Zdolność przetwarzania treści metaforycznych u chorych na schizofrenię paranoidalną i osób z zaburzeniami nerwicowymi

EWA KARABANOWICZ

z

dolność

przetWarzania

treści

metaforycznych

u

chorych

na

Schizofrenię

paranoidalną

i

oSób

z

zaburzeniami

R

Zdecydowanie opowiadam się za publikacją niniejszego artykułu. Opinię uzasad-nia oryginalność przeprowadzonych badań, ich walory diagnostyczno-praktyczne, jak również próba podjęcia bardziej ogólnej refleksji nad rolą umysłowego przetwarzania treści figuratywnych.

Przedłożony do recenzji artykuł poświecono złożonemu i diagnostycznie trud-nemu zagadnieniu, jakim niewątpliwie jest (pato)mechanizm rozumienia znaczeń przenośnych przez osoby cierpiące na poważne zaburzenia myślenia w przebiegu nieuleczalnej psychozy. Za taką właśnie od dawna uchodzi schizofrenia.

Trudno nie zgodzić się z Autorką, która na wstępie stwierdza, iż „metafory stanowią bardzo ważny aspekt ludzkiej komunikacji”. Dalsza lektura artykułu jednoznacznie przekonuje, że E. Karabanowicz jest świadoma wieloaspektowej charakterystyki metafor, która umożliwia rozpatrywanie zdolności przetwarzania znaczeń figuratywnych w ścisłym związku z różnymi procesami psychicznymi. Ponadto Pani Karabanowicz umiejętnie porusza się w obszarze psychopatologii, wykazując się znajomością zarówno tych bar-dziej klasycznych, jak i współczesnych modeli zaburzeń psychotycznych. Umiejętnie przy tym łączy wątki czysto kliniczne z nieco ogólniejszą refleksją teoretyczną nad rolą metajęzyka w poznaniu, wybierając za przykład zaburzenia myślenia figuratywnego na materiale przysłów. Autorka przygotowała tekst starannie, zadbała o właściwe proporcje poszczególnych części własnego wywodu i opisu uzyskanych danych empirycznych. Badaniami objęto stosunkowo pokaźną, bo 70-osobową grupę osób, w tym 30 chorych na schizofrenię paranoidalną oraz dwie grupy kontrolne, utworzone przez pacjentów nerwicowych i osoby zdrowe. Decyzję o przebadaniu grupy chorych na schizofrenię paranoidalną oceniam jako bardzo trafną, zważywszy na powszechnie znany fakt, iż zespół ten charakteryzuje się przede wszystkim występowaniem omamów i uro-jeń, a więc objawów nieobojętnych dla ogólnej sprawności myślenia, abstrahowania, dostrzegania analogii i wyczuwania kontekstu wypowiedzi o znaczeniu niejedno-znacznym bądź ukrytym (implicite). Kolejnym walorem zrealizowanych badań jest użycie Baterii testów do badania funkcji językowych i komunikacyjnych prawej półkuli mózgu w opracowaniu Łojek (2007). Narzędzie to spełnia współczesne wymogi psy-chometryczne, poza tym jest przykładem nowoczesnej baterii składającej się z kilku podtestów. Konstrukcja taka stwarza diagnostycznie cenną możliwość prześledzenia całego profilu, czyli ogólnego wzorca wyników jako podstawy drobiazgowej analizy różnicowej. Szczególnie interesujące są interakcje niektórych wyników testowych, któ-rych diagnostyczna przydatność, dzięki przedłożonym do recenzji badaniom, nie budzi wątpliwości i zasługuje na uwagę przynajmniej klinicystów. Autorka zadbała o graficzną

ilustrację wykrytych zależności, opatrzyła je również trafnym komentarzem. Jak sama podkreśla, chorzy na schizofrenię mają nadmierną tendencję do pochopnej i nietrafnej generalizacji znaczeniowej z jednoczesnym pomijaniem wpływu kontekstu. Dla po-równania, pacjenci z nerwicą wypadają w badaniach testowych lepiej, tym niemniej ich wyniki trudno uznać za całkowicie prawidłowe. Przez to dane empiryczne uzyskane przez Autorkęuzasadniają celowość kontynuowania badań nad przydatnością zadań interpretacji znaczenia metafor w diagnostyce klinicznej, zwłaszcza tej prowadzonej pod kątem analiz nozologiczno-różnicowych na wymiarze psychoza–nerwica–zdrowie psychiczne. Warto na koniec dodać, iż formalna strona tekstu, w tym układ poszcze-gólnych treści, dobór literatury oraz zagadnień szczegółowych, jak również proporcja ich objętości, zasługuje na pozytywną ocenę.

S

Schizofrenia powoduje wiele zmian w funkcjonowaniu psychicznym, emocjo-nalnym i społecznym u osób na nią cierpiących. Wśród objawów można wyróżnić nie tylko omamy, urojenia, brak wglądu, wahania nastroju, wycofanie społeczne, ale także zaburzenia myślenia i funkcji językowych, z czym wiąże się trudność z przetwarzaniem treści figuratywnych.

Celem badania było przedstawienie zdolności rozumienia wyrażeń metaforycz-nych u osób cierpiących na schizofrenię paranoidalną. Została również poruszona kwestia umiejętności przetwarzania metafor u osób zdrowych oraz dotkniętych zaburzeniami nerwicowymi dla porównania i wyodrębnienia specyficznych zabu-rzeń różnicujących schizofrenię z nerwicą.

W badaniu wzięło udział 30 osób ze schizofrenią paranoidalną, 20 osób z za-burzeniami nerwicowymi oraz 20 osób zdrowych. Wykorzystano Test matryc Ravena oraz cztery podtesty z baterii testów do badania funkcji językowych i komunikacyjnych prawej półkuli mózgu RHLB-PL (Test metafor rysunkowych i Test metafor pisanych, Test wyjaśnień metafor rysunkowych i Test wyjaśnień metafor pisanych).

Wyniki badań wykazały trudności z przetwarzaniem treści metaforycznych osób ze schizofrenią oraz występujące różnice w zakresie rozumienia treści figura-tywnych w przypadku badanych grup. Osoby z rozpoznaniem schizofrenii parano-idalnej osiągnęły najsłabsze wyniki w stosunku do reszty badanych. W przypadku osób zdrowych nie zaobserwowano problemów związanych z przetwarzaniem treści metaforycznych.

Metafory stanowią bardzo ważny aspekt ludzkiej komunikacji. Są formą ję-zyka mającą na celu przekazanie informacji w sensie niedosłownym, za pomocą znanych symboli słownych. Podstawą znaczenia metaforycznego jest stosowanie języka w przenośnym znaczeniu oraz dostrzeganie podobieństw między wrażeniami wzrokowymi, słuchowymi, kinestetycznymi oraz dotykowymi. Odbierane bodźce ze świata zewnętrznego są następnie komunikowane za pomocą znanych terminów, które tworzą znaczenie metaforyczne (Biela, 1981).

Rozumieniem znaczeń, przetwarzaniem zdań oraz funkcją procesów psychicznych odpowiedzialnych za przyswajanie i używanie języka zajmuje się psycholingwistyka. Należy najpierw określić strukturę syntaktyczną, aby zrozumieć pewne wyrażenia, sentencje. Można wyróżnić strukturę powierzchniową oraz głęboką. Pierwsza z nich dotyczy słów, które są kierowane do innych ludzi bądź słów odbieranych od otocze-nia, mających na celu przekazanie odpowiedniego znaczenia wypowiedzi. Natomiast jednostka, do której odnosi się wyrażenie, musi rozszyfrować tę strukturę, aby zrozumieć nadany sens, czyli strukturę głęboką. Rozróżnienie owych struktur ma istotne znaczenie w procesie przetwarzania zdań, gdyż informuje o dwóch etapach analizy informacji przez jednostkę. Dopiero na poziomie struktury głębokiej istnieje możliwość wydobycia sensu zdania. W przypadku zdań złożonych dokonuje się trzech operacji. Na początku odbiera oraz analizuje się pierwsze zdanie, przechowując je w pamięci, potem drugie (wykonując te same operacje). Następnie integrowane są znaczenia obu zapamiętanych wyrażeń (Gleason, Ratner, 2005).

Przetwarzanie zdań ma na celu wyłonienie relacji semantycznej między słowa-mi oraz utworzenie tzw. reprezentacji ideacyjnej, która polega na zaobserwowaniu związku pomiędzy opisywanymi przedmiotami, zdarzeniami. Badania potwierdzają, że zazwyczaj osoby zapamiętują sens wypowiedzi, porzucając strukturę powierzch-niową. W przetwarzaniu treści figuratywnych wyróżnia się trzy fazy tego procesu. Najpierw analizowane jest znaczenie dosłowne sentencji, po czym odwołuje się do kontekstu. Jeśli nie pasuje do okoliczności danej sytuacji, zostaje odrzucone i poszu-kuje się znaczenia metaforycznego. Opisana teoria wskazuje na wtórne rozumienie języka figuratywnego. Istnieją jednak badania wskazujące, że rozumienie przenośni może odbywać się równie szybko, jak pojmowanie treści dosłownych (Gleason, Ratner, 2005).

Zdolność rozumienia treści metaforycznych wiąże się z pojmowaniem kontekstu językowego. Język służy jako narzędzie do komunikacji interpersonalnej. Stanowi system znaków i zasad ich wykorzystania w mowie. Metafory są istotnym skład-nikiem kompetencji językowej (Kurcz, 2000). Chomsky (1965), twórca powyższego pojęcia, opisuje ją jako pewną wiedzę umysłową, posługującą się systemem symboli. Natomiast tzw. realizacja językowa dotyczy aktów zastosowania zasobu wiedzy.

Zdanie zawiera składnik syntaktyczny, semantyczny oraz fonologiczny (Kurcz, 2000), dlatego istotne jest określenie struktury gramatycznej, interpretacja tekstu oraz rozpoznanie słów i dźwięków. Dopiero po zidentyfikowaniu powyższych ele-mentów, można zrozumieć całą wypowiedź. Szczególną rolę w przypadku wyrażeń metaforycznych odgrywa dziedzina językoznawstwa zwana semantyką, która zajmuje się badaniem relacji między określonymi słowami w zdaniu oraz ich znaczeniem. Niektóre wyrazy mają wiele znaczeń, dzięki czemu tworzone są różnego rodzaju zagadki, dowcipy (Gleason, Ratner, 2005). Czytając metafory, ludzie doświadczają semantycznego dysonansu bądź tzw. metaforycznego napięcia, które zazwyczaj nie pojawia się w przypadku dosłownych znaczeń. Napięcie jest szczególnie intensywne w przypadku, gdy określona metafora nie jest znana, co niekoniecznie wskazuje na odmienną formę procesu jej przetwarzania (Alonso-Quecuty, de Vega, 1991).

Kompetencja językowa rozumiana jako umiejętność używania języka odwołuje się także do gramatyki, której podstawę stanowi składnia. Można w niej wyróżnić regułę frazową (realizującą strukturę głęboką sentencji) oraz transformacyjną (two-rzącą strukturę powierzchniową). Struktura głęboka wiąże się często z domyślnym sensem określonego zdania. Według Chomsky’ego (1965) jest strukturą syntaktyczną, w której element semantyczny nadaje właściwe znaczenie. Natomiast struktura po-wierzchniowa związana jest ze składnikiem fonologicznym, dzięki któremu sentencja nabiera odpowiedniej formy fonicznej (Kurcz, 2000).

Przedstawiciele wielu dyscyplin naukowych od lat zajmują się badaniem procesu rozumienia wyrażeń figuratywnych. Zdolność posługiwania się metaforami „wymaga nie tylko zdolności rozumienia warstwy językowej, wyczucia metaforyczności tej klasy tekstów i znajomości reguł pragmatycznych, ale także prawidłowego współdziałania mechanizmów poznawczych, m.in. reguł abstrahowania, wnioskowania” (Ulatowska, Sadowska, Kądzielawa, Kordys, 2000, s. 191). Lakoff i Johnson (1988) podkreślają, że metaforyczny jest system pojęć, którymi posługujemy się na co dzień, aby działać i myśleć. Kieruje naszym postępowaniem, nadaje kształt rzeczom, sytuacjom, które spostrzegamy, przez co wpływa na postawy ludzkie, stosunek do innych. Doświad-czanie oraz rozumienie określonych zjawisk w terminach innych zjawisk stanowi jedną z funkcji metafory, co oznacza, że dane pojęcie, czynność i język dzięki niej się kształtują. Autorzy podkreślają, że metafory są ściśle związane z procesem myślenia, nie stanowią jedynie właściwości języka.

Przetwarzanie treści metaforycznych wiąże się z umiejętnością dostrzegania analogii pomiędzy zróżnicowanymi zjawiskami oraz zdolnością wychodzenia poza literalny sens danej wypowiedzi (Bryan, 2007). W psycholingwistyce analogia to m.in. umiejętność rozumienia znaczeń językowych w danym kontekście. Wymaga posiadania pewnej wiedzy ogólnej o rzeczywistości, do której dane wyrażenie się

odnosi. Szczególnie u małych dzieci rozumienie metafor odbywa się na podstawie wnioskowania przez analogię. Często tłumaczą sobie przenośnie w oparciu o zdobyte doświadczenie w podobnych okolicznościach. Są w stanie zrozumieć daną wypowiedź, stwierdzenie o charakterze figuratywnym, jeśli przeanalizują sytuację z przeszłości, w której się znalazły, na podstawie podobieństwa do podanego wyrażenia (Biela, 1981).

Cennym źródłem informacji na temat umiejętności rozumienia wyrażeń figu-ratywnych są badania Jodzio, Gąseckiego oraz Nyki (2001), które wykazały większą trudność w przetwarzaniu treści metaforycznych u osób z uszkodzoną lewą półkulą w porównaniu do chorych z uszkodzoną prawą półkulą. Z kolei Łojek (2007) twier-dzi, że problem z przetwarzaniem treści figuratywnych mają osoby z uszkodzoną prawą półkulą mózgu. Zazwyczaj odbierają dany tekst zawierający metaforę w spo-sób literalny. Popełniają znaczną ilość błędów w przypadku testów wymagających abstrakcyjnego myślenia. Nie potrafią także zrozumieć intencji osób ukazanych w określonej metaforze.

W przypadku schizofrenii pacjenci dostrzegają związki przyczynowe między niemającymi ze sobą nic wspólnego przedmiotami. Wykazują skłonność do sche-matyzacji. Zwracają uwagę na szczegóły, jednak mają trudność ze zrozumieniem i wyrażaniem struktury całości. Może to świadczyć o problemie osób chorych na schizofrenię z przetwarzaniem treści figuratywnych. Wielu lekarzy podkreśla wystę-powanie symbolicznego myślenia u chorych. Nieznacznym sytuacjom, zdarzeniom nadają określony sens. Często symbolika współwystępuje z myśleniem konkretnym (np. pacjent na polecenie psychiatry, aby podał rękę, twierdził, że jeśli to zrobi, sam bez niej zostanie). Widoczne jest również rozkojarzenie myślenia (Zeigarnik, 1969). Chorzy na schizofrenię często nie rozumieją wypowiedzi innych osób, podobnie jak inni ludzie nie są w stanie zrozumieć przekazu osób z psychozą. Stwierdza się ubóstwo mowy oraz treści. Zdania nie zawierają dostatecznej ilości informacji. Jednostka posługuje się dziwacznym językiem, który bardzo często staje się abstrak-cyjny. Zauważany jest także natłok mowy oraz tendencja do zbaczania z kluczowego wątku. Badania psycholingwistyczne dotyczące zaburzeń językowych w schizofrenii pokazują, że wypowiedzi osób chorych pod względem semantycznym są bardzo ubogie, często nie zawierają przymiotników, natomiast dopełnienia wypowiedzi umieszczane są zazwyczaj na końcu sentencji (Czernikiewicz, 1998).

Zeigarnik (1969) prowadziła badania nad zaburzeniami myślenia, szczególnie nad obniżeniem procesu uogólniania i jego wypaczeniem u osób ze schizofrenią, padaczką, oligofrenią, urazami mózgu. Myślenie wyraża się poprzez umiejętność przyswajania oraz wykorzystania informacji, a także zastosowania różnych form operacji umysłowych, przy czym proces przyswajania rozumie się jako zdolność generalizacji, syntezy i abstrahowania. Pozwala w pełni na poznanie rzeczywistości.

Obniżenie stopnia uogólnienia przejawia się w przewadze bezpośredniego przedsta-wienia zjawisk, nieumiejętności klasyfikacji, powiązania ze sobą rzeczy podobnych. Natomiast wypaczenie oznacza nadmierną generalizację, nieadekwatne dopasowanie, przypadkowe skojarzenia w stosunku do prezentowanego ćwiczenia.

Wyniki badań pokazały, że osoby ze schizofrenią nie miały obniżonego poziomu uogólnienia, wręcz przeciwnie, zanadto generalizowały. W przypadku klasyfikacji brały pod uwagę cechy bardzo ogólne, nieodpowiednie do istniejących związków między przedstawionymi rzeczami, co wskazuje na beztreściowy sposób wykonywania ćwiczenia. Spośród wszystkich grup badanych popełniły najwięcej błędów formalnych w zadaniu dotyczącym klasyfikacji. Chorzy bardzo często udzielali nieadekwatnych odpowiedzi. Nie wnikali w konkretną treść, ale interpretowali ją na bardzo ogólnym poziomie, co pojawiło się również w przypadku wyjaśniania przysłów. Pomimo że jednostka rozumiała treść, jej wypowiedzi nie odzwierciedlały dokładnego zna-czenia metafory. Nie potrafiły wyhamować przypadkowych skojarzeń i rozważały na temat danej sentencji w sposób absurdalny. W przypadku testów zawierających przenośnie i przysłowia, zazwyczaj wybierali poprawną odpowiedź, natomiast swój wybór nieodpowiednio uzasadniały, co powodowało, że zadania nie można było zaliczyć (Zeigarnik, 1969).

Celem pracy jest ukazanie zdolności przetwarzania treści metaforycznych u pa-cjentów chorych na schizofrenię paranoidalną w porównaniu do osób dotkniętych zaburzeniami nerwicowymi oraz osób zdrowych, nieposiadających żadnej diagnozy. Badania przeprowadzono z zamiarem przedstawienia specyficznych trudności róż-nicujących schizofrenię z nerwicą.

W przedstawionej pracy skupiono się wokół następujących problemów badaw-czych: (1) Czy u osób chorych na schizofrenię paranoidalną obserwuje się zaburzenia przetwarzania treści metaforycznych? (2) Czy osoby z zaburzeniami nerwicowymi mają większe trudności z rozumieniem metafor niż osoby zdrowe? (3) Jakiego typu różnice w rozumieniu treści metaforycznych obserwuje się u chorych na schizofrenię paranoidalną, zaburzenia nerwicowe i u osób zdrowych?

M

Osoby badane

W badaniu wzięło udział 70 osób, w tym 30 pacjentów chorych na schizofrenię paranoidalną, którzy stanowili grupę eksperymentalną, 20 osób z zaburzeniami nerwicowymi oraz 20 osób zdrowych, które tworzyły grupy kontrolne. Chorzy na schizofrenię przebywali w Wojewódzkim Zakładzie Lecznictwa Psychiatrycznego

w Olsztynie, natomiast pięć osób zbadano w Wojewódzkim Szpitalu Psychiatrycznym im. Tadeusza Bilikiewicza w Gdańsku. Respondenci z zaburzeniami nerwicowymi byli pacjentami Kliniki Chorób Psychicznych i Zaburzeń Nerwicowych Uniwersytec-kiego Centrum Klinicznego w Gdańsku. Badaniasześciu osób wykonano w Poradni Leczenia Nerwic Wojewódzkiego Zakładu Lecznictwa Psychiatrycznego w Olsztynie. Jeden pacjent przebywał na Oddziale Psychiatrycznym w 7 Szpitalu Marynarki Wo-jennej w Gdańsku. Osoby zdrowe nie miały postawionej żadnej diagnozy, w dużej części byli to studenci.

Średnia wieku dla wszystkich osób badanych wyniosła 36,67. Wśród osób badanych można wyróżnić 36 mężczyzn, co stanowi 51,4% uczestników oraz 34 kobiety (48,6%). Powyższe dane wskazują na duży stopień zróżnicowania grup pod względem płci.

Zastosowane metody

W badaniu użyto skali A i B z Testu matryc Ravena w wersji Standard formą równoległą, mierzącą aktywność poznawczą człowieka, a także czterech podtestów z baterii testów do badania funkcji językowych i komunikacyjnych prawej półkuli mózgu

RHLB-PL w opracowaniu Łojek (2007), m.in.: Test metafor rysunkowych, Test wyjaśnień metafor rysunkowych, Test Metafor Pisanych oraz Test wyjaśnień metafor pisanych.

Narzędzia diagnostyczne mają na celu ocenę zdolności przetwarzania treści metaforycznych u chorych na schizofrenię paranoidalną (grupa eksperymentalna), pacjentów z zaburzeniami nerwicowymi (grupa kontrolna) oraz u osób zdrowych (grupa kontrolna) na podstawie liczby prawidłowo wykonanych zadań. W skali A i B

Testu matryc Ravena można maksymalnie zdobyć 24 pkt, natomiast w każdym teście

metafor – maksymalnie po 10 pkt (łącznie 40).

W

Uzyskane wyniki zaprezentowano według kolejności sprecyzowanych problemów badawczych, gdzie zmienną niezależną była przynależność do danej grupy, natomiast zmienną zależną – zdolność przetwarzania treści metaforycznych.

Na podstawie uzyskanych danych można stwierdzić, że osoby chore na schizo-frenię paranoidalną otrzymały najniższe wyniki we wszystkich testach z baterii testów

do badania funkcji językowych i komunikacyjnych prawej półkuli mózgu RHLB-PL.

Najsłabiej wypadł Test wyjaśnień metafor rysunkowych (25 osób – niskie wyniki). Najmniejszy problem z rozwiązywaniem testów miały osoby zdrowe. W Teście

metafor rysunkowych oraz w Teście metafor pisanych nie popełniły żadnego błędu.

Badani z zaburzeniami nerwicowymi lepiej wypadli od grupy eksperymentalnej, natomiast wykazali większą trudność w rozwiązywaniu zadań niż osoby zdrowe. Wyniki w testach uzyskane przez określoną liczbę osób we wszystkich badanych grupach zostały zaprezentowane na rysunku 1.

Rysunek 1. Liczba odpowiedzi metaforycznych w testach metafor (rysunkowych i pisanych) oraz testach wyjaśnień metafor (rysunkowych i pisanych).

Analiza korelacji rang Spearmana wskazuje na wysoką spójność występującą między testami. Najbardziej spójne wyniki w przypadku prawidłowych (metafo-rycznych) odpowiedzi występują między Testem metafor rysunkowych a Testem

metafor pisanych, gdzie r_s = 0,717, co oznacza, że wraz ze wzrostem wyników w jed-nym z wyżej wymienionych testów, wzrastają wyniki w drugim teście. Najsłabsza zależność pojawia się między Testem metafor pisanych a Testem wyjaśnień metafor

rysunkowych, gdzie r_s = 0,491. Jednak wyniki we wszystkich testach silnie korelują

ze sobą na poziomie istotności statystycznej p < 0,01.

U chorych na schizofrenię paranoidalną najwyższą spójność dotyczącą określo-nej kompetencji metaforyzowania zaobserwowano między Testem metafor pisanych i Testem wyjaśnień metafor pisanych, w którym współczynnik korelacji Spearmana wynosi r_s = 0,618. Bardzo wysoka zależność występuje również między Testem metafor

pisanych a Testem metafor rysunkowych (r_s = 0,609) oraz Testem metafor pisanych

a Testem wyjaśnień metafor rysunkowych (r_s = 0,460). Powyższe dane wskazują na silną korelację na poziomie istotności statystycznej p < 0,01. Pozostałe korelacje między poszczególnymi testami również są istotne statystycznie, ale na poziomie p < 0,05.

Najwyższa spójność u osób z zaburzeniami nerwicowymi występuje między Testem

metafor rysunkowych a Testem metafor pisanych, gdzie r_s = 0,755 (p < 0,01). Na tym

samym poziomie istotności statystycznej obserwuje się zależności między Testem

wyjaśnień metafor rysunkowych a Testem wyjaśnień metafor pisanych r_s = 0,617.

Istot-ność na poziomie p < 0,05 notuje się między Testem metafor rysunkowych a Testem

wyjaśnień metafor pisanych (r_s = 0,436), Testem Metafor Pisanych a Testem wyjaśnień metafor pisanych (r_s = 0,426) oraz Testem metafor rysunkowych a Testem wyjaśnień

metafor rysunkowych (r_s = 0,441). Nie ma istotnie statystycznej zależności między

Testem metafor pisanych a Testem wyjaśnień metafor rysunkowych (r_s = 0,344). Powyższe dane wskazują na wysoką spójność kompetencji metaforyzowania w przypadku osób ze schizofrenią i nerwicą. Na podstawie jednego testu można mniej więcej przewidzieć wyniki w pozostałych testach. Jednak u osób zdrowych nie zaobserwowano istotnych statystycznie zależności, szczególnie w Teście metafor

rysunkowych i Teście metafor pisanych, gdzie badani uzyskali maksymalną liczbę

punktów, co oznacza, że nie mieli trudności ze wskazaniem danego obrazka bądź sentencji zawierającej przenośne znaczenie, w przeciwieństwie do osób ze schizo-frenią oraz pacjentów z zaburzeniami nerwicowymi, którzy znacznie różnili się od grupy kontrolnej zdrowych. Rysunek 2 zawiera wyniki ukazujące spójność między określonymi testami.

Rysunek 2. Analiza korelacji między testami u chorych na schizofrenię paranoidalną i osób z zaburzeniami nerwicowymi.

Wyniki otrzymane w Teście matryc Ravena wskazują na mniejsze możliwo-ści intelektualne i trudnomożliwo-ści poznawcze chorych na schizofrenię paranoidalną. Większość osób (26 na 30 badanych) miała problemy z rozwiązywaniem zadań. W przypadku zaburzeń nerwicowych 13 na 20 badanych uzyskało wysokie wyniki, co w porównaniu do grupy kontrolnej zdrowych (19 na 20 osób) może świadczyć o negatywnym wpływie choroby na zdolność abstrakcyjnego myślenia i problemach w wykonywaniu zadań wymagających aktywności poznawczej jednostek z nerwicą. W przypadku osób zdrowych jedynie jedna na dwadzieścia osób uzyskała niski wynik, co wskazuje, że zadania ze skali A i B Testu matryc Ravena dla większości nie sprawiły trudności. Powyższe dane są istotne statystycznie (χ2 _{= 34,10, p < 0,01).}

Zostały przedstawione na rysunku 3.

Rysunek 3. Wyniki w Teście matryc Ravena w skali A i B.

Poniżej zaprezentowano wyniki obrazujące różnice uzyskane przez badane grupy w Testach metafor (rysunkowych i pisanych) oraz Testach wyjaśnień metafor (rysunkowych i pisanych), co pozwoliło na określenie, czy osoby badane lepiej radzą sobie ze wskazywaniem poprawnej odpowiedzi w przypadku rysunku lub przeczy-tanej sentencji, czy mniejszy problem sprawia im wyjaśnienie usłyszanych metafor. Na podstawie testu Levene’a oraz testu t-Studenta, porównując średnie wyniki otrzymane przez chorych na schizofrenię paranoidalną i osoby z zaburzeniami nerwicowymi, można wysunąć następujące wnioski: istotnie statystycznie różnice

między grupami w ilości prawidłowych odpowiedzi zaobserwowano w Teście

wyja-śnień metafor rysunkowych (p = 0,016); osoby z zaburzeniami nerwicowymi lepiej

radziły sobie z tłumaczeniem znaczenia wyrażeń metaforycznych (średnio 8,95) niż chorzy na schizofrenię paranoidalną (średnio 7,70), przy czym należy zaznaczyć, że założono równość wariancji. W przypadku odpowiedzi błędnych abstrakcyjnych w Teście wyjaśnień metafor rysunkowych grupa eksperymentalna uzyskała istotnie wyższe wyniki (średnio 1,60) niż kontrolna (średnio 0,65), a poziom istotności

p = 0,008. W Teście metafor pisanych, w którym poziom istotności statystycznej

wynosi p = 0,060 (w przypadku odpowiedzi metaforycznych), osoby z zaburzeniami nerwicowymi lepiej radziły sobie ze wskazywaniem znaczenia wyrażenia figura-tywnego (średnio 9,10) niż osoby z psychozą (średnio 7,90). acjenci ze schizofrenią paranoidalną udzielali więcej odpowiedzi błędnych nieadekwatnych w Teście metafor

pisanych (średnio 1,50) w porównaniu do osób z nerwicą (średnio 0,65), przy czym

wyniki znajdują się na granicy istotności statystycznej p = 0,057. Należy zaznaczyć, że opisując powyższe wyniki na podstawie testu Levene’a, nie założono równości wariancji, co wskazuje na zróżnicowanie grup. Bardziej heterogeniczna jest grupa eksperymentalna. W Teście wyjaśnień metafor pisanych również lepiej poradziły sobie osoby z zaburzeniami nerwicowymi (średnio 8,55) niż pacjenci z psychozą (średnio 7,37); istotność statystyczna p = 0,060, przy czym założono równość wariancji. Istotne statystycznie (p = 0,042) są również błędy typu abstrakcyjnego w Teście wyjaśnień

metafor pisanych, ponownie w większości popełnione przez chorych na

schizofre-nię (średnio 2,10), przy czym grupa eksperymentalna była bardziej zróżnicowana (SD = 2,203) w prównaniu do kontrolnej (SD = 1,165). Wyniki w Teście matryc

Ra-vena są również istotne statystycznie (p < 0,01); osoby z zaburzeniami nerwicowymi

wypadły znacznie lepiej (średnio 20,95) niż osoby ze schizofrenią (średnio 16,67), przy czym należy zaznaczyć, że założono równość wariancji, a więc badane grupy są homogeniczne pod względem uzyskanych wyników.

Na podstawie wieloczynnikowej analizy wariancji ANOVA z powtarzanym pomiarem zaobserwowano, że osoby ze schizofrenią paranoidalną w przypadku

Testu metafor rysunkowych i Testu wyjaśnień metafor rysunkowych lepiej radzą sobie

z tłumaczeniem znaczenia danego wyrażenia figuratywnego (średnio 7,70) niż ze wskazywaniem rysunku odzwierciedlającego sens metafory (średnio 6,40). W Teście

metafor pisanych i w Teście wyjaśnień metafor pisanych mniej błędów popełniły przy

wyborze odpowiedniego zdania (średnio 7,90) niż podczas wyjaśniania usłyszanej sentencji (średnio 7,37). Najtrudniejszy okazał się Test metafor rysunkowych, co oznacza, że chorzy nie potrafili dopasować rysunku do metafory, a więc mieli trud-ność z przełożeniem materiału werbalnego na wizualny. Na rysunku 4 umieszczono efekt interakcji pomiędzy rozumieniem rysunku i sentencji (pomiar) a wykonaniem

zadania w przypadku osób ze schizofrenią paranoidalną, uwzględniający odpowiedzi metaforyczne.

Rysunek 4. Efekt interakcji pomiędzy rozumieniem rysunku i sentencji (pomiar) a wykonaniem zadania (wy-bór odpowiedzi – wyjaśnianie) w przypadku osób ze schizofrenią paranoidalną uwzględniający odpowiedzi metaforyczne.

Osoby z zaburzeniami nerwicowymi, podobnie jak chorzy na schizofrenię paranoidalną, uzyskały wyższe wyniki w przypadku wyjaśniania metafor (średnio 8,95) niż przy ich wyborze (średnio 7,65), porównując Test metafor rysunkowych i Test wyjaśnień metafor rysunkowych, natomiast w Teście metafor pisanych i Teście

wyjaśnień metafor pisanych lepiej wypadły podczas wskazania prawidłowej sentencji

(średnio 9,10) niż jej wyjaśniania (średnio 8,55). Najbardziej poradziły sobie z testem, który wymagał wyboru jednego zdania spośród trzech wariantów odpowiedzi.

Po-dobnie jak u badanych ze schizofrenią, najgorzej poradziły sobie z Testem metafor

rysunkowych, co pokazuje rysunek 5.

Rysunek 5. Efekt interakcji pomiędzy rozumieniem rysunku i sentencji (pomiar) a wykonaniem zadania (wybór odpowiedzi – wyjaśnienie) w przypadku osób z zaburzeniami nerwicowymi uwzględniający odpowiedzi metaforyczne.

U osób zdrowych również zaobserwowano efekt interakcji. Najlepiej wypadły w Teście metafor rysunkowych i Teście metafor pisanych – nie popełniły żadnego błędu. Po pierwszym pomiarze, a więc po testach metafor związanych z rysunkiem nastąpiło nieznaczne pogorszenie wyników w przypadku Testu wyjaśnień metafor

pisanych.

Rysunek 6 przedstawia efekt interakcji we wszystkich badanych grupach. Najłatwiejszy okazał się Test metafor pisanych (średnio 9,00), natomiast największy problem stanowił Test metafor rysunkowych (średnio 7,98).

Rysunek 6. Efekt interakcji pomiędzy rozumieniem rysunku i sentencji (pomiar) a wykonaniem zadania (wybór odpowiedzi – wyjaśnienie) w przypadku wszystkich badanych grup uwzględniający odpowiedzi metaforyczne.

Różnice w zakresie prawidłowych odpowiedzi w testach rysunkowych i testach pisanych (pomiar) są istotne statystycznie, gdzie efekt główny wynosi F = 5,336,

p = 0,023. Warto podkreślić, że nie zależą one od określonej grupy badanych

(diagnoza). Jak wcześniej wspomniano, wszyscy lepiej wypadli w Teście metafor

pisanych. Na granicy istotności statystycznej odnotowano również różnicę

(w zależ-ności od diagnozy) w przypadku zadań, w których należało wybrać dany wariant odpowiedzi lub wyjaśnić metaforę własnymi słowami (efekt główny: F = 2,914,

p = 0,61). Wysoce istotne statystycznie (p = 0,001) uzyskano wyniki między

pomia-rem (metafora rysunkowa, metafora pisana) a zadaniem (wybór lub wyjaśnienie), gdzie efekt główny wynosi F = 26,047, co oznacza, że typ zadania wpływa na rodzaj procesu przetwarzania metafor i jest zależne od diagnozy (efekt główny: F = 4,054,

Na podstawie testu t-Studenta można stwierdzić również istotne statystycznie różnice między osobami ze schizofrenią a zaburzeniami nerwicowymi w przypad-ku wyjaśnień błędnych abstrakcyjnych w Teście wyjaśnień metafor rysunkowych (p = 0,008), przy czym jednostki z grupy eksperymentalnej były bardziej zróżnico-wane pod względem odpowiedzi (SD = 1,589). Średnia odpowiedzi abstrakcyjnych u chorych na psychozę wynosi 1,6, natomiast u pacjentów z nerwicą 0,65. W Teście

wyjaśnień metafor pisanych różnice między obiema grupami również były istotne

statystycznie (p = 0,042). W grupie eksperymentalnej średnia odpowiedzi wynosi 2,10, natomiast w kontrolnej 1,10. Powyższe wyniki wskazują, że osoby ze schizofrenią paranoidalną częściej popełniają błędy typu abstrakcyjnego, nie tłumaczą w sposób dosłowny usłyszanej metafory, nie trafiają również w jej znaczenie, przyjmując inne, nieadekwatne do danego kontekstu. W Teście metafor pisanych także popełniły więcej błędów nieadekwatnych (średnio 1,50) w porównaniu do osób z nerwicą (średnio 0,65). Wspomniane wyniki znajdowały się na granicy istotności statystycznej (p = 0,57).

d

Uzyskane wyniki pozwalają na sformułowanie kilku wniosków dotyczących zdolności przetwarzania treści metaforycznych u chorych na schizofrenię paranoidalną oraz osób z zaburzeniami nerwicowymi. Badani mieli wskazać prawidłowe znaczenie wyrażenia figuratywnego w oderwaniu od kontekstu oraz znając kontekst użytej metafory w zdaniu. Wymagano od nich również wyjaśnienia znaczenia przedstawio-nej przenośni, co umożliwiło ocenę sfery funkcjonowania języka metaforycznego. Przeprowadzone badania pozwalają na stwierdzenie, że u osób ze schizofrenią paranoidalną obserwuje się zaburzenia w przetwarzaniu treści metaforycznych oraz trudności z myśleniem abstrakcyjnym i procesem wnioskowania. W opisywanej psychozie dochodzi do rozwoju dysfunkcji procesów przetwarzania różnych treści, których przyczyna leży w zachowaniu jednostki oraz specyficznym myśleniu (np. odnoszenie zdarzeń do siebie, poczucie bycia kontrolowanym przez zewnętrzne siły), które tworzą światopogląd osoby chorej. Funkcje poznawcze u osób ze schizofre-nią są tak zaburzone, że przyczyniają się do nierealistycznej weryfikacji własnych przeżyć i doświadczeń, co powoduje duże cierpienie i utrudnia przystosowanie. Do najczęstszych błędów poznawczych, szczególnie powstających pod wpływem urojeń, zalicza się nadmierną generalizację czy pomijanie informacji bardziej istotnych. Prawdopodobnie wynika to z nadmiernego skupiania się na konkretnych bodźcach pochodzących z otoczenia (Beck, Rector, Stolar, Grant, 2010). Badania Czernikie-wicza (1998) potwierdzają dezintegrację systemu językowego osób ze schizofrenią,

nieumiejętność uchwycenia kluczowego tematu wypowiedzi, niespójność semantyczną stosowanych wyrażeń oraz rozkojarzenie.

Powyższą konkluzję potwierdza Woźniak (2000, 2005), który obserwując jednostki ze schizofrenią, podczas analizy funkcjonowania zachowań językowych zaznacza występowanie myślenia konkretnego pacjentów, rozumiejąc przez to m.in. skłonność do perseweracji, niestałość sądów itp. Podkreśla także tendencję do kształtowania niezrozumiałych pojęć, zaburzenia znaczenia słów oraz pomija-nie relacji między wyrazami, co jest przyczyną zaburzeń abstrakcyjnego myślenia i metaforycznego użycia języka. Poza tym zaburzone przetwarzanie informacji za pomocą języka powoduje odmienną, nieprawidłową interpretację rzeczywistości. Wyniki badań Zalewskiego (1997) wskazują na mniej racjonalne myślenie chorych na schizofrenię w porównaniu z osobami zdrowymi (badanymi podczas relaksu oraz pod wpływem silnych emocji), co oznacza, że jednostki bez zdiagnozowanych zaburzeń nawet w sytuacjach trudnych, stresowych kierują się bardziej racjonal-nymi przesłankami niż osoby ze schizofrenią. De Bonis i współpracownicy (1997) również ukazali, że omawiana grupa osób ma trudności z przetwarzaniem treści figuratywnych w stosunku do osób zdrowych, niezależnie od stopnia trudności zadania. Zakładając, że niepowodzenia mogą być związane z dezorganizacją mowy i brakiem spójności myślenia, postanowili podzielić badane osoby z zaburzeniami schizofrenicznymi na paranoidalnych i nieparanoidalnych. Dane pokazały, że osoby ze schizofrenią paranoidalną lepiej radzą sobie z zadaniami niż jednostki ze zdia-gnozowaną inną postacią choroby. Wyniki były istotne statystycznie tylko wtedy, gdy schizofrenia paranoidalna była wyłączona z grupy badanych. W opisywanej pracy wykluczono osoby ze zdiagnozowaną inną postacią schizofrenii, dlatego nie wykazano różnic w zakresie przetwarzania treści metaforycznych w innych rodzajach psychozy.

Największy problem stanowił wybór odpowiedniego rysunku, przedstawiającego prawidłowe znaczenie metafory. Osoby ze schizofrenią paranoidalną popełniające błędy najczęściej wybierały odpowiedzi dosłowne, a więc miały trudność z przetwo-rzeniem znaczenia usłyszanej sentencji na określony symbol (rysunek). Ponadto lepiej wypadły w przypadku wyjaśniania metafory poprzednio usłyszanej w Teście metafor

rysunkowych. Badania Chlewińskiego i Grzywy (2000) potwierdzają, że chorzy mają

większe problemy w porównaniu do osób zdrowych z przełożeniem informacji wer-balnej na wizualną oraz myśleniem jednokierunkowym, które w przypadku osób ze schizofrenią cechowało się niskim stopniem konwencjonalności. Dodatkowo stwier-dzono, że pamięć badanych nie jest zaburzona, co świadczy o wydobywaniu przez pacjentów informacji nieodpowiednich w danej sytuacji. Wpływ na dezorganizację myślenia ma również zamknięty styl poznawczy (np. wycofywanie się z kontaktów),

który przyczynia się do błędnego nadawania znaczeń określonym zjawiskom i nie-prawidłowego przetwarzania.

Warto wspomnieć, że osoby z grupy eksperymentalnej popełniły mniej błędów w Teście metafor pisanych, gdzie musiały wybrać odpowiednie znaczenie metafory spośród trzech wariantów odpowiedzi. Natomiast słabiej poradziły sobie w Teście

wyjaśnień metafor pisanych, w którym zostały użyte wyrażenia z poprzedniego

zadania (Testu metafor pisanych), jednak badani mieli za zadanie wytłumaczenie przenośni własnymi słowami. Pomimo że wybierali prawidłowe warianty odpowie-dzi, nie umieli ich powtórzyć w kolejnym teście, co może świadczyć o problemach z pamięcią osób badanych.

Należy również zaznaczyć, że osoby ze schizofrenią najczęściej popełniały błędy typu abstrakcyjnego w przypadku testów wyjaśnień, co świadczy o nadmiernej gene-ralizacji i nieumiejętności udzielania odpowiedzi adekwatnych do danego kontekstu. Wyniki mogą również świadczyć o pojawiających się skojarzeniach zupełnie nie związanych z określonym zagadnieniem. Powyższe wnioski potwierdziły również badania Zeigarnik (1969), o których wcześniej wspomniano.

Wpływ na uzyskane wyniki mogą mieć również czynniki neuroanatomiczne. Zmiany w okolicy skroniowej wiążą się z procesami językowymi. Udowodniono także nieprawidłowości w funkcjonowaniu półkul mózgowych. Zazwyczaj lewa półkula tłumi aktywność prawej, co przyczynia się do zaburzeń myślenia (Jodzio, 2011). Badania Jodzio, Łojek i Bryan (2005), wykorzystujące baterię testów do badania

funkcji językowych i komunikacyjnych prawej półkuli mózgu RHLB-PL, dotyczyły

funkcjonalnej i neuroanatomicznej analizy zaburzeń pozajęzykowych u osób z uszko-dzeniem prawej półkuli mózgu. Wykazano istotne statystycznie różnice między wynikami w przypadku metafor rysunkowych i metafor pisanych. Pacjenci lepiej dawali sobie radę z metaforami rysunkowymi niż pisanymi. Natomiast w obecnym badaniu dotyczącym przetwarzania treści metaforycznych u chorych ze schizofre-nią paranoidalną i osób z zaburzeniami nerwicowymi uzyskano odmienne wyniki. Chorzy lepiej radzili sobie z metaforami pisanymi niż rysunkowymi, co może być powodem zmian w korze czołowej, ciemieniowej i wzgórzu.

Osoby z zaburzeniami nerwicowymi znacząco lepiej radziły sobie z rozumieniem wyrażeń metaforycznych. Jednak wypadły słabiej niż grupa kontrolna zdrowych, co wskazuje na obniżoną zdolność przetwarzania zdań o znaczeniu niedosłownym. Charakterystyczne dla nerwicy zaburzenia przeżywania przyczyniają się do zaburzeń procesów poznawczych. Silne emocje, stale towarzyszący lęk, niepokój powoduje problemy z koncentracją uwagi, pamięcią i myśleniem, co może wpływać na umie-jętność przetwarzania wyrażeń figuratywnych. W przypadku wytężonego wysiłku umysłowego szybko zaczynają odczuwać zmęczenie, co prowadzi do zaniechania

rozpoczętych zadań. Często selekcjonują dane, zwracając uwagę tylko na informacje zgodne z postawionymi oczekiwaniami. Pojawiają się także zaburzenia procesu wnio-skowania, co przyczynia się do błędnej oceny rzeczywistości (Aleksandrowicz, 1998).

Zaburzenia nerwicowe negatywnie wpływają na funkcje poznawcze i języ-kowe jednostki, natomiast nie upośledzają ich w takim stopniu, jak w przypadku schizofrenii, gdzie następuje dezorganizacja procesu myślowego i systemu języka. Głębokość zaburzenia może zależeć od wielu czynników, które nie zostały przedsta-wione w obecnym badaniu, dlatego ich wpływ na zdolność przetwarzania metafor pozostaje kwestią otwartą, która wymaga dalszej weryfikacji.

P

Zdolność rozumienia metafor odgrywa istotną rolę w prawidłowym odbiorze rzeczywistości. W ciągu życia osoby porozumiewają się z innymi, używając metafor, stale interpretują wypowiedzi ludzi i nadają im sens. W schizofrenii proces prze-twarzania treści figuratywnych jest zaburzony, co przyczynia się do poczucia braku zrozumienia przez społeczeństwo, wycofania się z kontaktów i w znacznym stopniu utrudnia funkcjonowanie. Jak twierdzi Czernikiewicz (1998), zaburzenia językowe to podstawowy problem tej psychozy, większy niż objawy wytwórcze.

Przeprowadzone badania umożliwiają poznanie poziomu rozumienia wyrażeń figuratywnych u chorych na schizofrenię paranoidalną i osób z zaburzeniami nerwi-cowymi, co pozwala na wyodrębnienie różnic charakterystycznych dla danej grupy badanych oraz ustalenie określonego programu pracy z pacjentami, biorącymi po uwagę wykazane trudności.

Należy podkreślić, że w psychologii klinicznej metafory stosuje się w proce-sie teoretyczno-diagnostycznym. Osoby zajmujące się badaniem zaburzeń funkcji językowych oraz mechanizmów przetwarzania, interpretacji wyrażeń figuratyw-nych, wykorzystują treści metaforyczne do tworzenia narzędzi diagnostyczfiguratyw-nych, które pozwalają na oszacowanie zdolności poznawczych i językowych m.in. u osób ze schizofrenią oraz uszkodzeniami mózgu. W neuropsychologii prowadzone są badania nad rozumieniem wypowiedzi niedosłownych u różnych grup pacjentów, gdyż umożliwiają one poznanie poziomu funkcjonowania poznawczego jednostki, powiązanie umiejętności przetwarzania metafor z wieloma procesami psychicznymi (za: Jodzio i in., 2001) oraz określonymi obszarami mózgu.

Ponadto metafory odgrywają dużą rolę w psychoterapii. Wykorzystanie opo-wiadań zawierających przenośnie przyczynia się do wyboru przez pacjenta znaczeń odpowiadających jego sytuacji oraz zastosowania ich w życiu codziennym. Pomagają

one również w nawiązywaniu kontaktu z jednostką. Często opowiadania wzmacniają relację terapeutyczną, gdyż sformułowania są przedstawione w delikatny sposób, zazwyczaj niezagrażający klientowi.

Jednym z terapeutów, który stosował metafory w pracy z innymi ludźmi był M. Erickson. Ich użycie pomagało pacjentom w poznaniu siebie, swoich reakcji, zacho-wań. Dodatkowo opowiadania służyły zwiększaniu motywacji do działania, chęci do zmiany sytuacji. Słuchając historii o osobach, które przezwyciężyły swoje trudności, jednostka zaczyna wierzyć we własne możliwości, co daje jej siłę do zmagania się z obecnymi problemami. Dodatkowo treści metaforyczne pozwalają na odzyskanie kontroli nad relacją terapeutyczną oraz zmniejszenie oporu klienta. Przyczyniają się również do obniżenia przeżywanych lęków za pomocą anegdot, w których zawarte są sytuacje wyzwalające fobie w jednostce (Barker, 1997). Psychoterapia jest istotna w przypadku zaburzeń nerwicowych.

Wykorzystanie metafor może być jedną z metod pomagającą w uporaniu się z problemem osób z nerwicą, jednak należy zwrócić uwagę, czy przedstawione treści zostały zrozumiane przez jednostkę, gdyż jak pokazały badania, w grupach klinicznych biorących w nim udział pojawiają się trudności w przetwarzaniu treści metaforycznych.

B

Aleksandrowicz, J. W. (1998). Zaburzenia nerwicowe. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL.

Alonso-Quecuty, M. L., de Vega, M. (1991). Contextual effects in a metaphor verification task. European Journal of Cognitive Psychology, 3, 3, 315–341.

Barker, P. (1997). Metafory w psychoterapii. Teoria i praktyka. Część pierwsza. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Beck, A. T, Rector, N. A., Stolar, N., Grant, P. (2010). Schizofrenia w ujęciu poznawczym. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Biela, A. (1981). Psychologiczne podstawy wnioskowania przez analogię. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Bryan, K. L. (2007). Bateria do Oceny Funkcji Językowych Prawej Półkuli Mózgu. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.

Chomsky, N. (1965). Aspects of the theory of syntax. Cambridge, MA: MIT Press.

Czernikiewicz, A. (1998). Językowy wymiar przewlekłej schizofrenii. Lublin: Akademia Me-dyczna w Lublinie.

De Bonis, M., Epelbaum, C., Deffez, V., Féliene, A. (1997). The comprehension of metaphors

Gleason, B. J., Ratner, B. N. (2005). Psycholingwistyka. Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Grzywa, A. (2000). Omamy i urojenia. Wrocław: Wydawnictwo Medyczne Urban & Partner. Jodzio, K. (2011). Diagnostyka neuropsychologiczna w praktyce klinicznej. Warszawa: Difin. Jodzio, K. Łojek, E., Bryan, K. (2005). Functional and neuroanatomical analysis of extralin-guistic disorders in right hemisphere-damaged patients. Psychology of Language and Communication, 9(1), 55–73.

Jodzio, K., Nyka, W. M., Gąsecki, D. (2001). Wyrażenia metaforyczne w interpretacji osób z ogniskowymi uszkodzeniami mózgu. Nowiny Psychologiczne, 1, 59–73.

Kurcz, I. (2000). Język i komunikacja. W: J. Strelau (red.), Psychologia. Podręcznik akademicki (t. 2, s. 231–316). Gdańsk: Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne.

Lakoff, G. Johnson, M. (1988). Metafory w naszym życiu. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Łojek, E. (2007). Bateria Testów do Badania Funkcji Językowych i Komunikacyjnych Prawej Półkuli Mózgu RHLB-PL. Warszawa: Pracownia Testów Psychologicznych.

Ulatowska, H. K., Sadowska, M., Kądzielawa, D., Kordys, J. (2000). Badanie sprawności językowo-poznawczych na materiale przysłów: Zagadnienia metodologiczne. Przegląd Psychologiczny, 43, 2, 191–203.

Woźniak, T. (2000). Zaburzenia języka w schizofrenii. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Woźniak, T. (2005). Narracja w schizofrenii. Lublin: Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej.

Zalewski, G. (1997). Kontrowersje wokół schizofrenii. Białystok: Trans Humana.