Biuletyn teologicznomoralny

Alojzy Marcol, Tadeusz Sikorski,

Zbigniew Teinert, Jan Pryszmont

Biuletyn teologicznomoralny

Collectanea Theologica 56/2, 77-93

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 56 (1986) fa s e . II

B IU L E T Y N TEOLO GICZNOM O RALNY

Z a w a r to ś ć : I. S P R A W O Z D A N IA . C zy p lu r a li z m e ty c z n y j e s t p ro b le m e m ? K o n g re s S o c ie ta s E th ic a . II . Z N O W S Z Y C H P U B L IK A C J I . 1. S tu d i a z e b r a n e k s. p ro f . S. O le jn ik a . — 2. N o w y p o d rę c z n ik ży cia c h rz e ś c ija ń s k ie g o . — 3. A u to n o m ia s u m ie n ia * I. S P R A W O Z D A N IA Czy p lu r a liz m e ty c z n y je s t p ro b le m e m ? K o n g re s S o c ie ta s E th ic a W B a s ta d n a d Z a to k ą L a h o lm s k ą (S zw ecja) E u r o p e js k ie T o w a r z y s tw o B a d a ń n a d E ty k ą w d n ia c h 3— 7 w r z e ś n i a 1984 r . s k u p iło s w o ją u w a g ę n a p ro b le m ie p lu r a li z m u e ty c z n e g o . S e s ji n a u k o w e j n a d a n o c h a r a k t e r tz w . k o n ­ g re s u , n a k t ó r y m z w y c z a je m to w a r z y s tw a d a je się k a ż d e m u z u c z e s tn ik ó w m o ż n o ść w y p o w ie d z e n ia się w e w ła s n y m r e f e r a c ie lu b k o m u n ik a c ie w m ia r ę z w ią z a n y m z o g ó ln ą te m a ty k ą z ja z d u . N ie lic z ą c tr z e c h z a m ó w io n y c h r e f e ­ re n tó w ', z o k a z ji do z a b r a n ia g ło s u s k o r z y s ta ło d w u d z ie s tu d w ó c h c z ło n k ó w S o c ie ta s E th ic a , tw o rz ą c w m a t e r i i p lu r a liz m u dość r e p r e z e n ta t y w n y w s to ­ s u n k u d o ś ro d o w is k W sc h o d u i Z a c h o d u p r z e k r ó j m y ś li e ty c z n e j. N ie m o ż e m y t u w s z y s tk ic h w y s tą p ie ń p rz e d s ta w ić . W a rto je d n a k p o d n ie ś ć , że o b o k p l u r a ­ liz m u n o r m a ty w n e g o , k tó r e m u p o św ię c o n o s to s u n k o w o n ie w ie le u w a g i, g ro s w y p o w ie d z i k o n c e n tr o w a ło się w o k ó ł p r ó b y o k re ś le n ia , co o z n a c z a p lu r a liz m w p ła s z c z y ź n ie m e ta e ty c z n e j, e ty c z n e j, id e o lo g ic z n e j czy p o lity c z n e j. O p is y w a ­ n o f a k ty c z n y p lu r a liz m n a p ó łn o c y i p o łu d n iu E u ro p y , z w ła sz c z a w ś ró d s p o ­ łe c z e ń s tw w y so k o u p rz e m y s ło w io n y c h . N a ś w ie tlo n o te ż z a g a d n ie n ie p l u r a l i ­ zm u w k r a j a c h s o c ja lis ty c z n y c h . W n ie k t ó r y c h r e f e r a ta c h z w ra c a n o u w a g ę n a lic z n e im p lik a c je p lu r a liz m u , zarów m o w p ła s z c z y ź n ie filo z o fii (H. v a n E r p ) c z y s u m ie n ia (H. H o f m e i s t e r ) , j a k i w k o n te k ś c ie lo k a ln y c h u w a ­ r u n k o w a ń : i t a k m ó w io n o o p lu r a liz m ie w sp o łe c z e ń s tw ie h o le n d e r s k im (H. V o s), a n g ie ls k im (A. S u g a t e), w ę g ie r s k im (E. К о с s i s). S łu s z n ie p o d n ie s io n o te ż z a le ż n o ść p o m ię d z y p lu r a lis ty c z n y m i s t r u k t u r a m i a m o r a ln o ­ śc ią je d n o s tk i (J. P r y s z m o n t ) . Z d a n ie m r e f e r e n ta te j w y p o w ie d z i, n a m o ­ r a ln y k s z t a ł t je d n o s tk i k o lo s a ln y w p ły w w y w i e r a ją p lu r a lis ty c z n e s t r u k t u r y sp o łeczn e, z je d n e j s tr o n y n ie o d z o w n e d la ż y c ia c z ło w ie k a , lecz z a z w y c z a j n ie - w o ln e o d b łę d ó w . I s tn ie j ą b o w ie m ró w n ie ż s t r u k t u r y d e s tr u k ty w n e i złe, k t ó ­ r y m je d n o s tk a r z a d k o z d o ła s ię o p rzeć. S tą d p o s t u la t p re le g e n ta , b y w e ty c e p o ś w ię c a n o w ię c e j u w a g i z a le ż n o śc i m o r a ln o ś c i in d y w id u a ln e j o d p l u r a l i ­ s ty c z n y c h s t r u k t u r , co w y r a ź n ie p o d n ió s ł ró w n ie ż R . H o l t e w je d n y m z głów m ych r e f e r a tó w . W s u m ie w t e j w ie lk ie j lic z b ie k r ó t k ic h r e f e r a tó w p o w ie d z ia n o l u b p o d ­ n ie s io n o w ie le p o ż y te c z n y c h z a g a d n ie ń l u b ic h a s p e k tó w . T e m a t s e s ji m ia ł f o r m ę p y ta n ia : C z y e ty c z n y p lu r a liz m j e s t p r o b le m e m ? Z d a n ie m g łó w n e g o r e f e r e n ta , p ro f . B r u n o n a S c h ü l l e r a (M o n a ste r), g e n e ­ za te g o p y ta n i a tk w i p rz e d e w s z y s tk im w s a m e j S o c ie ta s E th ic a . C h o ć w s z y ­ sc y je j c z ło n k o w ie są e ty k a m i, p r z y s łu c h u ją c s ię d y s k u s jo m tr u d n o o p rz e ć się w ra ż e n iu , że w s w o ic h w y p o w ie d z ia c h r ó ż n ią s ię w s a m y c h k o n c e p c ja c h e ty k i.

* R e d a k to r e m n in ie js z e g o b iu le ty n u j e s t k s . J a n P r y s z m o n t , W a r ­ sz a w a .

T e n n ie je d n a k o w y sp o s ó b m y ś le n ia od p e w n e g o c z a su p rz y ję to n a z y w a ć „ p lu ­ ra liz m e m ” . S c h ü lle r s ta w ia ł so b ie p y ta n ie : C zy je s t to p ro b le m , że ja k o p r z e d ­ s ta w ic ie le te o lo g ic z n e j i filo z o fic z n e j e ty k i d a le c y je s te ś m y od je d n o m y ś ln o ­ ści? P o c z y m s k ie r o w a ł d ru z g o c ą c ą k r y t y k ę p o d a d r e s e m u p r a w ia n i a e ty k i w ty m g re m iu m , w y z n a ją c , że n ę k a ła go p o k u s a n a p is a n ia z a m ia s t r e f e r a t u czegoś w r o d z a j u „ p a to lo g ii e ty c z n e g o d y s k u r s u ” . N ie p o k o i z w ła sz c z a je d n a fo r m a p lu r a liz m u . C e le m o k re ś le n ia je j a u t o r r e f e r a tu s p o jrz a ł n a p lu r a liz m w tr z e c h a s p e k ta c h , co d o p ro w a d z iło do r o z r ó ż n ie n ia p lu r a liz m u k o m p le m e n ­ ta r n e g o i a n ta g o n is ty c z n e g o , s y n c h r o n ic z n e g o i d ia c h ro n ic z n e g o o ra z p l u r a ­ liz m u p ra w d z iw e g o i rz e k o m e g o . N a jw ię c e j tr u d n o ś c i ro d z i, w e d łu g n ieg o , te n p o z o rn y , rz e k o m y p lu r a liz m , g d y n ie z o s ta ł ja k o t a k i ro z p o z n a n y .

R o z w ija ją c t e n w ą te k m y ś li p r e l e g e n t s tw ie r d z ił n a jp i e r w is tn ie n ie p l u ­ ra liz m u , w k tó r y m fo r m y d y s k u r s u m a j ą się do sie b ie k o m p le m e n ta r n ie : w U p p s a li n p . z a jm o w a n o się w o k re ś lo n y m c z a sie in n y m i z a g a d n ie n ia m i niż w k a to lic k ie j m o r a lis ty c e w N ie m c z e c h czy w U S A . T eg o ro d z a ju p lu r a liz m n ie s ta n o w iłb y p ro b le m u , g d y b y z a in te r e s o w a n e s tr o n y z d a w a ły so b ie s p r a ­ w ę z je g o s p e c y f ik i i u z n a w a ły p ły n ą c e s tą d k o n s e k w e n c je . T a k je d n a k n ie je s t, ch o ć z te j p rz y c z y n y „ w d o m u e ty k i” n ie p o w in n o się to c z y ć sp o ró w . P lu r a liz m t a k i je s t b o w ie m ty lk o p o z o rn y . T zw . d ia c h r o n ic z n y p lu r a liz m p o w s ta je , z d a n ie m p re le g e n ta , n a s k u t e k z a ­ s tę p o w a n ia „ s ta r e g o ” „ n o w y m ” . T o „ n o w e ” ty m c z a s e m je s t ty lk o p o z o rn ie n o w y m . U ź ró d e ł b o w ie m teg o p lu r a li z m u z n a jd u j ą s ię te s a m e c z y n n ik i, k tó r e w a r u n k u ją d r a m a t p o m ię d z y o jc e m i sy n e m , n a u c z y c ie le m i u c z n ie m , p o k o le n ie m s ta r s z y m i m ło d sz y m . W ty m s e n s ie w lu te r a n iz m ie „ o d k r y w a ” się „ p ra w d z iw e g o ” L u t r a w k a ż d y m p o k o le n iu n a n o w o , a w k a to lic y z m ie p r e z e n tu je się w c ią ż n a n o w o „ p ra w d z iw e g o ” T o m a sz a p o to , a b y ju ż o d k o ­ le jn e g o p o k o le n ia u sły sz e ć , że o T o m a s z u czy L u tr z e p r z e d te m n ic n ie r o z u ­ m ia n o . T a k p o ję ty p lu r a liz m je s t p lu r a liz m e m rz e k o m y m . D a je się on w y tłu ­ m a c z y ć c u p id ita te r e r u m n o v a r u m o ra z d ą ż e n ie m do w y k a z a n ia się „ o ry g i­ n a ln ą , s a m o d z e ln ą i k r y ty c z n ą m y ś lą ” . N ie k a ż d e g o b o w ie m , s tw ie rd z ił p r e l e ­ g e n t, s t a ć n a to, b y u z n a ć , co św . J a n D a m a s c e ń s k i n a p is a ł w e w s tę p ie do s w o je j E x p o s itio fid e i: „N ie p o w ie m n ic w ła s n e g o , b o n ie n a le ż y p rz e s u w a ć k a m ie n i g ra n ic z n y c h , k tó r e p o s ta w ili o jc o w ie ” .

T rz e c i ro d z a j p lu r a liz m u n a z y w a S c h ü lle r a n ta g o n is ty c z n y m . W y ja ś n ił go n a p r z y k ła d z ie n a u k o w c a , k tó r y w ła s n e j d y s c y p lin ie s ta w ia d ia g n o z ę p o zo ­ s ta w a n ia w s t a n ie g łę b o k ie g o k ry z y s u . J e ś lib y d a ć w ia r ę n ie k tó r y m d ia g n o ­ zom , to tr z e b a b y p rz y ją ć , że te o lo g ia m o r a ln a p e r m a n e n tn i e z n a jd u j e się w s ta n ie k ry z y s u . P o d e jm u ją c p ró b ę d o ra ź n e j in t e r p r e t a c j i te o lo g ic z n e j teg o z ja w is k a r e f e r e n t s tw ie rd z ił, ż e to B o ża O p a trz n o ś ć w s w o je j m ą d r o ś c i s p r a ­ w y t a k u rz ą d z iła , b y k a ż d e p o k o le n ie m o r a lis tó w b y ło w r ó w n e j m ie rz e p r z e ­ św ia d c z o n e , iż p r z y p a d ła m u r o la o c a le n ia te o lo g ii m o r a ln e j. L e c z cóż t u o c a ­ lać, s k o r o (z d a n ie m K a n ta i S c h o p e n h a u e ra ) „w k a ż d y m cza sie g ło szo n o w ie le i to d o b r e j m o r a ln o ś c i” ? C zy o c a lić te o lo g ię m o r a ln ą ? C h y b a ty lk o ja k o d y s c y p lin ę a k a d e m ic k ą — p o w ie d z ia ł w k o n k lu z ji S c h ü lle r. N ie k tó r z y j e d ­ n a k , je g o z d a n ie m , ro z u m ie ją rz e c z in a c z e j. W ic h m n ie m a n iu r e f le k s j a n a d m o r a ln o ś c ią u to ż s a m ia się m n ie j lu b b a r d z ie j z m o r a ln o ś c ią . S tą d g o to w i są p rz y o d z ia ć to g ę b ib lijn y c h p ro ro k ó w , b y r a to w a ć s p ra w ie d liw o ś ć , w ie rn o ś ć i in n e w a rto ś c i. O w szem , n ie b r a k w ś r ó d e ty k ó w i te o lo g ó w lu d z i, k tó r z y w s z y s tk ie z a g a d n ie n ia p o c z y tu ją za ró w n ie w a ż n e , d e k la r u ją c w s z y s tk ie ja k o a r tic u li s ta n tis v e l c a d e n tis m o r a lita tis . T a k a k o n tr o w e r s ja ty m c z a s e m w y d a je się r e f e r e n to w i k o n tr o w e r s ją d e v e r b is p o tiu s q u a m de r e b u s . N a p o ­ p a r c ie sw e g o s ą d u z a c y to w a ł S c h ü lle r J . H . N e w m a n a : „ H a lf th e c o n ­ tr o v e r s ie s in w o r ld a r e v e r b a l o n es, a n d c o u ld th e y b e b r o u g h t to a p la in issu e, th e y w o u ld b e b r o u g h t to a p r o m p t te r m i n a ti o n ” (N e w m a n ’s O x fo r d S e r m o n s , w y d . D .M . M a c k in n o n — J . D. H o lm e s, L o n d o n 1970, 200: S e r ­ m o n X , N r 45). Z d a n ie m r e f e r e n ta , r ó w n ie ż a n ta g o n is ty c z n y p lu r a liz m w y d a ­ je się p lu r a liz m e m p o z o rn y m . η g B I U L E T Y N T E O L O G I C Z N O M O K A L N Y

P o w r a c a ją c do w y jśc io w e g o p y ta n ia : C z y e ty c z n y p lu r a liz m je s t p r o b le ­

m e m ? a u t o r w y k ła d u o d p o w ie d z ia ł: „ T a k s ię ty lk o w y d a je ; z u ż y w a się w ie l­

k ie ilo śc i e n e r g ii d u c h o w e j, n a k ła d a t r u d u i c z a su — w o k ó ł n icze g o i p r z e ­ c iw k o n ic z e m u ” . T e n n e g a ty w n y o są d b e z o g ra n ic z e ń o d n o si się je d n a k ty lk o do ty c h p o s ta c i p lu r a liz m u , k tó r y m a u to r w s w o im r e f e r a c ie p o św ię c ił g ro s u w a g i, z k tó r y m i u s iło w a ł się ro z p r a w ić i k tó r e sw ą p r z y c z y n ę — jeg o z d a ­ n ie m — m a j ą w n ie d o s ta te c z n e j z n a jo m o ś c i w a r s z t a tu e ty k i.

W y w o d y p ro f . S c h iille ra s ta n o w ią c e p rz e d e w s z y s tk im k r y t y k ę m e to d p r a ­ cy w ło n ie s a m e j S o c ie ta s E th ic a , n a d k t ó r ą od d łu ższeg o c z a su ciąż y w e r - b a liz m , g d z ie to c z ą się s p o ry p o tiu s de v e r b is q u a m d e r e b u s , s p o tk a ły się z n ie p r z y c h y ln y m p rz y ję c ie m . N a ra z iły o n e a u to r a n a z a r z u t n e o k o n s e r w a - ty z m u . Co w ię c e j, w r e f e r a c ie d o p a tr z o n o się g o rs z ą c e j ir o n ii i w y z w a n ia w s t o s u n k u do in a c z e j m y ś lą c y c h . N ie k tó r y c h u c z e s tn ik ó w k o n g r e s u r e f e r a t w rę c z z ir y to w a ł i w y w o ła ł ic h sp rz e c iw . D o g łó w n e g o r e f e r a tu d o łącz o n o d w a k ró ts z e k o r e f e r a ty , k tó r e w y g ło sili p ro f. R a g n a r H o l t e z U p p s a li o ra z p ro f . I g n o r P r i m o r a c z J e ro z o lim y . Z d a n ie m R. H o l t e g o , o d p o w ie d ź n a p y ta n ie : C z y e ty c z n y p lu r a liz m

je s t p r o b le m e m ? zale ży od teg o , j a k p ro b le m s p re c y z u je m y . B. S c h ü lle r ro z ­

tr z ą s a ł p lu r a li z m ja k o w e w n ę tr z n y p r o b le m w ś ró d fa c h o w y c h e ty k ó w , n ie w y k lu c z a ją c p rz e z to is tn ie n ia k o n f l ik t u n o rm a ty w n e g o . T a k p o ję ty k o n f lik t H o lte p r z y j ą ł ja k o p u n k t w y jś c ia w s w o im r e f e r a c ie . D la z a ry s o w a n ia r a m k o n f lik tu p o s łu ż y ł się p o ję c ie m p e r s o n a liz m u z je d n e j s tr o n y i tz w . r e d u k ­ c jo n iz m u z d r u g ie j s tro n y . W ta k i c h r a m a c h z ja w is k o p lu r a liz m u p r z y b r a ło p o sta ć o w ie le b a r d z ie j a n ta g o n is ty c z n ą , n iż m ia ło to m ie js c e w r o z u m o w a ­ n ia c h S c h ü lle r a . H o lte u k a z a ł p lu r a liz m ja k o z ja w is k o d o ty c z ą c e n ie ty lk o te j o g ra n ic z o n e j w sw o im z a się g u re s p u b lic a a c ü d e m ic a , lecz p rz e d e w s z y s tk im n o w o c z e sn y c h s p o łe c z e ń stw , w ś r ó d k tó r y c h p lu r a liz m e ty c z n y i id e o lo g ic z n y w ie d z ie do ja w n y c h tr u d n o ś c i w e w z a je m n y m p o ro z u m ie w a n iu się i w p o ­ k o jo w y m w s p ó łż y c iu lu d z i i n a ro d ó w . P lu r a li z m w ta k i m z n a c z e n iu s ta n o w i n ie ty lk o p ro b le m , lecz je s t ź ró d łe m w ie lu p ro b le m ó w . N o w o c z e sn a d e m o ­ k r a c j a z a k ła d a o k re ś lo n y o b ra z c z ło w ie k a o ra z ja k ie ś e ty c z n e m in im u m . L ecz i sa m o o k re ś le n ie te g o e ty c z n e g o m in im u m n ie je s t w o ln e od tr u d n o ś c i i p r o ­ b le m ó w . R e f e r e n t u k a z a ł n ie k tó r e z n ic h : p lu r a liz m n p . im p lik u je to le r a n c ję ró ż n y c h p r z e k o n a ń , le c z k o n s e k w e n c ją te g o m o że b y ć r e la ty w iz m n o r m a ty w ­ n y ; w w ie lu w y p a d k a c h u z n a w a n ie e ty c z n e g o m in im u m s ta n o w i ty lk o u s tn ą d e k la r a c ję , k tó r e j b r a k re a ln e g o p o k ry c ia ; w sp o łe c z n o śc ia c h Z a c h o d u p e rs o - n a lis ty c z n y o b ra z c z ło w ie k a z n a jd u je się w k o n flik c ie z r e d u k c jo n is ty c z n y m o b ra z e m c z ło w ie k a . S p o ty k a n y ta m h u m a n is ty c z n y p lu r a liz m u s tę p u je m i e j­ sca te c h n o k r a ty c z n y m id e a ło m , z a g ra ż a ją c y m g o d n o śc i lu d z k ie j. P r o p a g o w a ­ n e jesz c z e w sz k o ła c h id e a ły e ty c z n e u tr a c ił y w p ra k ty c z n y m ż y c iu sw o ją w ia ro g o d n o ś ć . S k in n e r s a te c h n o lo g ia m a n ip u la c ji p o z o s ta je w o s tr e j s p r z e c z ­ no ści z h u m a n is ty c z n ą e ty k ą o p a r t ą n a z ło te j re g u le czy z a sa d z ie m iło ści b liźn ieg o .

H o lte z a m k n ą ł s w ó j r e f e r a t p o s tu la te m , b y d ą ż y ć do z a c h o w a n ia p e w n y c h w s p ó ln y c h n o r m ja k o f u n d a m e n tu lu d z k ie g o w sp ó łż y c ia p rz y m a k s y m a ln y m z a g w a r a n to w a n iu sw o b o d y w k s z ta łto w a n iu in d y w id u a ln y c h p rz e k o n a ń i s t y ­ lu ży cia . U k a z a n ie ty c h ży cio w o n ie o d z o w n y c h p o d s ta w , a ta k ż e u z a s a d n ie n ie ic h je s t is to tn y m z a d a n ie m s to ją c y m p r z e d e ty k a m i. D o n ic h ta k ż e n a le ż y d e m a s k o w a n ie a u to r y ta r n y c h i r e d u k c jo n is ty c z n y c h sp o so b ó w ro z u m o w a n ia , p o d d a w a n ie ic h k r y t y c e i u k a z y w a n ie ic h n ie z g o d n o ś c i z p ra w d z iw y m h u m a ­ n izm em . R e f e r a t H o lte g o w s t o s u n k u do g łó w n e g o r e f e r a t u m ia ł c h a r a k t e r k o m ­ p le m e n ta r n y . S a m S c h ü lle r z re s z tą p rz y z n a ł, że w p o jm o w a n iu e ty k i is tn ie ­ ją n ie ty lk o p o z o rn e , a le i rz e c z y w is te ró ż n ic e , t a k ja k ob o k p o z o rn e j je d n o ­ m y ś ln o śc i is tn ie je je d n o m y ś ln o ś ć rz e c z y w is ta . A u to r d ru g ie g o k o r e f e r a tu , n a u c z a ją c y filo zo fii m o r a ln o ś c i p ro f. Ig o r P r i m o r a c , w w ie lu rz e c z a c h w y ra z ił k o n s e n s z p o g lą d a m i S c h ü lle r a i H o l-B I U L E T Y N T E O L O G I C Z N O M O R A L N Y 7g

B I U L E T Y N T E O L O G I C Z N O M O R A L N Y

teg o . S a m p r a g n ą ł je d y n ie z w ró c ić u w a g ę n a r o d z a j p lu r a liz m u , k tó r e g o w p ła s z c z y ź n ie n o r m a ty w n e j n ie u s u n ie a n i w y tr a w n a m y ś l, a n i p r e c y z y jn a te r m in o lo g ia , a n i w re s z c ie d o b r a w o la . D la s c h a r a k te r y z o w a n ia z ja w is k a , k tó r e m ia ł n a m y ś li, p rz y to c z y ł o n sło w a , ja k ic h sto l a t te m u J . F . S t e ­ p h e n u ż y ł p rz e c iw k o M illo w i: „ I n m o ra ls ... th e r e is a n d m u s t b e w a r a n d c o n flic t b e tw e e n m e n . T h e go o d m a n a n d t h e b a d m a n , th e m e n w h o se g o o d ­ n e ss a n d b a d n e s s a r e o f d if f e r e n t p a tt e r n s , a r e r e a lly o p p o se d to e a c h o th e r . T h e re is a r e a l, e s s e n tia l, e te r n a l c o n flic t b e tw e e n t h e m ” (J. F . S te p h e n , L i ­

b e r ty , E q u a lity , F r a te r n ity , w y d . R . J . W h ite , C a m b rid g e 1967, 147). R e f e r e n t

p rz y z n a ł, że s a m je s z c z e n ie z n a la z ł z a d o w a la ją c e g o ro z w ią z a n ia te g o p r o ­ b le m u , k ie d y m ia n o w ic ie i w ja k i m s to p n iu n a le ż y u z n a ć t a k p o ję te o d m ie n ­ n e p r z e k o n a n ia . J a k d o ty c h c z a s, n a le ż y c h y b a z a c h o w a ć to le r a n c ję . A u to r r e ­ f e r a t u n ie b y ł ta k ż e z d e c y d o w a n y , czy m o r a ln e n a p ię tn o w a n ie złego c z ło w ie ­ k a m a u c h o d z ić za n ie to le r a n c ję .

W p o d s u m o w a n iu z ja z d u n a le ż a ło b y T o w a r z y s tw u E ty k ó w ż y czy ć d w u rz e c z y : po p ie rw s z e , a b y ró w n ie tr o s k liw ie , j a k t r a k t u j e on o s f e r ę p o ję ć , z a ­ ję ło się r ó w n ie ż e m p iry c z n y m i z ja w is k a m i m o ra ln o ś c i, z w ła sz c z a k o n f lik ta m i w w ie lo k u ltu r o w y c h s p o łe c z e ń s tw a c h n ie k tó r y c h k r a j ó w ; p o d ru g ie , a b y w w ię k s z y m s to p n iu p rz y s w o iło so b ie w ie lk ą t r a d y c ję e ty k i filo z o fic z n e j i te o ­ lo g ic z n e j, k t ó r a n a w e t w ś ró d k ry z y s ó w n o w o c z e sn e g o ż y c ia n ie u tr a c i ł a sw o ­ je j w a r to ś c i i siły p r z e k o n y w a ją c e j. k s . A lo j z y M a rco l, W a r s z a w a - N y s a II . Z N O W S Z Y C H P U B L IK A C J I

«

1. S tu d ia z e b r a n e k s. p ro f . S. O le jn ik a S p o d p r a s w y d a w n ic tw a O D IS S w y s z ła (1985) n o w a k s ią ż k a k s . p ro f . S t a ­ n is ła w a O l e j n i k a W k r ę g u m o r a ln o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j. J e s t to p o k a ź n y c h r o z m ia r ó w , c z te ry s tu s tr o n ic o w y to m , p o d a n y p rz e z e d y to r a w b a rd z o s t a r a n ­ n e j, w y p ie lę g n o w a n e j w rę c z s z a c ie g ra f ic z n e j, z p o m y s ło w ą w in ie tą n a o k ła d c e . W o d ró ż n ie n iu od n ie d a w n e j, ś c iśle m o n o g r a fic z n e j p u b li k a c ji a u to r a , J e d ­

ność K o śc io ła a p lu r a liz m ż y c ia c h r z e ś c ija ń s k ie g o (1982), o b e c n a g ro m a d z i

w w y b o rz e je g o p o m n ie js z e p r a c e m o r a ln e , n a ogół ju ż o g ła s z a n e czy to w p e r io d y k a c h , czy te ż w d z ie ła c h z b io ro w y c h o d tr z y d z ie s tu z g ó rą la t. O tr z y m a liś m y w ię c f r a p u ją c y ty m s a m y m p rz e g lą d d o k o n a ń p is a r s k ic h p r o ­ fe s o ra w c z a sie ja k ż e b o g a ty m w w y d a r z e n ia . W sz a k w o w y c h la t a c h n a o c z a c h je d n e j g e n e r a c ji z m ie n ia ło s ię r a d y k a l n ie o b licze ś w ia ta i K o śc io ła . J a k to w a rz y s z y ła ty m p rz e o b r a ż e n io m te o lo g ia ? J a k u c z e s tn ic z y ł w n ic h te o ­ lo g m o r a li s ta , k tó r y , w ią ż ą c d ziś s w ó j d o ro b e k b a d a w c z y w p e w n ą całość, u p r z y s tę p n ia go w sc h o d z ą c e m u g łó w n ie p o k o le n iu ja k o p o m o c, n ie o d z o w n ą p rz e c ie ż , do p o p ro w a d z e n ia d a le j o d p o w ie d z ia ln e j m is ji n a u c z y c ie ls k ie j, ja k a n a n ie z k o le i s p a d a w d n ia c h n ie m n ie j o b f itu ją c y c h n iż t a m te w rz e c z y n o w e i z a w iłe z a ra z e m ? J a k p r z e d e w s z y s tk im k s . p ro f . O le jn ik s a m w id z i i o k r e ś la w ła s n y w ie lo ­ l e tn i t r u d ? T y m b a r d z ie j, że w y d a n ą k s ią ż k ą n ie z a m y k a go w c a le , le c z w ie ń ­ czy ty lk o d łu g i i w a ż n y e ta p p r a c y tw ó rc z e j. W r e a liz a c ji z a d a ń , o d k tó r y c h z a le ż n y j e s t lo s ju tr z e js z e j te o lo g ii m o r a ln e j w P o ls c e m ło d z i n a u k o w c y s ię ­ g ać b ę d ą n ie c h y b n ie p o ra d ę , w z ó r, n a w e t p rz e w o d n ic tw o sw eg o n a u c z y c ie la . W ła ś n ie p r z e z a k ty w n o ś ć p ió r a — c ią g łą , ro z le g łą i w n ik liw ą — s t a ł s ię o n p e d a g o g ie m sz e re g u ty c h ta k ż e , k tó r z y n ie c z e rp a li w ie d z y o ż y c iu c h rz e ś c i­ ja ń s k im b e z p o ś re d n io u n ieg o , w w a r s z a w s k ie j u c z e ln i. J a k i e z a te m tr e ś c i p o ru s z a w p r e z e n to w a n y m to m ie ? Co w y b r a ł z p r z e m y ś le ń s w y c h i n a u c z a n ia w c z o ra j, b y u c z y n ić to p rz e d m io te m p o w tó r n e j r e f le k s j i i w y k ła d u w n o w y m d n iu d z is ie jsz y m ?

B I U L E T Y N T E O L O G I C Z N O M O R A L N Y O d p o w ie d z i n a s f o r m u ło w a n e p y ta n i a p o s z u k a jm y w s ie d m iu p o d s ta w o ­ w y c h d z ia ła c h k s ią ż k i: 1. Z p r o b le m a t y k i fu n d a m e n ta l n e j (s. 13— 66), 2. Z p s y ­ ch o lo g ii m o r a ln o ś c i (s. 67— 103), 3. P r ó b y c h a r a k t e r y s t y k i (s. 105— 153), 4. K o n ­ fr o n ta c je (s. 155— 212), 5. S p r a w a e t y k i z a w o d o w e j (s. 213— 245), 6. P r o b le m y e t y k i m e d y c y n y (s. 247—327), 7. W ś r ó d w ie l k ic h za g a d n ie ń w sp ó łc z e sn e g o ś w ia ta (s. 329— 390). D o s ta te c z n ie ja s n o o b r a z u ją o n e n a d e r sz e ro k i z a k re s z a ­ in te r e s o w a ń i k o m p e te n c ji a u to r a , k tó r y z d u ż ą sw o b o d ą p rz e m ie r z a d z ie d z in y c z ę sto k ro ć o d le g łe o d sie b ie , z n a c z ą c je w ła s n y m z n a m ie n ie m . U n a s w k a ż ­ d y m ra z ie rz a d k ie to k w a lif ik a c je i d la te g o ty m w y ż e j w y p a d a je p o d n ie ś ć . Je d n o c z e ś n ie z a z n a c z y ć się godzi, że d w a sz c zeg ó ln ie d z ia ły — S p r a w a e t y k i

z a w o d o w e j o ra z P r o b le m y e t y k i m e d y c y n y — d o ty c z ą z a g a d n ie ń z g r u n t u n o w y c h w te o lo g ii m o r a ln e j i n a s tr ę c z a ją c y c h n a jw ię k s z y c h tr u d n o ś c i. P r z e d p is z ą c y m n a te te m a ty s ta w i a ją s u r o w e ż ą d a n ia — n ie ty lk o fa c h o w e j w ie d z y te o lo g ic z n e j, a le i b ie g ło śc i w e w s p ó łc z e s n y m r o z w o ju n a u k . I tu k s . p ro f. O le jn ik w y c h o d z i o b ro n n ą r ę k ą z c z y h a ją c y c h n a ń z a sa d z e k , o cz y m ś w ia d c z ą a ż tr z y d u ż e te k s ty p o św ię c o n e p a lą c y m k w e s tio m z z a k re s u d e o n to lo g ii m e d y c z n e j: In g e r o w a n ie m e d y c y n y w p o w s ta w a n ie ż y c ia lu d z k i e ­ go (s. 249— 278), E k s p e r y m e n t le k a r s k i n a c z ło w ie k u w o c e n ie e ty c z n e j (s. 279— 298) i P r z e s z c z e p ia n ie n a r z ą d ó w lu d z k ic h w r e f l e k s j i te o lo g ic z n o - m o r a ln e j (s. 299— 327). N a ś w ie tn y m p rz y k ła d z ie , n a j t r a f n i e j c h y b a d o b ra n y m ,

d o się g a w p ro s t, b e z z b ę d n y c h e m o c ji, n ie ja k o w ię c n a zim n o , p r a w , k tó re · ła tw o r o z b u d z a ją e m o c je i u t r ą c a j ą ze w sz e c h m ia r p o ż ą d a n y d ia lo g i n t e r ­ d y s c y p lin a r n y m ię d z y e ty k ą a n a u k a m i o c z ło w ie k u i te c h n ik ą . W ła ś n ie 0 o b o p ó ln e w y c z u c ie p ra w d z iw e j p o tr z e b y ta k ie g o d ia lo g u id z ie w p ie r w s z y m rz ę d z ie , o p ró b y n a w ią z y w a n ia go i d o s k o n a le n ia w im ię d o b r a c z ło w ie k a 1 h u m a n iz m u p rz e d s ię b r a n y c h b a d a ń . L e k tu r a z a s y g n a liz o w a n y c h s tr o n k s ią ż ­ k i k s. p ro f . O le jn ik a u p o w a ż n ia do s tw ie rd z e n ia , że ic h a u to r d o b rz e się te m u d z ie łu p rz y s łu g u je . N ie z n a jd z ie się ta m ż a d n e g o ś la d u z d ra d liw e j zaw sz e k o ­ k ie te r i i i, co ró w n ie w a ż n e , n ie m a te ż m o r a liz a to r s tw a , k tó r e ir y t u j e c z y te l­ n ik a i n ie p r z y s p a r z a s ła w y m o ra liś c ie . J e s t n a to m ia s t w y s ta r c z a ją c o d o k ła d n y p rz e g lą d a m b ic ji w sp ó łc z e s n e j m e d y c y n y , u ja w n ia j ą c y c h się w n ie j z ró ż n ic o ­ w a n y c h s p o jr z e ń n a c z ło w ie k a , d o k o n y w a n y c h e k s p e r y m e n tó w n a o rg a n iz m ie lu d z k im i p r a k t y k z u w y p u k le n ie m ic h z ło ż o n e j w y m o w y m o r a ln e j, są w r e s z ­ c ie g ło sy te o lo g ó w , c z ę sto k ro ć ro z b ie ż n e , k tó r y m je d n a k n ie o d m ó w io n o p r a ­ w a do p e łn e g o w y p o w ie d z e n ia się n a ty c h ła m a c h . W ięc ej, n a w e t, je ś li k s . O le jn ik — ja k się z d a rz a — m a w ja k im ś w z g lę d z ie o d m ie n n e czy w rę c z p rz e c iw n e z d a n ie , z a b ie g a o u k a z a n ie r a c j i sw y c h p rz e c iw n ik ó w , s ta ją c się p o n ie k ą d ic h c h w ilo w y m o b ro ń c ą , b y ty m ja ś n ie j z a d e m o n s tr o w a ć k o n tr o ­ w e r s y jn y c h a r a k t e r d y s k u to w a n e j k w e s tii b a r d z ie j n iż że b y w y tk n ą ć ty lk o fa łsz p o z y c ji, k tó r ą w s z a k m im o w s z y s tk o z w alcza. P rz y k ła d e m , szczeg ó ln ie p o d a tn e n a o d s tę p s tw a o d p r a w rz e te ln e g o d ia lo g u tr e ś c i a r t y k u łu I n g e r o w a ­

n ie m e d y c y n y w p o w s ta w a n ie ż y c ia lu d z k ie g o , z w ła sz c z a p a r a g r a f y : H o d o ­ w a n ie w in k u b a to r z e („in v itr o " ), In g e r o w a n ie e u g e n ic z n e n e g a ty w n e : s t e r y li­ za c ja , I n ż y n ie r i a g e n e ty c z n a o ra z P r o g r a m o w a n ie c z ło w ie k a n a d ro d z e m a n i­ p u la c ji g e n e ty c z n e j (s. 268— 277).

P a s jo m do k ry ty c z n e g o ś le d z e n ia m y ś li sp o za ś c isły c h g ra n ic te o lo g ii m o ­ r a l n e j k s . p ro f . O le jn ik d a w a ł ju ż w y r a z z n a c z n ie w c z e śn ie j, z a n im w ogóle z a in te r e s o w a n ia te o lo g ó w i e ty k ó w s k ło n iły się k u f r a p u ją c e j p r o b le m a ty c e d o b r a i z ła w p rz e d s ię w z ię c ia c h b a d a w c z y c h d z is ie jsz e j m e d y c y n y i n a u k z n ią z w ią z a n y c h . Z w id o c z n ą p r e d y le k c ją e n e rg ie s w o je s k u p ia ł w te d y n a b o g a to r e p r e z e n to w a n e j, le g ity m u ją c e j się ś w ie tn y m i tr a d y c ja m i p o ls k ie j m o ­ ra lis ty c e filo z o fic z n e j. W o m a w ia n y m to m ie z a m ie śc ił tr z y s t u d ia z te g o z a ­ k r e s u : P o z a m a r k s is to w s k a e t y k a n ie z a le ż n a w P o lsce (s. 157— 179), P o g lą d y

e ty c z n e T a d e u s z a K o ta r b iń s k ie g o (s. 180— 196), E ty k a c h r z e ś c ija ń s k a a h u m a ­ n iz m a te is ty c z n y . P e r s p e k t y w y d ia lo g u (s. 197— 212). P ie r w s z e z n ic h , ja k o z a ­

w ie r a ją c e d o k ła d n y p rz e g lą d z a p a t r y w a ń m o r a ln y c h n a s z y c h czo ło w y c h p r z e d ­ s ta w ic ie li e ty k i a r e lig ijn e j o d b lisk o s tu la t, p rz y c h o d z i z in f o rm a c ją , k tó r e j

p o ż y tk ó w d o w o d zić n ie tr z e b a . W a rto n ie m n ie j p o d k re ś lić , że ta k i z a ry s , p r z y ­ g o to w a n y p rz e z te o lo g a , w k o n f r o n ta c j i w ię c z c h rz e ś c ija ń s k ą w iz ją życia lu d z k ie g o , g w a r a n tu j e i p e w n ą o ry g in a ln o ś ć , i n o w o ść s p o jrz e n ia n a te m a t y ­ kę· p o d e jm o w a n ą w s z a k p rz e z in n y c h ta k ż e a u to r ó w n ie b ę d ą c y c h te o lo g a m i. W k a ż d y m ra z ie to, że teo lo g n ie p o z o s ta je o b o ję tn y n a n ią , w ię c e j, że się je j z b lis k a p rz y g lą d a , że s k r u p u l a t n i e w y d o b y w a je j o d m ie n n o ść i t r a k t u j e ją z p o s z a n o w a n ie m ja k o t a k ą i d la te g o też, że je s t c z ą s tk ą p o m n ik a tw ó rc z o ś c i n a ro d o w e j, p o ls k ie j, to w sz y stk o , p o w ie d z m y b e z o sło n e k , w y s ta w ia p o c h le b n e ś w ia d e c tw o n a s z e j te o lo g ii m o r a ln e j i a tm o s fe r z e , j a k a o ż y w ia o d p o w ie d z ia l­ n y c h z a je j s ta n m y ś lic ie li. K s. p ro f . O le jn ik p r z y n a jm n ie j d a ł w ty m w z g lę ­ d z ie d o b ry p rz y k ła d . W je d n y m m o ż e m ie js c u p o d d a ł s ię z b y te c z n ie n a p o r o ­ w i d r o b n e j ir y ta c ji, g d y r e f e r o w a ł k r y ty c y z m p ro f. J . K e l l e r a w o b e c z a ­ s a d m o r a ln o ś c i k a to lic k ie j. O d n o śn y f r a g m e n t te k s tu , n ie w ie lk i z re s z tą (s. 169— 170), je s t e c h e m p o le m ik i, j a k ą k s. O le jn ik p ro w a d z ił z K e lle r e m w a r t y k u le M o ra ln o ść k a to lic k a w k r z y w y m zw ie r c ia d le . J. K e lle r a „ S zk ic e 0 m o r a ln o ś c i k a to lic k ie } ” (A nC 2, 1970, s. 279— 300) i o d z w ie rc ie d la n a s tr o je p r e t e n s ji i ż a lu do ro z g o ry c z o n e g o a u t o r a S z k ic ó w . N ie m a je d n a k w ię k sz e g o p o w o d u , b y z a tr z y m y w a ć się n a d o w y m d e ta le m w o b e c p le ja d y p o s ta c i i ich id e i c ie k a w ie , acz z n a le ż n ą r e z e r w ą p rz y b liż o n y c h tu c z y te ln ik o w i: h e d o n iz m n a ro d o w y B a l i c k i e g o , „ p o ls k a ” e ty k a H e m p l a , a n ty e w o lu c jo n iz m 1 u n iw e r s a liz m T w a r d o w s k i e g o , e ty k a id e a łó w e ty c z n y c h B i e g a ń ­ s k i e g o , e m o c jo n iz m e ty c z n y P e t r a ż y c k i e g o . I w re s z c ie w ie lc y o s t a t­ n ic h czasó w : O s s o w s k a , C z e ż o w s k i , T a t a r k i e w i c z , W i t w i e k i, K o t a r b i ń s k i , Z n a m i e r o w s k i . O d d z ie ln e k a r t y p o św ię c o n e w n ik li­ w s z e m u o m ó w ie n iu p o g lą d ó w e ty c z n y c h p ro f . K o t a r b i ń s k i e g o n ie ty lk o d o p e łn ia ją te j p re z e n ta c ji, a le i o d d a ją s p r a w ie d liw o ś ć filo zo fo w i, k tó r e g o a u t o r y t e t n a u k o w y i m o r a ln y s p r a w ił, że w ie lu u p a tr y w a ło w n im sw ego p r z e w o d n ik a d u ch o w eg o .

W r e l a c ji o to m ie ta k im j a k t e n — w ie lo te m a ty c z n y m , z te k s ta m i ro z m a i­ te j d a ty — n ie p o d o b n a n ie zd ać się n a w y b ió rc z e z a le d w ie s p o jrz e n ie n a p a r ę in t r y g u j ą c y c h p ra c . D o n ic h za lic z y ć jesz c z e w y p a d a o tw a r te i in s p ir u ją c e do w ła s n y c h p rz e m y ś le ń u w a g i z a ty tu ło w a n e P o d w a ż e n ie h ie r a r c h ii w a r to ś c i w e w s p ó łc z e s n y m ś w ie c ie s te c h n ic y z o w a n y m (s. 372— 390). P ie r w o tn ie , b y ły to s t r o n y r e f e r a t u w y g ło sz o n e g o w A k a d e m ii T e o lo g ii K a to lic k ie j w W a rs z a w ie w r a m a c h s y m p o z ju m n a te m a t U n iw e r s y te t k a to lic k i w o b e c p r o b le m ó w e ty c z n y c h s p o łe c z e ń s tw a s te c h n ic y z o w a n e g o . P o w ie d z m y od ra z u , że r e f e r a t d o ty k a rz e c z y n ie o d z o w n e j d la p o z n a n ia p rz y c z y n k r y z y s u m y ś li e ty c z n e j w d z is ie jsz e j k u lt u r z e e u r o p e js k ie j, s ły n ą c e j n ie g d y ś z filo z o fii m o r a ln e ; w y ­ so k ie g o lo tu . K s. O le jn ik p o d ą ż a t u w ła ś c iw y m tr o p e m , a k c e n tu ją c n ie ty le w e w n ę tr z n e sła b o ś c i e ty k i n a s z y c h d n i, ile, w is to tn ie js z e j m ie rz e , z a k w e s tio ­ n o w a n ie w ogóle p r y m a t u im p e r a ty w ó w m o r a ln y c h p rz e z m e n ta ln o ś ć te c h ­ n ic z n ą . P o w ie d z m y je d n a k i to ta k ż e , że t e m a t te c h n ik a a m o r a ln o ś ć p r z y ­ w o d z i z a s k a k u ją c o n a p a m ię ć o b ra z w ie lo g ło w e j h y d ry , z k tó r ą z m a g a n ia w y m a g a ją p rz e m y ś ln o ś c i H e ra k le s a . A le n a jp ie r w ro z p o z n a n ia , że h y d r a je s t s tw o r e m w ie lo g ło w y m . T a k p r o b le m u ję to , ch o ć n ie w ta k ic h zg o ła t e r m i­ n a c h , n a z g r o m a d z e n iu g e n e r a ln y m M ię d z y n a ro d o w e j F e d e r a c ji U n iw e r s y t e ­ tó w K a to lic k ic h w r . 1980, g d zie o b r a d y to c z y ły się w o p a rc iu o m a t e r i a ły p r z y g o to w a n e p rz e z u c z e ln ie c z ło n k o w sk ie , w ś ró d n ic h p rz e z A T K n a w s p o m ­ n ia n y m w y ż e j sy m p o z ju m z r e f e r a te m m . in . k s . p ro f . O le jn ik a . R o zliczn e w y s tą p ie n ia n a z g ro m a d z e n iu , o g ło szo n e p o te m w k s ią ż k o w e j p u b lik a c ji

(L ’U n iv e r s ité c a th o liq u e fa c e a u x p r o b lè m e s é th iq u e s d e la so c ié té te c h n o ­ lo g iq u e , P a r i s 1981, s. 357), u w r a ż liw ia ją n a o d m ie n n ą w y m o w ę te m a t u w io ­

d ąceg o w n ie je d n o ro d n y c h u w a r u n k o w a n ia c h ro z w o ju p o sz c z e g ó ln y c h ziem . To m o że b y ło b y n a jle p s z y m p rz y c z y n k ie m do z a s ta n o w ie ń n a d je g o w y m o w ą i s e n s e m w n a s z y c h ro d z im y c h u w a r u n k o w a n ia c h . K s. p ro f. O le jn ik o g r a n i­ czy ł się ty m c z a s e m do u w y p u k le n ia o b s e r w a c ji i p o s tu la tó w p o d s ta w o w y c h , aż n a d to c h y b a e le m e n ta r n y c h , je ś li w z ią ć p o d ro z w a g ę ó w c z e sn e p r z e z n a ­

c z e n ie je g o te k s tu . C zy p o z b a w ił go w te n sp o só b w a r to ś c i m e r y to r y c z n y c h o c z e k iw a n y c h p rz e z jeg o o b e c n e g o a d r e s a ta ? Z a p e w n e n ie.

J e s t o n a u to r e m , k tó r e m u tw ó rc z o ś ć p is a r s k a to w a rz y s z y z b lis k a w p r a ­ cy n a u c z y c ie ls k ie j, b ę d ą c z n ią w ie r n ie s p r z ę g n ię ta ja k o je j w y k ła d n ia , p o ­ m oc, f u n k c j a , p is e m n a p o s ta ć n a u c z a n ia . T ego k s . O le jn ik -n a u c z y c ie l n ie u k r y w a . T y m się s łu s z n ie szczy ci. T e m u n ie je d n o k r o tn ie p o ś w ię c a ł sw e a m ­ b ic je ś c iśle b a d a w c z e . W ta k i m n a w e t s to p n iu p is a n ie p o d p o rz ą d k o w y w a ł n a u c z a n iu , że w o ln o p o w ie d z ie ć , iż c a łe d o ty c h c z a so w e ży cie c z y n n e tw o rz y ł p o d rę c z n ik te o lo g ii m o r a ln e j, d o s k o n a lą c go w c ią ż , p r z e o b r a ż a ją c , p rz y s to s o ­ w u ją c do p o tr z e b z m ie n ia ją c e j s ię rz e c z y w is to śc i. I w ty m n a d a l n ie u s ta je . W sz a k w y d a w s z y o s ta te c z n e , z d a w a ć b y się m ogło, o s ią g n ię c ie sw o je w z a ­ k r e s ie p o m o c y d la u c z n ia i n a u c z y c ie la , d zieło p a r e x c e lle n c e — W o d p o w ie ­

d z i n a d a r i p o w o ła n ie B o że , w sz c z ą ł p r a c e n a d p r z y g o to w a n ie m n o w e g o p o d ­

rę c z n ik a , in n e g o iniż ta m te n .

N ie p o d o b n a się p rz e to d ziw ić, że t r u d ta k b e z k o m p ro m iso w o p r z y p o ­ r z ą d k o w a n y p ra w id ło m sz k o ły o w o c u je z a z w y c z a j te k s ta m i, k tó r e p o w s ta ją w te j s a m e j, p o d rę c z n ik o w e j k o n w e n c ji. N ie z a d o w a la ją o n e w p e łn i p o s z u ­ k u ją c y c h p lo n ó w szc z e g ó ło w y c h p r a c b a d a w c z y c h . B ę d ą zaw sz e o c z e k iw a n e p rz e z u c z ą c y c h się i n a u c z a ją c y c h . K s. p ro f . O le jn ik n ie je s t u c z o n y m g a b i­ n e to w y m , p isz e g łó w n ie d la ty c h o s ta tn ic h , n a p o z io m ie je d n a k u n iw e r s y te ­ c k im . I w ty m jeg o n a jw ię k s z a z a słu g a .

T a k i te ż — n a u c z y c ie ls k i —■ je s t w s p o m n ia n y p o p rz e d n io te n o r r e f e r a t u 0 p o d w a ż e n iu h ie r a r c h ii w a r to ś c i w e w s p ó łc z e s n y m św ie c ie s te c h n ic y z o w a ­ n y m . A n a lo g ic z n ie n a le ż a ło b y s p o jrz e ć n a p o z o s ta łe te k s ty o m a w ia n e g o to m u :

P r o b le m o s ta te c z n e g o k r y t e r i u m d o b ra w m o r a ln o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j (s. 15—

29), W ia ra , n a d z ie ja i m iło ś ć w k s z ta łto w a n iu ż y c ia c h r z e ś c ija ń s k ie g o (s. 30— 45), C n o ta c h r z e ś c ija ń s k a (s. 46— 66), O d p o w ie d z ia ln o ś ć m o r a ln a z m n ie js z o n a (s. 69— 102), N o r m a ty w n y c h a r a k te r w a r to ś c i e ty c z n y c h (s. 107— 115), Z n a m io ­ n a h u m a n is t y c z n e e t y k i k a to lic k ie j (s. 116— 136), P r z e s ła n k i h u m a n is ty c z n e k a to lic k ie j d o k t r y n y m o r a ln e j (s. 137— 153), O jc z y z n a i p a tr io t y z m w w iz j i w s p ó ln o ty m ię d z y n a r o d o w e j J a n a X X I I I (s. 331— 341), P o k ó j — z a g a d n ie n ie 1 z a d a n ie m o r a ln e (s. 342—362), E ty c z n e p r z e s ła n k i r o z w o ju in te g r a ln e g o . Z a ­ r y s z a g a d n ie ń (s. 363— 371).

J e s z c z e je d n ą u w a g ę d o d a ć się godzi, b y s ło w e m n ie b a c z n y m czy n ie dość w y r a z is ty m n ie z a c ie n ić w c z y m k o lw ie k s z la c h e tn e j in te n c ji a u to r a k s ią ż k i — n a w ią z a n ia ro z m o w y z c z y te ln ik ie m w o k ó ł s p r a w w a ż k ic h i tr u d n y c h , w c z a ­ sie, k tó r y n ie s p r z y ja r a c z e j ta k i m z a m ia ro m . N a u c z y c ie l o d p o w ie d z ia ln y za p o w ie rz o n ą so b ie m is ję z n a le p ie j n iż i n n i m o zó ł z d o b y w a n ia p r a w d y i d la ­ te g o o d n o si się d o n ie j z ty m w ię k s z y m r e s p e k te m . N ie d a je ła tw o w ia r y le k k ie m u p r z y b liż a n iu się do n ie j, u n ik a r y z y k a i n ie w c h o d z i w p r z y ja ź ń z n o w in k a r s tw e m . J e s t w g łę b o k im z n a c z e n iu tr a d y c jo n a lis tą , tr z y m a ją c się rz e c z y p e w n y c h . O w szem , id z ie n a p rz ó d , a le z ro z w a g ą , b ez z g u b n e g o p o ­ śp ie c h u . I ta k im w ła ś n ie n a u c z y c ie le m je s t a u to r p re z e n to w a n e g o to m u . W la ta c h , w k tó r y c h tw o rz y ł z a m ie sz c z o n e w n im s tu d ia , b ra k o w a ło m o że n ie je d n y m ty c h b e z c e n n y c h z a le t, c n ó t n a u c z y c ie ls k ic h . W a rto w ię c je p o d ­ n ie ść , g d y się ch ce w e jrz e ć w ó w sz e ro k o n a k r e ś lo n y p rz e z k s. p ro f. O le jn i­ k a „ k r ą g m o r a ln o ś c i c h r z e ś c ija ń s k ie j” i n a le ż y c ie się w n im ro z e z n a ć . I n a u ­ czyć się teg o , co p ra w d z iw ie w a rto ś c io w e .

k s . T a d e u s z S ik o r s k i, W a r s z a w a -Ł ó d ź

2. N o w y p o d rę c z n ik ż y c ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o

Z u w a g ą b ie rz e się do r ę k i o s ta tn ie d zieło F r a n z a F u r g e r a , z n a n e g o m o r a lis ty z L u c e r n y w S z w a jc a rii, E th i k d e r L e b e n s b e r e ic h e . E n ts c h e id u n g s ­

h ilfe n , F r e i b u r g im B re is g a u 1985, V e rla g H e r d e r , s. 280. J e s t to d zieło o c h a ­

r a k t e r z e p o d rę c z n ik o w y m . Z n a n e są z a in te r e s o w a n ia a u to r a p r a k ty c z n e , k t ó ­

r y m d a ł w y r a z m . in . w p u b lik a c ja c h d o ty c z ą c y c h e ty k i z a w o d o w e j. O b e c n a k s ią ż k a je s t ja k g d y b y k o n ty n u a c ją p is a r s t w a te o lo g ic z n e g o z p o p rz e d n ic h w ie k ó w , u jm u ją c e g o w fo r m ie „ p o ra d n ik ó w d u c h o w y c h ” cało ść ż y c ia c h r z e ­ śc ija ń s k ie g o . O sn o w ą k o n c e p c ji F u rg e r o w s k ie g o p o d rę c z n ik a je s t r e a liz a c ja o so b y lu d z ­ k ie j, ze sz c z e g ó ln y m z w ró c e n ie m u w a g i n a p s y c h ic z n e e le m e n ty o so b o w o ści. N ie je s t to z p e w n o ś c ią p o d rę c z n ik w d a w n y m , k la s y c z n y m ju ż d ziś r o z u ­ m ie n iu , ja k o z b ió r g o to w y c h te z i ro z s trz y g n ię ć m o r a ln y c h w y p ro w a d z o n y c h w o p a rc iu o O b ja w ie n ie , p ra w o n a t u r a l n e i u s ta lo n ą t r a d y c ję K o ścio ła, lecz p r a k ty c z n y p o r a d n ik , k tó r y p rz e z sw ó j p e rs o n a liz m ła t w i e j m o że tr a f i ć do c z y te ln ik a . Z g o d zić się w y p a d a z o p in ią w y d a w c ó w , w y ra ż o n ą w n o c ie n a o b w o lu c ie , że c z y te ln ik z n a jd z ie w t e j k s ią ż c e w ła ś c iw ą o r ie n ta c ję i in f o r m a ­ c ję d o ty c z ą c ą ż y c ia i d z ia ła ln o ś c i c h rz e ś c ija n in a . S a m a u to r o k re ś la sw e dzieło ja k o p o d rę c z n ik e ty k i p r a k ty c z n e j, cz y li s to s o w a n e j, k tó r e g o p rz e d m io te m je s t k o n k r e t y z a c ja p o w in n o ś c i m o r a ln e j i je j a r t y k u l a c j a w o p a rc iu o p rz e k a z w ia ry . Z g o d n ie z z a ło ż e n ie m F u r g e r a , e ty k a f u n d a m e n ta l n a , cz y li z a s a d n ic z a , z a jm u je się p ro b le m e m u s t r u k t u r a l n i e n ia m o ­ ra ln o ś c i w o k ó ł z a g a d n ie ń w ę z ło w y c h , j a k m . in . c z y n m o r a ln y , o d p o w ie d z ia l­ ność, su m ie n ie . S y s te m a ty z a c ja m a t e r ia łu w c h o d z ą c e g o w z a k re s e ty k i s to s o w a n e j n ie p rz y s z ła z p e w n o ś c ią a u to r o w i ła tw o . W śró d s c h e m a tó w , k tó r y m i ze w z g lę ­ d ó w m e to d o lo g ic z n y c h n ie m ó g ł s ię p o słu ż y ć , w y m ie n ia m . in . D e k a lo g , K a r t ę P r a w C z ło w ie k a O N Z (je j s c h e m a t w y k o r z y s ta ł z re s z tą w je d n y m z ro z d z ia ­ łów ) o ra z m o d e l ży cie— w ła s n o ś ć —ro d z in a . Z g o d n ie z p r z y j ę tą k o n c e p c ją s w e ­ go p o d rę c z n ik a , k tó r e g o id e ą p rz e w o d n ią je s t re a liz a c ja oso b o w o ści, w y ró ż n ił tr z y p o z io m y czy r a c z e j p ła s z c z y z n y o d n ie s ie n ia , k tó r e s ta ły się je d n o c z e ś n ie t y t u ła m i tr z e c h części d z ieła. I ta k c z ło w ie k r e a liz u je się n a jp i e r w w o d p o ­ w ie d z ia ln o ś c i z a sw ó j w ła s n y ro z w ó j (o d p o w ie d n io do te g o część A n o s i t y ­ tu ł Z a k r e s ż y c ia in d y w id u a ln e g o ), n a s tę p n ie za ro z w ó j tz w . p o d s ta w o w y c h g r u p s p o łe c z n y c h (część В — Z a k r e s ż y c ia p e r s o n a ln o -m ię d z y lu d z k ie g o ) w r e s z ­ cie za d z ia ła ln o ś ć w ie lk ic h sp o łe c z n o śc i (część С —- Z a k r e s ż y c ia s o c ja ln o -

-s p o leczn eg o ).

W części A p o d z ie lo n e j n a tr z y ro z d z ia ły (I — O d p o w ie d z ia ln o ś ć c z ło w ie ­

k a za w ła s n ą o so b o w o ść, I I — Z a w ó d ja k o w y r a z o d p o w ie d z ia ln o ś c i o so b y w o b e c s p o łe c z e ń s tw a , I I I — J e d n o s tk a w p a r tn e r s tw ie — o so b o w e u k s z t a ł t o ­ w a n ie p łc io w o śc i), c z y te ln ik o tr z y m u je k o n k r e t n y „ p r o je k t” o so b o w o ści m o ­ r a l n e j z u w z g lę d n ie n ie m je j cech in d y w id u a ln y c h o ra z ro z le g łą p a n o r a m ę s y ­ tu a c ji, w k tó r y c h m u s i d o k o n y w a ć w y b o ró w . C zęść B, p o d z ie lo n a n a p ię ć r o z d z ia łó w (I — P r o b le m y o c h r o n y ż y c ia — e le m e n ty b io e ty k i, I I — P r a w d o m ó w n o ś ć ja k o p o d s ta w a p o r o z u m ie n ia m ię d z y lu d z k ie g o , I I I — T r o s k a o p o m y ś ln o ś ć b liź n ic h , IV — O d p o w ie d z ia ln y s to s u n e k do p o s ia d a n ia i w ła sn o ś c i, V — R o d z in a ja k o g r u p a p o d s ta w o w a d la s to s u n k ó w m ię d z y lu d z k ic h ) , t r a k t u j e o ty m w s z y s tk im , co je s t z w ią z a n e z p rz y n a le ż n o ś c ią o soby do „ g ru p p o d s ta w o w y c h ” , ta k ic h ja k s ą s ie d z tw o , w s p ó ln o ty w ie js k ie o ra z in n e o c h a r a k te r z e „ s p o n ta n ic z n y m ” z o rg a n iz o w a n e n a ta k ic h z a s a d a c h , ja k s ta r o ż y tn e p o lis. O p ie r a ją c się n a id e i s p r a w ie d liw o ś c i ja k o p o d s ta w ie fu n k c jo n o w a n ia w ie lk ic h sp o łe c z n o śc i, w części C, s k ła d a ją c e j się z tr z e c h ro z d z ia łó w (I — Z a ­ s a d y p o d s ta w o w e , I I — M o ra ln o ść s t r u k t u r s p o łe c z n y c h , I I I — R o s z c z e n ia s p o łe c z e ń s tw a w o b e c je d n o s tk i — „ c n o ty m ie s z c z a ń s k ie ”), ro z p a trz o n o t e p r o ­ b le m y , k tó r e n ie s ie ze s o b ą p rz y n a le ż n o ś ć je d n o s tk i do sp o łe c z n o śc i n a d ­ rz ę d n y c h — p a ń s tw o w y c h , p o n a d p a ń s tw o w y c h (re g io n a ln y c h ), m ię d z y n a ro d o ­ w y c h . W ro z d z ia le p ie r w s z y m p r z y p o m n ia n e z o s ta ły d w ie z a sa d y , b e z k tó r y c h n ie m o ż n a m ó w ić o o rg a n iz a c ji sp o łe c z n e j: z a s a d a d o b ra in d y w id u a ln e g o i sp o łe c z n e g o (P e r s o n - u n d G e m e in w o h lp r in z ip ) o ra z z a s a d a p o m o c n ic z o śc i i so lid a rn o ś c i sp o łe c z n e j (S u b s id ia r itä ts - u n d S o lid a r itä ts p r in z ip ) . F u r g e r c h a ­ r a k t e r y z u j e n a s tę p n ie w s p ó łc z e s n ą lu d z k o ś ć ja k o sp o łe c z n o ść p rz e m y s ło w ą

B I U L E T Y N T E O L O G I C Z N O M O R A L N Y

i k o n s u m p c y jn ą o ra z p o d d a je a n a liz ie w ią ż ą c e ją p r a w a m o r a ln e . W ła d z y p a ń s tw o w e j p r z y p o m in a o b o w ią z e k s p r a w o w a n ia o p ie k i n a d „ g ru p a m i p o d s ta ­ w o w y m i” . T r a k t u j ą c zaś o d e m o k r a c ji, w y o d r ę b n ia i k r y ty c z n ie o m a w ia ta k ż e je j e le m e n ty sk ła d o w e , ja k o p in ię p u b lic z n ą p a r t ie p o lity c z n e , z rz e s z e n ia o c h a r a k t e r z e n ie p o lity c z n y m (cech y , z w ią z k i z a w o d o w e , s p ó łk i ro ln ic z e , to ­ w a r z y s tw a m ło d z ie ż o w e ) o ra z s to s u n k i m ię d z y p a ń s tw e m a K o śc io łe m . K o ń ­ cząc r o z d z ia ł o m a w ia F u r g e r p ro b le m y o g ó ln ie js z e , j a k p o d s ta w y ła d u sp o ­ łe c z n e g o i g o sp o d a rc z e g o , s t o s u n k i m ię d z y n a ro d o w e , p o k ó j ś w ia to w y , o c h ro n a p r a w c z ło w ie k a o ra z o c h ro n a ś ro d o w is k a . P r o b l e m a t y k a te g o ro z d z ia łu o b ra c a s ię z a s a d n ic z o w k r ę g u te z z a w a r ty c h w K a rc ie P r a w C z ło w ie k a O N Z z r o k u 1948. C z te ry „ c n o ty m ie s z c z a ń s k ie ” , w k tó r y c h je s t o k re ś lo n y s to s u n e k je d n o ­ s t k i do s p o łe c z e ń s tw a , to to le r a n c ja , g o to w o ść s łu ż e n ia , k r y ty c z n e o tw a rc ie n a ś w ia t o ra z g o to w o ść do p o d ję c ia o d p o w ie d z ia ln o śc i. W y k a z n ie m ie c k o ję z y c z n e j l i t e r a t u r y p rz e d m io to w e j, d a ją c e j w g lą d w a k t u a l n y s t a n z a g a d n ie n ia o r a z u m o ż liw ia ją c e j sa m o d z ie ln e s tu d iu m n a d z a g a d n ie n ia m i p o ru s z a n y m i w k sią ż c e , je s t w a rto ś c io w y m d o p e łn ie n ie m d z ie ła . F u r g e r r e p r e z e n tu je w s w y m p o d rę c z n ik u s ta n o w is k o o s tro ż n e i n a ogół w y w a ż o n e , d b a ją c o to , b y n a w e t w n a jt r u d n i e js z y c h s p r a w a c h b y ło o no z g o d n e z n a u k ą K o śc io ła i te o lo g ic z n ie u m o ty w o w a n e . N ie k ie d y je d n a k o d ­ n o s i się w ra ż e n ie , że n ie z a w sz e z o s ta ła d o s ta te c z n ie u w y d a tn io n a u ję t a t r a n s ­ c e n d e n c ja ż y c ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o . J a k w ia d o m o , p o d ty m w z g lę d e m z a c h o d z ą z n a c z n e ró ż n ic e w ś r ó d te o lo g ó w k a to lic k ic h i p r o te s ta n c k ic h . A u to r p r a g n ą ł w id o c z n ie s tw o r z y ć p o d s ta w y ta k i e j e ty k i, k tó r a n ie b y ła b y ju ż w ię c e j „ k o ­ śc ią n ie z g o d y ” d la c h r z e ś c ija n ró ż n y c h w y z n a ń , a w rę c z p rz e c iw n ie , m o g ła b y s ta ć się p o d s ta w ą o w o cn eg o d ia lo g u m ię d z y w y z n a n io w e g o i sz e ro k ie j w s p ó ł­ p r a c y w o b lic z u w s p ó ln y c h z a g ro ż e ń . Z ty c h c h y b a w z g lę d ó w z a p ro p o n o w a ł, b y w k w e s tii s p o łe c z n e j n ie d z ie lić e ty k i n a k a to lic k ą „ n a u k ę s p o łe c z n ą K o ­ śc io ła ” i p r o t e s ta n c k ą „ e ty k ę s p o łe c z n ą ”, le c z p o u z g o d n ie n iu m e to d o lo g ii, o p ra c o w a ć i ro z w in ą ć w s p ó ln ą , m ię d z y w y z n a n io w ą „ c h rz e ś c ija ń s k ą d o k tr y n ę s p o łe c z n ą ” (c h r is tlic h e G e s e lls c h a fts le h r e , s. 189). U p o w a ż n ia do teg o , s ą d z i F u r g e r , o s ią g n ię ta ju ż je d n o lito ś ć w k w e s tia c h szczeg ó ło w y ch , ja k . s p r a w i e ­ d liw o ść s p o łe c z n a , p o k ó j ś w ia to w y , g o d n o ść c z ło w ie k a , a n a d to m o że się to o k a z a ć k o r z y s tn e d la ro z w o ju c h rz e ś c ija ń s tw a .

W p o r ó w n a n iu z a k c e n te m , j a k i k ła d z ie n a p ro b le m y , z w ią z a n e z b u d o ­ w a n ie m d o b r o b y tu m a te r ia ln e g o , z n a c z n ie m n ie j u w a g i p o ś w ię c a F u r g e r tr a n s c e n d e n c j i p o w o ła n ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o . U w a ż a n p ., że m o d litw a c h r z e ­ ś c ija n in a i u d z ia ł w n ie d z ie ln e j M szy św . n ie ty le m a b y ć tr a k to w a n e ja k o p rz e d m io t o b o w ią z k u p r a w a k o śc ie ln e g o , le c z r a c z e j ja k o s p r a w a w ła sn e g o , św ia d o m e g o i w o ln e g o w y b o ru . P r z e k o n u je p r z y ty m , że c h rz e ś c ija n in , k tó r y k o rz y s ta p rz e c ie ż z d o b ro d z ie js tw p ię c io d n io w e g o ty g o d n ia p r a c y i d y s p o n u je w z w ią z k u z ty m d u ż ą ilo śc ią w o ln e g o c z a su , w in ie n czuć się w e w n ę tr z n ie z o b o w ią z a n y do p r z e z n a c z e n ia części te g o c z a su n a m o d litw ę . U d z ia ł w ię c w e M szy św . z w ła s n e g o w y b o ru , j a k F u r g e r m o c n o p o d k re ś la , m a w ię k s z ą w a r ­ to ść e ty c z n ą , n iż z n a rz u c o n e g o o b o w ią z k u .

U w y d a tn ie n ie w y m ia r u lu d z k ie g o i d o c zesn eg o w ż y c iu c h rz e ś c ija ń s k im w y n ik a w k o n c e p c ji F u r g e r a , ja k się w y d a je , z k o n ie c z n o śc i b u d o w a n ia z w a r ­ te j, je d n o lite j i tw ó rc z e j o so b o w o ści m o r a ln e j. D z ię k i p o ło ż e n iu a k c e n tu n a k s z ta łto w a n ie o so b o w o ści, a u t o r u n ik n ą ł f o r m a liz m u e ty c z n e g o o ra z z rę c z n ie o m in ą ł d y s k u s je n a t e m a t p ra w o m o c n o ś c i u z a s a d n ie ń p o z y ty w n y c h w e ty c e . K ła d ą c n a c is k n a w e w n ę trz n e , p s y c h o lo g ic z n e i p e r s o n a ln e m o ty w a c je , n ie u n ik n ą ł je d n a k in n y c h tr u d n o ś c i, a m ia n o w ic ie p y ta n i a o m ie js c e w a r to ś c i tr a n s c e n d e n tn y c h w ż y c iu c h rz e ś c ija ń s k im i w e ty c e . N a p y ta n i e to o d p o w ie d z ia ł F u r g e r d ro g ą p o ś r e d n ią , p o p rz e z p r z y z n a n ie w a rto ś c io m d o c z e sn y m a u to n o m ii w s t o s u n k u do tr a n s c e n d e n tn y c h . I z t e j g łó w n ie p o z y c ji r o z p a t r u j e o n p r a k t y k i r e lig ijn e , u z n a n e z a o b o w ią z k o w e

B I U L E T Y N T E O L O G I C Z N O M O R A L N Y

w p r a w ie k o ś c ie ln y m i w t r a d y c ji c h rz e ś c ija ń s k ie j. U d z ia ł w n ie d z ie ln e j M szy św . je s t d la n ie g o u z a s a d n io n y k o n ie c z n o ś c ią „ w s p o m in a n ia k o rz e n i r e ­ lig ijn o ś c i” i n a b r a n i a „ m o d lite w n e g o d y s ta n s u w o b e c z g ie łk u c o d z ie n n o ś c i” (s. 61). A scezie k o n te m p la c ji i m is ty c z n e m u ż y c iu ja k o „ ć w ic z e n iu w e w n ę t r z ­ n e m u ” (E in ü b u n g ) i ro d z a jo w i „ tr e n in g u d u c h o w e g o ” , w in n o się n a d a ć c h a ­ r a k t e r e g z y s te n c ja ln y , o b e jm u ją c y z a ró w n o c ie le sn o ść i d u c h o w o ść , j a k i r e l i­ g ijn o ść .

D a w n ie j, w e d łu g F u r g e r a , z a rz u c a n o ty m fo r m o m re lig ijn o ś c i p o w o d o ­ w a n ie n e u ro z i w s p ie r a n ie fa łs z y w y c h p o s ta w d u c h o w y c h , n p . p s e u d o p o k o ry . D zisiaj, j a k p o d k re ś la , n ie s ta w ia się ju ż ta k i c h z a rz u tó w , w id z ą c w p rz e ż y ­ c ia c h r e l ig i jn y c h d ro g ę p ro w a d z ą c ą do o d k u p ie n ia . O d k u p ie n ie je d n a k to , w e ­ d łu g s z w a jc a r s k ie g o te o lo g a , k o n c e n tr a c ja o so b o w o ści n a p ra w d z iw y m cz ło ­ w ie c z e ń stw ie (M e n s c h s e in ). A sceza, m iś iy k a i k o n te m p la c ja n ie o z n a c z a ją k o ­ n ie c z n o śc i re z y g n a c ji z c z e g o k o lw ie k z ja k ic h k o lw ie k in n y c h w z g lę d ó w , ja k ty lk o p e rs o n a lis ty c z n y c h . P rz e c iw s ta w ie n ie m a sc e z y je s t eg o izm i p y c h a , p o ­ z b a w ia ją c e je d n o s tk ę , a p rz e z n ią sp o łeczn o ść, w a rto ś c i n a jw y ż s z y c h l s p r a ­ w ie d liw o ś c i i m iło ści) i z a m y k a ją c e c z ło w ie k a w „ s z a ta ń s k im k r ę g u ” (T e u -

fe lk r e is ), g d z ie p a n u je n ie n a w iś ć i n ie s p ra w ie d liw o ś ć . P e rs o n a lis ty c z n ie u k ie ­

r u n k o w a n a a sc e z a , k o n te m p la c ja i m is ty k a s ta n o w ią p e łn ą a k c e p ta c ję w e ­ z w a n ia J e z u s a do n a w ró c e n ia i p o k u ty , o d c ię c ie się o d g rz e c h u i p rz e z w y ­ c ię ż e n ie e g o iz m u o ra z tk w ią c y c h w k a ż d y m c z ło w ie k u „ z ły c h s k ło n n o ś c i” .

W s p a r c ie m c z ło w ie k a w sp ó łc z e sn e g o , n a ra ż o n e g o ja k n ig d y p r z e d te m n a s tr a c h , c ie r p ie n ie , ś m ie rć z p o c z u c ie m w in y s ą c n o ty b o sk ie . D a w n e , czy sto s p e k u la ty w n e lu b n o w sz e p sy c h o lo g ic z n e p r ó b y i n t e r p r e ta c ji c n ó t b o s k ic h n ie p o w in n y ju ż d z is ia j, w e d łu g a u to r a , m ie ć m ie js c a w te o lo g ii. To, że w s p ó ł­ c z e sn y c z ło w ie k z w ra c a się k u w ie rz e , n a d z ie i i m iło śc i i w n ic h p o s z u k u je w s p a r c ia w tr u d n o ś c ia c h n ie tłu m a c z y jeszcze, z d a n ie m jego, d z is ie jsz e j t e n ­ d e n c ji w K o śc ie le do p r z y d a w a n ia im w ię k s z e j w a g i. G łę b sz y m i is to tn y m p o w o d e m n a w r o tu do te o lo g ii c n ó t b o s k ic h je s t o d w ró t c z ło w ie k a od p o s ta w s e k u la r y z a c y jn e j. W a rto dziś p rz y p o m n ie ć , s tw ie rd z a s z w a jc a r s k i teo lo g , że s e k u la r y z m w fo rm ie , ja k a p r z e t r w a ła do n a s z y c h czasów , n a ro d z ił się w w ie k u X V III, ja k o w y n ik w a lk i c z ło w ie k a , z a fa s c y n o w a n e g o id e a ła m i O św ie c e n ia i o g ro m n y m w z ro s te m m o ż liw o śc i te c h n ic z n y c h , o w ła s n ą a u to n o m ię , o w y ­ z w o le n ie się o d re lig ii i re lig ijn y c h s y s te m ó w e ty c z n y c h . O b e c n ie je d n a k ż e lu d z k o ś ć d o szła do ta k ie g o p u n k tu , w k tó r y m u ś w ia d u n io n o sobio iż ■»«!’« ! » ”- czo n e id e a ły m o r a ln e p o z b a w ia ją c z ło w ie k a a u to n o m ii i o k a z u ją się do n ic z e ­ go n ie p r z y d a tn e . O b s e rw u je m y o b e c n ie n o w y , r a d y k a l n y z w ro t k u o d rz u c o ­ n y m p r z e d te m w a rto ś c io m re lig ijn y m , k u w ie rz e , n a d z ie i i m iło ści. T e o lo g ia w s p ó łc z e s n a p o m o g ła c z ło w ie k o w i o d k ry ć ic h n a jg łę b s z y sen s, u jm o w a n y w k a te g o r ia c h d y n a m ic z n y c h , u k a z a ła n a d to n ie z a s tą p io n e m ie js c e c n ó t b o ­ s k ic h w b u d o w ie a u to n o m ic z n e g o i p e łn e g o c z ło w ie c z e ń stw a , w k tó r y m d a r B oży: w ia r a , n a d z ie ja i m iło ść, z a m ie n ia się w z a d a n ie do w y p e łn ie n ia (w j ę ­ z y k u n ie m ie c k im g r a słó w : G a b e — A u fg a b e ).

S z k o d a ty lk o , że tr a n s c e n d e n tn e m u w y m ia r o w i ż y c ia c h rz e ś c ija ń s k ie g o p o ­ ś w ię c ił F u r g e r t a k n ie w ie le m ie js c a (z a le d w ie sześć s tro n ), u jm u ją c r e l ig i j ­ n o ść w sp o só b , ja k się w y d a je , n ie z b y t k la r o w n y . O g ó ln a w iz ja tr a n s c e n d e n ­ c ji w p o d rę c z n ik u o d b ie g a c h y b a dość z n a c z n ie o d tr a d y c y jn e j te o lo g ii K o śc io ­ ła . B y ło b y rz e c z ą p o ż y te c z n ą w p u b lik a c ji, k tó r a m a p o p u la r y z o w a ć c h rz e ś c i­ ja ń s k ie w z o rc e i p o s ta w y m o r a ln e , s z e rz e j u w z g lę d n ić ro lę c z y n n ik ó w n a d ­ p rz y r o d z o n y c h (ła sk a , s a k r a m e n t y św .) w k s z ta łto w a n iu c h rz e ś c ija ń s k ie j o so ­ bo w o ści, z g o d n ie z re s z tą z p e rs o n a lis ty c z n ą w iz ją , k tó r a je s t id e ą p rz e w o d n ią o m a w ia n e g o p o d rę c z n ik a .

Z u z n a n ie m tr z e b a p o d k re ś lić , że w k w e s tia c h o c h ro n y ż y c ia F u r g e r sto i n a s ta n o w is k u w ie lk ie j w a rto ś c i g o d n o śc i lu d z k ie j. D y s ta n s u je s ię w ię c od o p in ii w y r a ż a n y c h p rz e z n ie k tó r y c h d y s k u ta n tó w n a te m a t m o m e n tu , w k tó ­ r y m p łó d s t a je się c z ło w ie k ie m (ja k w ia d o m o , s ą d z i się n ie k ie d y , że d e c y d u je o ty m m o m e n t d y f e r e n c ja c ji c z y n n o śc i m ó zg o w y ch , co n a s tę p u je o k o ło 12 t y ­

g o d n i p o z a p ło d n ie n iu ). F u r g e r p r z y jm u je , że o d m o m e n tu z a p ło d n ie n ia m a m y do c z y n ie n ia z ż y c ie m lu d z k im . N a t e j p o d s ta w ie o d rz u c a z d e c y d o w a n ie m o ż ­ liw o ść e ty c z n e g o u p ra w o m o c n ie n ia p r a k t y k i p r z e r y w a n ia ciąży . K s ią ż k a F u r g e r a , ja k o p r ó b a n o w eg o u ję c ia z a g a d n ie ń sz c z eg ó ło w y ch ż y ­ cia c h r z e ś c ija ń s k ie g o , je s t b e z w ą tp ie n ia in t e r e s u j ą c y m p rz y c z y n k ie m w p o ­ s z u k iw a n iu p ra k ty c z n e g o m o d e lu w sp ó łc z e s n e j e ty k i. S z k o d a je d n a k , że w w ię k s z o ś c i z a g a d n ie ń a u to r u w z g lę d n ia i o m a w ia je d y n ie t e tr u d n o ś c i i p ro b le m y , k tó r e w y s tę p u ją w z a c h o d n im sp o łe c z e ń stw ie k o n s u m p c y jn y m , d a ją c te m u s p o łe c z e ń s tw u w p r a w d z ie p ro p o z y c ję e ty k i o c e c h a c h re a liz m u , p r a g m a ty z m u i trz e ź w o ś c i, a le n ie o d p o w ia d a ją c n a o c z e k iw a n ia c h rz e ś c ija n ż y ją c y c h w in n y c h w a r u n k a c h sp o łe c z n y c h i c y w iliz a c y jn y c h . N ie m n ie j je d ­ n a k k a ż d y c z y te ln ik z n a jd z ie w n ie j coś d la s ie b ie . C hoć n ie za sp o k o i o n a w s z y s tk ic h je g o o c z e k iw a ń , to je d n a k b ę d z ie p o m o c n a w p o g łę b ie n iu ś w ia ­ d o m o ści c h rz e ś c ija ń s k ie g o p o w o ła n ia i je g o r e a liz a c ji w św ie c ie w s p ó łc z e s n y m , a c z a se m p rz e z s p r z e c iw w o b e c p ro p o z y c ji a u to r a p o b u d z i do tw ó rc z e j r e ­ fle k s ji.

k s. Z b ig n ie w T e in e r t, P o zn a ń

3. A u to n o m ia s u m ie n ia

A n d r e a s L a u n, m o r a lis ta h a b ilito w a n y n a u n iw e r s y te c ie w ie d e ń s k im , w y k ła d o w c a te o lo g ii m o r a ln e j i e ty k i s p o łe c z n e j w B e n e d ik tb e u e r n o ra z H e ili­

g e n k re u z , w św ieżo w y d a n e j k s ią ż c e (D as G e w is s e n . O b e rste N o r m s ittlic h e n

H a n d e ln s. E in e k r itis c h e A n a ly s e . T y ro lia -V e rla g , In n s b r u c k - W ie n 1984, s. 134)

p o s ta w ił so b ie za cel d o p o m ó c c z y te ln ik o w i do z ro z u m ie n ia p r o b le m a ty k i i d y s k u s ji, j a k a w te o lo g ii m o r a ln e j to c z y s ię dziś w z w ią z k u z z a g a d n ie n ie m a u to n o m ii s u m ie n ia . C hoć teg o w ro z k ła d z ie m a t e r i a łu n ie u w id o c z n io n o , c a ­ łość p r a c y d z ie li się w y r a ź n ie n a d w ie części.

W p ie r w s z e j części (s. 10— 91) a u to r n a ś w ie tla i a n a liz u je ró ż n e z n a c z e n ia a u to n o m ii, k r y ty c z n ie je o c e n ia ją c . B e z p o ś re d n ią p o le m ik ę p o d e jm u je o n w s to s u n k u do k o n c e p c ji „ k re a ty w n o ś c i r o z u m u ” , k t ó r a w o s ta tn ic h la t a c h p o p rz e z p e w n e ś ro d o w is k a n a u k o w e z n a la z ła w s tę p do te o lo g ii m o r a ln e j. R o z d z ia ł p ie r w s z y s p r o w a d z a się do p o s ta w ie n ia p r o b l e m u .. A u to r w y c h o ­ dzi od s t w ie r d z e n ia is tn ie n ia z n a c z n y c h tr u d n o ś c i z u z a s a d n ia n ie m n o r m m o ­ ra ln y c h . E ty k a c h rz e ś c ija ń s k a , k tó r a o d n ie d a w n a o p ie r a ła s w o je n a k a z y n a p ra w ie n a tu r y , m n ie j w ię c e j od p o ło w y l a t sz e ś ć d z ie s ią ty c h z n a jd u j e się w p o w a ż n y c h k ło p o ta c h . N ie k tó r y m b o w ie m zaczęło się w y d a w a ć , że b e z n a ­ r a ż e n ia się n a z a r z u t s p rz e c z n o śc i n ie m o ż n a z n a t u r y c z ło w ie k a w y p r o w a ­ d zać n o r m e ty c z n y c h . D e c y d u ją c e g o z n a c z e n ia n a b r a ł a k o n ie c z n o ść w y r a ź n e ­ go p o w ie d z e n ia , c z y m je s t t a e ty c z n a „ n a t u r a ”, ja k się ją p o z n a je i w ja k i sp o só b w y n ik a ją z n ie j n o rm y . S łu s z n ie b ro n io n o się p rz e d u z a s a d n ie n ie m n o rm e ty c z n y c h p o rz ą d k ie m b io lo g ic z n y m i z a s trz e g a n o się p rz e c iw k o u to ż ­ s a m ia n iu p o r z ą d k u b io lo g iczn eg o z p o rz ą d k ie m e ty c z n y m . R o z u m u o d tą d n ie n a le ż a ło p o jm o w a ć ja k o o r g a n u „ o d c z y ty w a n ia ” fa k ty c z n ie is tn ie ją c e g o p o ­ rz ą d k u . B lis k ą s ta ła się m y śl, b y to , czeg o w a k c ie m o r a ln y m n ie d a się w y ja ś n ić p o rz ą d k ie m p rz e d m io to w y m , tłu m a c z y ć z p o z y c ji p o d m io tu .

W d r u g im ro z d z ia le L a u n in f o r m u je c z y te ln ik a o w y s iłk a c h p o c z y n io n y c h n a rz e c z r e i n t e r p r e t a c j i d o k tr y n y św . T o m a s z a n a t e m a t p r a w a n a t u r a l ­ nego. N a jw c z e ś n ie js z a p r ó b a u z a s a d n ia n ia n o r m z p o z y c ji p o d m io tu m o r a ln o ­ ści p o ja w iła się n a k o n g re s ie m o r a lis tó w k a to lic k ic h w B e n s b e rg u (1965), k ie ­ dy to n ie ż y ją c y ju ż d ziś p r o f e s o r J . A r n t z z a p ro p o n o w a ł „ n o w y ” sp o só b o d c z y ta n ia T o m a sz o w e j d o k tr y n y o p r a w ie n a tu r a ln y m . „ N a tu r a ln e s k ło n n o ­ ści — g ło s ił A r n tz — s ta n o w ią d la c z ło w ie k a ty lk o m a te rię , w ś r ó d k tó r e j o n s a m p o w in ie n tw o rz y ć r o z u m n y ła d ” . S fo r m u ło w a n ie A k w in a ty , że c zło w ie k u c z e s tn ic z y w p r a w ie B o ży m s ib i ip s i e t a liis p r o v id e n s in t e r p r e to w a ł o n w ty m z n a c z e n iu , że „ch o d zi o u z n a n ie c z ło w ie k a p o d m io te m , k tó r y sa m