Zjeżdzie.
Ówczesny prezes TMK we Lwowie, Franciszek Biesiadecki zwołał 'nad
zwyczajne posiedzenie, na którym ustalono, że w najbliższych dniach zostanie utworzony Komitet Organizacyjny, który zajmie się p r z y g o
towaniem Zjazdu. Początkowo zaplanowane termin Zjazdu na listopad
1927 r., ale już wkrótce uległ on przesunięciu na 26-29 maja 1928 r. Prace przygotowawcze toczyły się harmonijnie i w dość szybkim tem pie, jednakże w zgoła niepożądanym kierunku. Już poprzednie dwa zjaz dy zainicjowane przez bibliofilów wysunęły w dość poważnych r o z m i a rach problemy z zakresu bibliotekoznawstwa i bibliografii, na s k u
tek czego w środowisku zawodowym bibliotekarzy zaczęto dążyć do
wyodrębnienia spraw bibliotekarskich od bibliofilskich i
urządze-19 nia oddzielnego zjazdu
We Lwowie wystąpił konflikt między bibliotekarzami a bi bl io fi la mi, a wynikające z tego nieporozumienia zastopowały prace or ga ni za cyjne w martwym punkcie. Zapewne na skutek tych waśni prezes F r a n ciszek Biesiadecki złożył rezygnację z pełnionej funkcji, co stało się dla bibliofilów lwowskich niepowetowaną stratą. Biesiadecki roz goryczony licznymi nieporozumieniami - mimo usilnych próśb ze stro
ny członków TMK - nie chciał ponownie przyjąć funkcji prezesa. S y
tuacja stała się bardzo trudna i wydawało się, że w tych warunkach zorganizowanie Zjazdu jest absolutnie niemożliwe. Jeżeli stało się inaczej, to tylko dzięki wiceprezesowi Rudolfowi Kotuli, który w y kazał wiele inicjatywy w tworzeniu nowych władz Towarzystwa i p o nownym ruszeniu prac zjazdowych.
Na czele TMK, jako prezes stanął Stanisław Lempicki. Dzięki w y siłkom zarządu TMK, a w szczególności prezesa i niezrażają.cego się
19
Pamiętnik III Zjazdu Bibliofilów Polskich we Lwowie w Zi e
trudnościami wiceprezesa R. Kotuli, prace zjazdowe ruszyły powoli z miejsca. Na nadzwyczajnym, walnym zebraniu TMK 25 czerwca, w y b r a no Komitet Organizacyjny III Zjazdu Bibliofilów i prace po dz i e l o
no między poszczególne sekcje, analogicznie jak w Warszawie przed
II Zjazdem.
Wobec równoczesnego organizowania I Zjazdu Bibliotekarzy, K o m i tet Organizacyjny Zjazdu Bibliofilów zwrócił się do Komitetu Z j az du Bibliotekarzy, proponując współpracę w zakresie spraw go sp o d a r
czych, wystawowych, lokalowych itp. Współpraca między zwaśnionymi
organizatorami nie była oczywiście łatwa.
Spory trwały dość długo, ale zyskano nieco czasu, dzięki p r z e sunięciu uroczystości jubileuszowych Ossolineum na Zielone ś w i ą t
ki 1928 r., odkładając na ten termin odbycie obydwu zjazdów.
Sekcja organizacyjna Zjazdu Bibliofilów, której przewodniczył
prezes TMK - Stanisław tempicki - wydała odezwę do bibliofilów,
20 którą rozesłano w 1200 egzemplarzach
Termin III Zjazdu wyznaczono ostatecznie na 26-29 maja 1928 r., aby powiązać obrady zjazdowe z jubileuszem 100-lecia Ossolineum.
Skłóceni organizatorzy bibliotekarzy i bibliofilów "zawiesiwszy broó" uzgodnili, Ze każdy uczestnik zjazdu bibliofilów będzie mógł za opłatą 10 zł uczestniczyć, jako hospitant w zjeździe biblioteka-
21
rzy i na odwrót . Po tym ostatecznym porozumieniu doszło do rzetel
nej współpracy obydwu komitetów. Wiele dobrej woli ze strony biblio tekarzy wykazał Kazimierz Tyszkawski, sekretarz Komitetu Or ga n i z a cyjnego.
Sekcja gospodarcza, składająca się zarówno z bibliofilów, jak i bibliotekarzy pracowała pod przewodnictwem członka TMK Michała L i tyńskiego. Dzięki zgodnej współpracy udało się przeprowadzić pomyśl
nie cały szereg ważnych spraw, jak np. uzyskanie subwencji 1000 zł
od MWR i 0P oraz zasiłku 3000 zł od Zarządu m. I.wowa. Dobrze zo r g a nizowanej pracy tej sekcji zawdzięczały obydwa zjazdy sprawne i p o myślne załatwienie sprawy zakwaterowania przyjezdnych.
Komitet Organizacyjny Zjazdu Bibliofilów powierzył sekretariat Aleksandrowi Semkowiczowi, natomiast pieczę nad sprawami fi nansowy mi Eugeniuszowi Barczakowi. Postarano się również o odznaki
zjazdo-Ibidem, s. 8-10.
we, których projekt wykonał Rudolf Mękicki, a całość grawerowała w emalii firma rytownicza Eugeniusza Ungera we Lwowie. Tekst odezwy,
legitymacje uczestników i programy zjazdowe projektował i opraco- .
wał Aleksander Semkowicz, a druk powierzono Drukarni Ossolineum, Sekcja referatowa, której przewodniczył Kazimierz Hartleb, o d niosła bezsprzeczny sukces. Hartleb, nie czekając na zgłoszenia, sam
zestawił rzeczowy'program referatów, dobierając konkretnych refe
rentów.
Organizacją wystaw zajęła się sekcja wystawowa pod przewo dn ic twem Rudolfa Kotuli, przy współudziale Jadwigi Gamskiej, Anny J ę d rzejowskiej, Krystyny Reraerowej oraz Mariana des Loges. Wystawy pre
zentować miały dorobek tłoczni lwowskich od "Dryas Zamchana" Jana
Kochanowskiego (1578) aż do druków p i l l e r o w s k i c h , sięgających XX w. Sekcja wydawnicza, której zadaniem było nakłanianie szeregu o- ficyn lwowskich do ofiar na rzecz III Zjazdu Bibliofilów oraz o b
darowanie uczestników wydawnictwami, wywiązywała się ze swej roli
znakomicie, mając za przewodniczącego Kazimierza Gu br y n o w i c z a , p r e zesa Związku Księgarzy Polskich.
Dalsze prace organizacyjne wiązały się z przebiegiem samego Zjaz du, Komitet Organizacyjny sporządził po Zjeździe następujące
spra-22 wozdanie kasowe (w zł) : Przychód: składki uczestników 5 720,-Subsydia: Ministerstwo WR i 0P ... 1 000,-Magistrat m. Lwowa: a) na urządzenie Zjazdu ... ... 1 500,-b) na wydawnictwa ... 1 500,-Dochód z wystaw: a) za bilety ... 699,80 b) za katalogi ... 370,50
Różne wpływy (np. żetony) ... - 97,41
Niedobór ... 1 511,73
razem: 12 399,44
Rozchód: wydawnictwa ... 8 343,34 urządzenie wystaw 1 940,16 wydatki biurowe ... .. ... 741,97 żetony ... ... ... 707 ,20 druki ... ... 413,50 przyjęcie gości ... ... 253,27 razem:12 399,44 Bibliofile poznańscy, przelicytowawszy wilnian, powzięli g o t o
wość zorganizowania IV Zjazdu Bibliofilów Polskich. Należy tu w y
jaśnić, że zjazd ten chcieli urządzić u siebie bibliofile wileńscy, łącząc go z jubileuszem 350-lecia Uniwersytetu im. Stefana B a t o r e go. Pierwszeństwo otrzymał jednak Poznań, który wiązał zjazd z tak podniosłymi dwoma jubileuszami, jak 100-lecie Biblioteki Raczyńskich
oraz 100-lecie działalności wydawniczej Fundacji Kórnickiej. Była
jeszcze trzecia okoliczność, przyciągająca bibliofilów do Poznania,
a mianowicie, mająca odbywać sio równocześnie Powszechna Wystawa
Krajowa, organizowana na 10-lecie odzyskania niepodległości. J e d n o cześnie ze Zjazdem Bibliofilów miał odbywać się II Zjazd Bi bl i o t e karzy Polskich.
Organizacją zjazdów zajęło się Towarzystwo Bibliofilów Polskich w Poznaniu oraz Poznańsko-Pomorskie Koło Związku Bibliotekarzy P o l skich .
W skład Komitetu Organizacyjnego weszli: Cyryl Ratajski - p r e
zydent m, Poznania, Saturnin Mravincsics - prezes Towarzystwa B i
bliofilów Polskich w Poznaniu oraz ludwika O o b r z y ń s k a - R y b i c k a , E d mund Majkowski, Bożenne S z u l c - G o l s k a , Jan Sławski i Jan Kuglin. Do prac organizacyjnych włączyła się także Rada Bibliofilska.
Termin zjazdu ustalono na dni 30 maj-2 czerwiec 1929 r., objął
on dwa dni świąteczne (Boże Ciało - 30 maja i niedziela - 2 c z e r w ca), co umożliwiłoby wzięcie udziału osobom pracującym zawodowo. Po sunięcie takie zapewniało zjazdowi dużą frekwencję. Poprzednie zjaz dy trwały 3 dni, ten zaś miał trwać 4 dni, by umożliwić uczestnikom także zwiedzenie Powszechnej Wystawy Krajowej. Ostatni dzień z j az
du przeznaczona na wycieczkę do Kórnika i wzięcie udziału w u r o
czystościach jubileuszowych tamtejszej Biblioteki,
skarbnik towarzystwa Bibliofilów Polskich w Pożnaniu. Wkładkę uc ze
stnictwa osoby lub instytucji opłacało się sumę 25 zł, Uczestnik
zjazdu bibliofilów mógł być hospitalité«» zjazdu b i b l i u t e k a r z y , o p ł a cając wkładkę sumą 10 zł, natomiast uczestnik zjazdu bibliotekarzy,
hospitując zjazd bibliofilów był obowiązany opłacić wkładkę sumę
15 zł. ■
Sekcja wydawnicza Komitetu Organizacyjnego przygotowała dwa
o-ficjalne wydawnictwa zjazdowe, jedno z nich pod redakcją Stefana
23 Vrtel-Wierczyńskiego pt. "Biblioteki wielkopolskie i pomorskie" , a drugie autorstwa Marii W o jciechowskiej "Z dziejów książki w Pozna-
24
niu w XVI wieku" . Każdy z uczestników zjazdu otrzymał imienne e-
gzempłarze tych wydawnictw, co z nawiązką zwracało owe 25 zł wpła cone za wkładkę uczestnictwa.
Organizatorzy zjazdu 'mieli ogromne trudności z zakwaterowaniem wszystkich uczestników. Powodem tego była odbywająca się równocześ
nie Powszechna Wystawa Krajowa, którą przyjechali obejrzeć liczni
mieszkartcy całej Polski. Jednakże sprawnie działający Wydział Kwa terunkowy Powszechnej Wystawy Krajowej zdołał umieścić wszystkich
uczestników zjazdu bibliofilów w pokujach nowego i wygodnego 0 orno
Akademickiego przy Wałach Leszczyńskiego. Przyjeżdżający do Po zn a nia bibliofile spotkali się z nadzwyczajną gościnnością i troską. Na dworcu kolejowym oczekiwali na przyjezdnych dyżurni z zieloną o p a s ką na rękawie i napisem "Zj. Bibliof.", aby udzielić nie znającym miasta odpowiednich informacji dotyczących adresów i kwater. P o s t a rano się również o 50% zniżki na bilety kolejowe, jak również u l g o we karty wstępu na Powszechną Wystawę Krajową.
IV Zjazd Bibliofiłów. Polskich zgromadził w Poznaniu 700 u c z e
stników z całego kraju'*’’. Karto podkreślić, iż na zjazd przybyli
także goście zagraniczni, a mianowicie bibliofile czescy z Pragi. Biblioteki wielkopolskie i pomorskie, red. S. Vr te l-Wierczyrt-
s k i , Poznań 1929.
24 M. W o j c i e c h o w s k a , Z dziejńw książki w Po zn a
niu w XVI w., Poznań 1927.
25 Jan Kuglin, sekretarz Komitetu Organizacyjnego podał w w y
wiadzie dla prasy, że liczba uczestników Zjazdu wynosiła 700 osób
("Gazeta Morska" 1929, nr 9 l : 24 V), natomiast Bożenna. Szulc-Gałska w innej wypowiedzi prasowej podaje liczbę 500 uczestników ("Dzien
Podobnie, jak w 1926 r. w Warszawie, tak i w Poznaniu nie u d a ło się Komitetowi Organizacyjrsemu porozumieć z Miejskim Zarządem
Teatrów, aby zorganizować dla uczestników Zjazdu specjalne p r z e d
stawienie.
Reasumując, organizacja IV Zjazdu stała na bardzo wysokim p o
ziomie. jedynym potknięciem organizacyjnym było niezbyt fortunne
wybranie terminu zjazdu z uwagi na odbywającą się równocześnie P o w
szechną Wystawę Krajową. Zbyt duża ilość różnorodnych imprez, u r o
czystości, jubileuszy i towarzyskich rozrywek bardzo rozproszyła u- wagę bibliofilów i nie sprzyjała owocności obrad.
Omówienie strony organizacyjnej IV Zjazdu Bibliofilów Polskich stwarza dodatkowe trudności z uwagi na brak wiarygodnych źródeł in formacji. Zjazd ten nie posiada, jak poprzednie, księgi pamiątkowej. Z tego też względu nie udało się dotrzeć do sprawozdania kasowego,
ani do listy uczestników. Wyrywkowe i fragmentaryczne doniesienia
prasy codziennej pozwalają przypuszczać, iż był to najliczniejszy i najkosztowniejszy ze zjazdów bibliofilskich.
V Nadzwyczajny Zjazd Bibliotekarzy i Bibliofilów ku uczczeniu
pamięci marszałka Józefa Piłsudskiego zainicjowało Towarzystwo M i łośników Książki w Krakowie. Oo Komitetu Organizacyjnego weszli: Ed
ward K u n t z e , Kazimierz Witkiewicz, Ludwik Strojek, Karol P i o t r o
wicz oraz Helena Lipska. W ramach Komitetu działały następujące sek
cje: organizacyjna, finansowa, propagandowa, wystawowa, redakcyjna
i administracyjna. W skład Komitetu weszli niejako z urzędu prezesi
poszczególnych towarzystw bibliofilskich. Termin Zjazdu ustalono
na 10-11 listopada z uwagi na przypadające w tym czasie święto p a ń
stwowe odzyskania niepodległości. Zasadniczo Zjazd był
jednodnio-9 (
wy, a obrady przypadły właśnie na dzień 11 listopada .
Organizatorzy uzyskali w Ministerstwie Komunikacji 50% zniżkę kolejową dla przyjezdnych i zarezerwowali pokoje w hotelach kr a k o w skich.
Sekcja propagandowa umieściła w prasie szereg komunikatów, m a
jących na celu rozpropagowanie Zjazdu. W przeddzień Zjazdu ukazał
się w ‘’Kurierze Literacko-Naukowym" obszerny artykuł Edwarda Kunt-26
H. L i p s k a , Nadzwyczajny Zjazd Bibliotekarzy i Bi b l i o
filów ku uczczeniu pamięci marszałka Józefa Piłsud sk ie go w Krakowie 10-11 XI 1935, "Przegląd Biblioteczny" 1935, nr 4; s. 201-210.
zega, omawiający działalność drukarską i wydawniczą marszałka Jdze- 27
fa Piłsudskiego , Kilka komunikatów о V Zjeidzie podało również
Polskie Radio.
Sekcja wystawowa zwróciła się z prośbą do wielu osób i insty
tucji o wypożyczenie książek, druków, portretów i innych pamiątek
po 3. Piłsudskim, w celu urządzenia wystawy związanej z osobą m a r
szałka. Na apel ten odpowiedziały głównie biblioteki krakowskie, ale także 0 ibłioteka Narodowa, Centralna Biblioteka Wojskowa, Bi bliote ka Uniwersytecka w Poznaniu, Klub Sprawozdawców Sejmowych oraz k i l ka osób prywatnych.
W przeddzień V Zjazdu (10 listopada) otwarto w Bibliotece Ja giellońskiej biuro informacyjne, gdzie uczestnicy otrzymywali "Pro gram Zjazdu", .odznaki zaprojektowane przez Franciszka Seiferta oraz "Prospekt wydawniczy księgi pamiątkowej ku czci Józefa Pi ł s u d skiego", mającej się ukazać z inicjatywy Zjazdu^0 .
Na obrady Zjazdu, które ograniczyły się wyłącznie do tematyki
związanej z postacią J. Piłsudskiego, jako redaktora i drukarza, zostali zaproszeni przedstawiciele rządu.
Działająca w ramach Komitetu organizacyjnego sekcja finansowa
29
przedstawiła następujące sprawozdanie kasowe (w zł) :
Subsydia:
Magistrat m. Krakowa ... ... .
500,-Ministerstwo WR i 0P , . . ... ... .
300,-Towarzystwo Miłośników Książki
oraz Koło Bibliotekarzy w Krakowie ...
200,-Koło Legionistów w Chrzanowie . .
200,-Miejska Kasa Oszczędnościowa ... ...
200,-razem; 1 400
Reasumując powyższe rozważania można stwierdzić, że or ga n i z a torzy spotykali się niejednokrotnie z obojętnością i niechęcią w o
27 E. K u n t z e, Józef Piłsudski a książka, Kurier Literac-
ko-Naukowy dod. do IKC 1935, nr 45, s. 6. ? ft
Józef Piłsudski pisarz, wydawca i drukarz, red. 7. K l e m e n
siewicz, E. Kuntze, W. Pociecha i in., Kraków 1936.
bec swych starań, co budziło ich rozgoryczenie i powodowało, że piękne projekty mające na celu uświetnienie oprawy zjazdów b i b l i o filskich, a tym samym podniesienie ich rangi w życiu kulturalnym, nie zawsze udała się zrealizować. Sytuacja ta wynikała z braku s t a łego mecenatu państwa nad sprawami kultury narodowej.
Pierwszy Zjazd nie otrzymał żadnych subwencji ze strony państwa,
a jedynie skromną sumę od Magistratu m. Krakowa. Następne zaś, jak
wynika z przedstawionych sprawozdań kasowych, otrzymywały ni e w i e l kie dotacje z Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Pu bl ic z
nego, które stanowiły jednakże skromny procent ogńlnych wydatków.
Największą subwencję otrzymał II Zjazd Bibliofilów, n a j p r a wd op od ob
niej dlatego, że patronat nad nim objął osobiście minister Zenon
Przesmycki.
Wymierne ustalenia dotyczące kolejnych zjazdów przedstawiają się następująco:
I Zjazd trwał 3 dni (20-30 mają 1925), zgromadził 122 uc ze s t n i
ków, wygłoszono w czasie jego obrad 6 referatów, zorganizowano 1
wystawę, zaś ‘ogólny jego koszt wyniósł 1649 zł 18 gr.
W II Zjeidzie (31 października-2 listopada 1926) wzięło udział
392 bibliofilów. Na 2 posiedzeniach Sekcji Bibliofilskiej w y g ł o
szono 20 referatów, natomiast w sekcjach Bibliograficznej i Biblio-
tekoznawczej łącznie wygłoszono ich 28. Zorganizowano 6 wystaw.
Ogólny koszt Zjazdu zamyka się w sumie 17 354 zł 12 gr.
III Zjazd również trwający 3 dni (26-29 maja 192B) zgromadził
249 uczestników, wysłuchano 14 referatów i zorganizowano 4 wystawy. Koszty jego wyniosły 12 399 zł 44 gr.
Najdłużej, bo 4 dni (30 maja-2 czerwca 1929) obradował IV Zjazd w P o z n a n i u . Wzięło w nim udział ok. 700 osób, wygłoszono 9 re f e r a tów i zorganizowano 1 wystawę. Ze względu na brak źródeł nie znamy kosztów, jakie pochłonął, ale przypuszcza się, iż był to najkosztow
niejszy ze zjazdów. '
V Zjazd Bibliofilów zaplanowany pa гой 1931 w Wilnie nie doszedł do skutku, chociaż próby zorganizowania go podejmowane były k i l k a krotnie w latach' 1931.-1933.
Najaktywniejsze spośród organizacji bibliofilskich, Towarzystwo
Miłośników Książki w Krakowie zorganizowało jednodniowy V Na d z w y
w ogólnopolskie uroczystości ku czci Józefa Piłsudskiego, w dniu święta państwoweyG il listopada 1935 r.
Ola 131 osób, które wzięły w nim udział wygłoszono 3 referaty i
zorganizowano 1 wystawę. Koszt Zjazdu wyniósł 1400 zł. -Zjazd ten
niewiele z bibliofilstwem miał wspólnego poza tym, że zainicjowali go bibliofile.
Zorganizowanie pięciu zjazdów w okresie międzywojennym, w trud
nej sytuacji społeczno-politycznej Polski przedwrześniowej należy
przypisać dużej aktywności środowiskowej i prężności organizacyjnej polskich bibliofilów. Popularyzacja bibliofilstwa, a tym samym książki
i czytelnictwa, juź w samym fakcie organizacji zjazdów była mocną
stronę bibliofilstwa polskiego w latach 1925-1939.
Ядвига Цесак СЪЕЗДЫ ПОЛЬСКИХ БИБЛИОФИЛОВ В МШВ0ЕНН0М ДВАДЦАТИЛЕТИИ Ч а с т ь I Настоящая работа является первой из цикла статей, посвящённых различным про явлениям библиофильной жизни в период межвоенного двадцатилетия. В первую оче редь были рассмотрены достижения очередных пяти съездов библиофилов в Польше, которые состоялись в 1925-1935 гг.,· были представлены организационные предпо сылки, ход заседаний, количество участников, расходы и т.п. Очередные статьи из этого цикла будут касаться научных экспонированных и издательских достижений польских съездов библиофилов.
