Biuletyn teologicznomoralny

Jerzy Bajda, Andrzej F. Dziuba,

Alojzy Marcol, Ireneusz Werbiński,

Zbigniew Teinert, Jan Pryszmont

Biuletyn teologicznomoralny

Collectanea Theologica 54/2, 91-107

1984

C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a 54(1984) fa sc . II

BIULETYN TEOLOGICZNOMORALNY

Z a w a r to ś ć : I. W Y P O W IE D Z I P A P IE S K IE . O d k u p ie n ie i p o je d n a n ie . II. S P R A ­ W O Z D A N IA . 1. O d R e r u m n o v a r u m do L a b o r e m e x e r c e n s . S y m p o z ju m P a p ie s k ie j K o m is ji „ I u s tit ia e t P a x ” . — 2. M ie jsc e a n tr o p o lo g ii w ety c e . K o n g re s S o c ie ta s E th ic a . — 3. M o d litw a w ż y c iu c h rz e ś c ija ń s k im . S y m ­ p o z ju m w A k a d e m ii T e o lo g ii K a to lic k ie j. III. Z N O W S Z Y C H P U B L IK A ­ C J I. K u p o p u la r y z a c ji z a g a d n ie ń te o lo g ic z n y c h *. I. W Y P O W IE D Z I P A P IE S K IE O d k u p ie n ie i p o je d n a n ie L O s s . R om ., w . p o i., 4(1983) n r 1— 2 I. W b u lli A p e r it e p o r ta s R e d e m p to r i, z 6 s ty c z n ia 1983, a ta k ż e w z w ią ­ z a n y c h z n ią te m a ty c z n ie w y p o w ie d z ia c h , w y s u w a s ię n a czoło p r a w d a , że B óg w y p rz e d z a s w y m d z ie łe m O d k u p ie n ia lu d z k i w y s iłe k z m ie rz a ją c y do p o ­ j e d n a n ia . U w a g ę c z y te ln ik a z w ra c a m o c n y a k c e n t p o ło ż o n y n a d o g m a ty c z n e j s tr o n ie c a łe j p r o b le m a ty k i, j a k ą p a p ie ż r o z w ija w z w ią z k u z R o k ie m O d k u ­ p ie n ia . R z e c z y w isto ść O d k u p ie n ia je s t d a n a p rz e z B o g a ja k o J e g o cz y n i J e ­ go ła s k a . R z e c z y w isto ść t a je s t u d o s tę p n ia n a p rz e z s a k r a m e n ty , a w ła ś c iw ie p rz e z s a m ą is to tę K o śc io ła , k t ó r y o b ja w ia s w o ją r o lę z b a w c z ą w li tu r g ii (A p e r it e , 2— 3).

P o s łu g u ją c się m o d n ą w d z is ie js z e j te o lo g ii te r m in o lo g ią , m o ż n a p o w ie ­ dzieć, że z o s ta ł t u u w y d a tn io n y k ie r u n e k w e r ty k a l n y ż y c ia K o śc io ła i s a ­ m e g o p o je d n a n i a (A p e r it e , 4; 8;), je d n a k b e z s z k o d y d la te g o d ru g ie g o k ie ­ r u n k u , to je s t h o ry z o n ta ln e g o . P rz y w ró c e n ie p e łn e j w a r to ś c i ż y c iu lu d z k ie m u

z a le ż y b o w ie m od w y k u p ie n ia z n ie w o li g rz e c h u , co z o sta ło p o d k re ś lo n e z a ­ ró w n o w b u lli A p e r it e p o r ta s , ja k w p rz e m ó w ie n iu do K u r ii R z y m sk ie j w c zasie a u d ie n c ji p r z e d ś w ią te c z n e j 23 X I I 1982, ja k ró w n ie ż w liśc ie p a ­ p ie s k im p r e z e n t u ją c y m I n s t r u m e n t u m la b o r is p rz y g o to w a n y n a V I s e s ję g e ­ n e r a l n ą S y n o d u B isk u p ó w .

P a p ie ż o d w o łu je się do s w o ic h e n c y k lik R e d e m p to r h o m in is i D iv e s in m is e r ic o r d ia , p o le c a ją c w n ic h sz u k a ć te o lo g ic z n y c h p o d s ta w c e le b r a c ji R o k u O d k u p ie n ia ; c z y n i to w e w s p o m n ia n y m p r z e m ó w ie n iu do K u r ii R z y m s k ie j ( n r 3). I n t e n c ją p a p ie ż a je s t w p ro w a d z e n ie o b c h o d ó w R o k u J u b ile u s z o w e g o w n o r m a ln y r y t m ż y c ia K o śc io ła . N ie m a to b y ć w ię c coś w y ją tk o w e g o , coś, co o d b ie g a ło b y o d z w y c z a jn e g o n u r t u ż y c ia e k le z ja ln e g o . P rz e c iw n ie , ch o d zi t u o n o r m a ln e ż y c ie L u d u B ożego, je d n a k d o p ro w a d z o n e do w ła ś c iw e j so b ie g łę b i i in te n s y w n o ś c i. „ N a d z w y c z a jn o ś ć ” teg o d o ty c z y f o r m a ln y c h a s p e k tó w o b c h o d u , a n ie ic h is to ty : is to ta b o w ie m p o k r y w a się z ty m , co n a le ż y do z w y c z a jn e j tr e ś c i r o k u litu rg ic z n e g o , k tó r y p rz e c ie ż w e w s z y s tk ic h sw o ic h ta je m n ic a c h w p ro w a d z a c z ło w ie k a w p o to k ła s k i t r y s k a ją c y z M is te r iu m P a s c h a ln e g o . R o k O d k u p ie n ia m a w ię c c h a r a k t e r w e w n ę tr z n ie e k le z ja ln y i l i ­ tu r g ic z n y (A p e r it e , n r 3). II. W s p o m n ia n e m u w y m ia r o w i d o g m a ty c z n e m u o d p o w ia d a w p e łn i w y ­ m i a r o so b o w y i m o r a ln y . P o le g a o n n a w e z w a n iu s k ie r o w a n y m do o so b y * R e d a k to r e m n in ie js z e g o b iu l e ty n u je s t ks. J a n P r y s z m o n t , W a r ­ szaw a.

BIULETYN TEOLOGICZNOM ORALNY

i c a łe j w s p ó ln o ty w ie rz ą c y c h , n a co z w ra c a u w a g ę p a p ie ż w p rz e m ó w ie n iu do k a rd y n a łó w . M ó w i w ięc, że „ ta rz e c z y w is to ś ć p rz e d m io to w a ta je m n ic y O d k u p ie n ia w in n a s ta ć s ię rz e c z y w is to ś c ią p o d m io to w ą , w ła s n ą k ażd e g o w ie rz ą c e g o , b y z y s k a ła s w o ją k o n k r e t n ą sk u te c z n o ś ć ...” (n r 5). Ł a s k a je s t b o w ie m z a ra z e m w e z w a n ie m . J e s t w y m a g a n ie m „g łęb szeg o u rz e c z y w is tn ie n ia sw eg o w e z w a n ia do p o je d n a n ia z O jc e m w S y n u ” (A p e r it e , n r 3). C h o d zi tu o „ n o w y w y siłe k k a ż d e g o i w s z y s tk ic h n a rz e c z p o je d n a n ia n ie ty lk o w ś r ó d w s z y s tk ic h u c z n ió w C h ry s tu s a , a le te ż p o m ię d z y w s z y s tk im i lu d ź m i...” (ta m że).

K o n k r e tn e o k re ś le n ie z a d a ń c z ło w ie k a w y n ik a z tr e ś c i p o szcz e g ó ln y c h s a k r a m e n tó w . Z n a k o m ic ie in f o r m u je o ty m n r 3 b u lli. W in n y m w y s tą p ie ­ n iu p a p ie ż z a a k c e n tu je ro lę c h r z tu ja k o f u n d a m e n tu p o je d n a n ia (p rz e m ó ­ w ie n ie do w s p ó ln o t n e o k a te c h u m e n a ln y c h , 10 II 1983, n r 2), z re s z tą w ś la d za b u llą A p e r ite p o rta s, g d zie p is z e : „R o k O d k u p ie n ia m a w y c is n ą ć szcze­ g ó ln y ś la d n a ż y c iu K o śc io ła , b y c h rz e ś c ija n ie u m ie li o d k ry w a ć w sw y m ż y c io w y m d o ś w ia d c z e n iu c a łe b o g a c tw o z b a w ie n ia , k tó r e g o s ta li się u c z e s tn i­ k a m i w c h w ili c h r z tu i cz u li się p rz y n a g le n i m iło ś c ią C h r y s tu s a p o m n i na to , że s k o ro je d e n u m a r ł za w s z y s tk ic h , to w sz y sc y p o m a r li (2 K o r 5,16)...” (n r 3). W te n sp o só b p rz e d m io to w a tr e ś ć c h rz tu i n a sz e g o b y c ia w K o śc ie le p ro w a d z i do p o d m io to w e g o p rz e ż y c ia z b a w ie n ia d a n e g o n a m ja k o dzieło w y ­ m a g a ją c e n a sz e g o w y s iłk u , to je s t w s p ó łd z ia ła n ia z B o g iem . D zieło to d o ty ­ czy całe g o K o śc io ła , a ta k ż e w sp o só b sz czeg ó ln y w ią ż e s u m ie n ie p o sz c z e g ó l­ n y c h w ie rn y c h . „ K a ż d y w ie r n y p o w in ie n p a m ię ta ć , że je s t p rz e d e w s z y s tk im w e z w a n y do szczeg ó ln eg o w łą c z e n ia się w dzieło p o k u ty i o d n o w y , g d y ż ta k i je s t t r w a ły c h a r a k t e r s a m e g o K o śc io ła ...” (A p e r it e , n r 4).

T o w łą c z e n ie się w dzieło K o śc io ła p o s ia d a w p e łn i w y m ia r m o r a ln y , a z a ra z e m n a d p rz y r o d z o n y , s a k r a m e n ta ln y . P a p ie ż d o ty k a tu tr u d n e g o z a ­ g a d n ie n ia w s p ó łd z ia ła n ia w o ln o śc i lu d z k ie j z ła s k ą , p o m ija je d n a k jego a s p e k ty o n to lo g ic z n e , n a m ię tn ie d y s k u to w a n e w p rz e s z ło śc i; o g ra n ic z a się do p o d k r e ś le n ia m o ra ln e g o p r o f ilu teg o z a g a d n ie n ia , to je s t o so b is te j o d ­ p o w ie d z ia ln o ś c i k a ż d e g o c z ło w ie k a za s w o je z b a w ie n ie . P r z y ta c z a w ię c z d a ­ n ie K K 14, że k a to lic y „ sw ó j u p r z y w ile jo w a n y s t a n z a w d z ię c z a ją n ie w ła ­ s n y m z a słu g o m , lecz sz c z e g ó ln e j ła s c e C h ry s tu s a ; je ś li zaś z t ą ła s k ą n ie w s p ó łd z ia ła ją m y ś lą , sło w e m i u c z y n k ie m , n ie ty lk o z b a w ie n i n ie b ę d ą , a le s u r o w ie j jeszcze b ę d ą s ą d z e n i” (A p e r it e , n r 4). Ł a s k a w ię c n ie e lim in u je o d p o w ie d z ia ln o śc i, lecz ją p o m n a ż a .

Z a a k c e n to w a n ie w o ln o śc i, a w r a z z n ią p o w in n o ś c i i o d p o w ie d z ia ln o śc i, n ie p ro w a d z i b y n a jm n ie j do u ję c ia czy sto m o ra lis ty c z n e g o , to je s t ta k ie g o , w ś w ie tle k tó r e g o w s z y s tk o z a le ż a ło b y od „ d o b re j w o li” c z ło w ie k a . W iad o m o ju ż , że s a m a m o ż liw o ść u d z ia łu w d z ie le O d k u p ie n ia p o c h o d z i z g ó ry , ro d z i się, ze S ło w a B ożego i w ia r y i p ro w a d z i do u c z e s tn ic tw a w m iło ś c i O jc a , w re z u lta c ie czego u ja w n ia sw o je ow o ce ró w n ie ż w d z ie d z in ie m o ra ln o śc i. W y ra ż a to p a p ie ż w z d a n iu : „ W ia ra i ży cie a u te n ty c z n ie c h rz e ś c ija ń s k ie m u ­ szą ro z k w itn ą ć w m iło śc i, k tó r a c z y n i p r a w d ę i r o z w ija s p r a w ie d liw o ś ć ” ( A p e r ite , n r 3). Z a te m w k o n te k ś c ie ta je m n ic y O d k u p ie n ia n a le ż y p rz y ją ć z s tę p u ją c y k ie r u n e k m o ra ln o ś c i, a z a te m i te o lo g ii m o r a ln e j. To n ie O d k u ­ p ie n ie s t a je się m o ż liw e d z ię k i m o ra ln o ś c i, lecz m o r a ln o ś ć d z ię k i O d k u p ie n iu (por. A p e r ite , n r 10).

II I. A b y m ie ć u d z ia ł w O d k u p ie n iu , n ie w y s ta r c z a czy sto m o r a ln e n a ­ w ró c e n ie . K o n ie c z n a je s t „ d ro g a K o śc io ła ”, d ro g a s a k r a m e n t u p o k u ty . N ie w y s ta r c z y b o w ie m ja k ie k o lw ie k p o je d n a n ie , lecz k o n ie c z n e je s t p o je d n a n ie z B o g ie m (A p e r it e , n r 5). „To n ie c z ło w ie k m a się o d k u p ić z w ła s n y c h g rz e c h ó w , a le m a b y ć z b a w io n y , p r z y jm u ją c p rz e b a c z e n ie o fia ro w a n e p rz e z O d k u p ic ie la ” (p rz e m ó w ie n ie do k a r d y n a łó w , n r 5). P a p ie ż w y ra ż a n a d z ie ję , że ta k ż e z a p o w ie d z ia n y sy n o d „ u ła tw i z ro z u m ie n ie teg o b e z c e n n e g o d a r u , u z d o ln ią ją c d u sz e do p o d m io to w e g o p rz y s w o je n ia O d k u p ie n ia : do ży cia w n im p rz e z P o k u tę i P o je d n a n ie , c z y li w z w y c ię s tw ie n a d z łe m m o r a ln y m . T o z n a c z y w p o w ro c ie do B o g a ” (ta m ż e ; o d w o łu je się p rz y ty m do D iv e s in m is e r ic o r d ia 13).

BIULETYN TEOLOGICZNOM ORALNY

P a p ie ż n ie w y c o fu je się z g ło szo n eg o n ie u s ta n n ie z d a n ia , że ła s k a O d k u ­ p ie n ia je s t ź ró d łe m o d b u d o w a n ia p e łn i c z ło w ie c z e ń stw a . C e n n y je s t w ty m p rz e d m io c ie c a ły n r 4 p rz e m ó w ie n ia do k a r d y n a łó w . T rz e b a p o je d n a ć się z B o g iem ta k ja k O n s a m w y c h o d z i n a p r z e c iw g rz e s z n ik o w i, n a t e j d ro d ze, k tó r ą O n sa m w y z n a c z y ł, a w ię c w K o śc ie le i w s a k r a m e n c ie (p rz e m . do k a r d y n a łó w , n r 5). S ło w o B oże i s a k r a m e n t p r z e k a z u ją n a m p o w s z e c h n e w e z w a n ie do p o ­ k u ty (A p e r it e , n r 4). P o k u ta je s t k w e s tią w ia r y (n r 5— 6). P o k u ta je s t o czy ­ w iśc ie ró w n ie ż c n o tą , a le k a r m i się m o c a m i p o c h o d z ą c y m i z . - а к г а т э т и ( n r 5). G o d n e u w a g i je s t o k re ś le n ie c n o ty p o k u ty c h r z e ś c ija ń s k ie j: „ P o s ta w a ta ro d z i się i c z e rp ie p o k a r m ze S ło w a B ożego, k tó r e je s t o b ja w ie n ie m m i­ ło s ie rd z ia P a ń s k ie g o (por. M k 1, 15), u rz e c z y w is tn ia się p rz e d e w s z y s tk im n a d ro d z e s a k r a m e n t a ln e j i p r z e ja w ia się w ró ż n o r o d n y c h f o r m a c h m iło ś c i i s łu ż b y b r a c io m ” (A p e r it e , n r 5). O k re ś le n ie to z n a jd u je s w o je echo w p r z e ­ m ó w ie n iu do w s p ó ln o t n e o k a te c h u m e n a ln y c h : „O w o n a w ró c e n ie je s t cią g łą d ro g ą p o w r o tu do d o m u O jc a , p o d o b n ą do d ro g i p o w ro tu s y n a m a r n o t r a w ­ n eg o (p o r. Ł k 15,11— 32). N a w ró c e n ie to z n a jd u j e sw ó j z b a w c z y z n a k w s a ­ k r a m e n c ie p o k u ty czy li p o je d n a n i a ” (n r 4). N ie o d z o w n o ść s a k r a m e n t u p o k u ty n ie w y n ik a z czy sto p o z y ty w n e g o p o ­ s ta n o w ie n ia , lecz w y n ik a z s a m e j is to ty ła s k i: O d k u p ic ie l p r a g n ie n a w ią z a ć o so b isty k o n t a k t z n a w r a c a ją c y m się g r z e s z n ik ie m (A p e r it e , n r 5), ch ce d o ­ p ro w a d z ić do o so b iste j r e la c ji m iło śc i (n r 8). W o ln o ść od g rz e c h u je s t i s to t ­ n y m s k u tk ie m O d k u p ie n ia i p o je d n a n ia . A b y u w o ln ić n a s od g rz e c h u , C h r y ­ s tu s ..u s ta n o w ił w sw o im K o śc ie le s a k r a m e n t p o k u ty , a b y ci, k tó r z y po c h rz c ie ś w ię ty m p o p e łn ili g rz e c h , m o g li p o je d n a ć się z B o g iem , k tó re g o o b r a ­ zili, i z K o śc io łe m , k tó r e m u z a d a li r a n ę ” (A p e r it e , n r 5; za L u m e n G e n tiu m 11 i O b r z ę d y p o k u t y 2).

Z a w ie r a się tu w a ż n e p rz y p o m n ie n ie , że g rz e c h n ie je s t ty lk o k w e s tią s u b ie k ty w n ą , lecz rz e c z y w is ty m n a r u s z e n ie m n a s z e j r e la c ji do B oga, je s t o b ra z ą B oga. P o z n a n ie is to ty g rz e c h u je s t k o r e la ty w n e do p o z n a n ia B oga. P o d o b n ie d o ś w ia d c z e n ie p rz e b a c z e n ia s a k r a m e n ta ln e g o łą c z y się z sz c z e g ó l­ n y m p r z e ś w ia d c z e n ie m w ia r y w o s o b is tą m iło ś ć S y n a B ożego do n a w ró c o ­ n eg o g rz e s z n ik a (A p e r ite , n r 5). R z e c z y w isto ść g rz e c h u m u s i b y ć w ię c w i­ d z ia n a w ś w ie tle w ia r y o ra z M iło ści B oga. S tą d o d b u d o w a n ie p o c z u c ia g rz e c h u w y m a g a o d ro d z e n ia się p o c z u c ia B oga (A p e r it e , n r 8).

IV. O g ó ln a in te n c ja w y p o w ie d z i J a n a P a w ła I I n ie z a tr z y m u je się na p o z io m ie e le m e n ta r n e g o w e z w a n ia do n a w ró c e n ia . P a p ie ż św ia d o m ie p r o ­ w a d z i w g łą b i u k a z u je ta k ż e w y ż y n y ży cia d u c h o w e g o , do k tó r y c h p o w in ­ n o p ro w a d z ić k o n s e k w e n tn e p r z e ż y w a n ie p ro c e s u n a w ró c e n ia . J u ż od p o ­ c z ą tk u całe o rę d z ie z a k ła d a p o w s z e c h n e p o w o ła n ie do ś w ię to śc i, a k c e n tu je k o n ie c z n o ś ć tr w a n i a w ła sc e , ja k te ż o b o w ią z e k ro z w o ju i o w o c o w a n ia m i­ łości. P e w n e e le m e n ty d u c h o w o śc i p o k u ty z o s ta ły p o d s u m o w a n e jeszcze w n - r z e 8 A p e r ite . Ł a s k ą R o k u O d k u p ie n ia m a b y ć b o w ie m „ n o w e o d k r y ­ cie m iło ś c i B oga, k tó r y d a je sie b ie w d a rz e i d o sk o n a ls z e p o z n a n ie n ie z g łę ­ b io n y c h b o g a c tw ta je m n ic y p a s c h a ln e j C h ry s tu s a , k tó r e s t a j ą się w ła s n o ś c ią c z ło w ie k a p o p rz e z c o d z ie n n e d o św ia d c z e n ie ży cia c h rz e ś c ija ń s k ie g o w e w s z y s t­ k ic h jeg o fo rm a c h . R ó ż n o ro d n e p r a k t y k i R o k u J u b ile u s z o w e g o p o w in n y ^ w ra c a ć się k u te j w ła ś n ie ła s c e p o p rz e z s ta ły w y s iłe k , k tó r y z z a ło ż e n ia d o m a g a s ię z e r w a n ia z g rz e c h e m , z m e n ta ln o ś c ią ś w ia ta , k tó r y le ż y w m o cy Z łego (1 J 5—-19), z ty m w s z y s tk im , co s ta n o w i p rz e s z k o d ę , a lb o z a h a m o w a ­ n ie n a d ro d z e n a w r ó c e n ia ” (ta m ż e ). D o ch o d zą tu do g ło su g łó w n e id e e ży cia m isty c z n e g o i a s c e ty c z n e g o w r a z z w a lk ą p rz e c iw w s z y s tk ie m u , co od B oga o d d ala.

O c z y w iśc ie ju ż w c z e ś n ie j p o k a z a n o s a k r a m e n t a ln e i c h a ry z m a ty c z n e p o d s ta w y te j d ro g i i je j z w ią z e k z b u d o w a n ie m C ia ła C h ry s tu s o w e g o w o p a r ­ ciu o d z ia ła n ie D u c h a Ś w ię te g o (A p e r ite , n r 7). N a ty m w ła ś n ie tl e u z y s k u ­ j ą p e łn e z n a c z e n ie u w a g i o w a r u n k a c h ro z w o ju d u c h o w y c h b o g a c tw w k a ż ­ d e j o so b ie lu d z k ie j. P o d k re ś lo n o w ię c jesz c z e ra z z w ią z e k m ię d z y c n o tą

BIULETYN TEOLOGICZNOM ORALNY

a s a k r a m e n t e m p o k u ty , a n a s tę p n ie r o lą d a r u „ b o ja ź n i B o ż e j”. J e s t to d a r „ u d z ie lo n y p rz e z D u c h a Ś w ię te g o , k tó r y d e li k a tn ą m iło ś c ią p ro w a d z i ic h co­ r a z p e w n ie j do u n ik a n i a g rz e c h u , do z a d o ś ć u c z y n ie n ia z a sie b ie i in n y c h p o ­ p rz e z p rz y ję c ie c o d z ie n n y c h c ie r p ie ń , j a k te ż p o p rz e z ró ż n o r o d n e p r a k t y k i ju b ile u s z o w e (n r 8). W ty m w ła ś n ie k o n te k ś c ie p rz y p o m n ia n o p o tr z e b ę ro z ­ b u d z e n ia p o c z u c ia g rz e c h u , co z a k ła d a , że d o s k o n a le n ie s u m ie n ia z a le ż y od w s p ó łd z ia ła n ia z d a r a m i D u c h a Ś w ię te g o . N ie b r a k ło t u ta k ż e w aż n e g o i is to tn e g o a k c e n tu m a r y jn e g o (n r 9).

V. N a le ż y z a u w a ż y ć ta k ż e o b e c n o ść s p o jrz e n ia e sc h a to lo g ic z n e g o , k tó r e n a d a je o m a w ia n e j te m a ty c e p e łn ą s o te ry c z n ą p e r s p e k ty w ę . W ś w ie tle S o ­ b o ru W a ty k a ń s k ie g o I I e s c h a to lo g ia n ie o z n a c z a n e g a c ji ś w ia ta , lecz jego z b a w ie n ie . P rz e ż y c ie d z ie ła O d k u p ie n ia o w o c u je ta k ż e d la ś w ia ta , g d y ż c h r z e ­ ś c ija n ie „ w ie rz ą , że O d k u p ie n ie je s t n a jw y ż s z y m w y n ie s ie n ie m c z ło w ie k a ” (n r 10). J u ż w y ż e j p o w ie d z ia n o , że p o s łu s z e ń s tw o w e z w a n iu do p o k u ty o z n a ­ cza ta k ż e w y s iłe k d la o d n o w y c a łe j lu d z k o ś c i. W p ły w s a k r a m e n ta ln e g o p o ­ je d n a n ia n a s y tu a c ję ś w ia ta p o d k r e ś lił n a jm o c n ie j p a p ie ż w p rz e m ó w ie n iu do k a r d y n a łó w : „ O d k u p ie n ie ... je s t tw ó rc z y m c z y n n ik ie m h is to r ii lu d z k ie j, a lb o w ie m n ie je s t się w p e łn i c z ło w ie k ie m , je ś li n ie ż y je się w O d k u p ie n iu , k tó r e p o z w a la c z ło w ie k o w i o d k ry ć g łę b o k ie k o rz e n ie jeg o osoby, z ra n io n e j p rz e z g rz e c h i p rz e z ro z d z ie r a ją c e sp rz e c z n o śc i...” (n r 4). O d k u p ie n ie d o s t a r ­ cza w ła ś c iw e j p ła s z c z y z n y s o lid a rn o ś c i z lu d z k o ś c ią p rz e ż y w a ją c ą w ie lo r a k ie r o z d a r c ia i c ie r p ie n ia (n r 6). T a k ż e p o k ó j ś w ia ta je s t o w o c e m ła s k i O d k u ­ p ie n ia , a d z ia ła n ie n a rz e c z p o k o ju je s t fo r m ą w ie rn o ś c i d la ta je m n ic y O d ­ k u p ie n ia (n r 10). H a rm o n iz u je z p o w y ż sz y m lis t p r e z e n tu ją c y I n s tr u m e n t u m la b o ris, w z y ­ w a ją c y do ro z w a ż a n ia ta je m n ic y O d k u p ie n ia , „ b y o d ż y w a ł w s u m ie n ia c h lu d z i z m y s ł B oga i g rz e c h u , a z a ra z e m i w ie lk o ś c i B ożego p r z e b a c z e n ia , i w a ­ g i s a k r a m e n t u p o k u ty d la w z ro s tu c h r z e ś c ija n in a i c z ło w ie k a , a p rz e z to s a ­ m o d la o d n o w y sp o łe c z e ń s tw a . A lb o w ie m k o rz e n ie zła m o ra ln e g o , k tó r e d z ie li i ro z d z ie ra sp o łe c z e ń stw o , tk w ią w g rz e c h u . D la te g o c a łe ży cie lu d z ­ k ie ja w i się ja k o w a lk a , c zęsto b a rd z o d r a m a ty c z n a , m ię d z y d o b re m a złem . O sią g n ię c ie rz e c z y w is te g o p o je d n a n ia m o ż liw e je s t ty lk o w te d y , k ie d y u s u ­ n ię te z o s ta ją k o rz e n ie zła. S tą d te ż n a w ró c e n ie c z ło w ie k a do B oga je s t z a ­ ra z e m n a jle p s z ą d ro g ą do tr w a ł e j o d n o w y s p o łe c z e ń s tw a ” (n r 2). C ało ścio w o b io rą c , a k tu a ln e w y p o w ie d z i p a p ie ż a z o k a z ji R o k u O d k u p ie ­ n ia są in te r e s u ją c e n ie ty lk o z p u n k tu w id z e n ia p a s to ra ln e g o , lecz ta k ż e p r z e d s ta w ia ją in te r e s u j ą c y m a t e r ia ł te o lo g ic z n y , s ta n o w ią c y c e n n ą i n s p ir a ­ c ję d la tw o rz e n ia s y n te z y te o lo g ic z n o m o ra ln e j. k s. J e r z y B a jd a , W a r s z a w a II. S P R A W O Z D A N IE 1. O d „ R e ru m n o v a r u m ” do „ L a b o re m e x e r c e n s ” S y m p o z ju m P a p ie s k ie j K o m is ji „ lu s t i ti a e t P a x ”

W 9 0 -lecie o g ło sz e n ia R e r u m n o v a r u m p a p ie ż J a n P a w e ł I I ogłosił s w o ją tr z e c ią e n c y k lik ę L a b o r e m e x e r c e n s . I n te r e s u ją c a je s t a n a liz a p o ró w ­ n a w c z a tr e ś c i ty c h d o k u m e n tó w o ra z c z a s o k re s u m ię d z y n im i. S a m a b o w ie m p r o b le m a ty k a sp o łe c z n a i n a u c z a n ie K o śc io ła w ty m z a k re s ie p rz e s z ły i p r z e ­ c h o d z ą w ie lo r a k ie p r z e o b r a ż e n ia i p r z e m ia n y . J e j to z o sta ło p o św ię c o n e s y m ­ p o z ju m z o rg a n iz o w a n e w d n ia c h 3—5 k w ie tn ia 1982 r. p rz e z S e k r e t a r i a t P a p ie s k ie j K o m is ji „ l u s t i ti a e t P a x ” , p o d h a s łe m : O d „ R e r u m n o v a r u m ’’ do „ L a b o re m e x e r c e n s ” w k i e r u n k u r o k u 2000. S e s ja in a u g u r a c y jn a p rz y u d z ia ­ le sz e rsz e g o g ro n a m ia ła m ie js c e w S a li S y n o d a ln e j n a W a ty k a n ie . P o z o s ta łe z a ś s p o tk a n ia ro b o c z e o d b y w a ły się w M ię d z y n a ro d o w e j S z k o le „ M a r y m o u n t” p r z y v ia C a ssia w R z y m ie .

B I U L E T Y N t e oEo g i c z n o m o r a l n y W s e s ji o tw a r c ia s y m p o z ju m p rz e m ó w ie n ia w y g ło s ili: k a r d . B e r n a r d in G a n t i n, p rz e w o d n ic z ą c y P a p ie s k ie j K o m is ji „ I u s tit ia e t P a x ”, J a v i e r P e- r e z d e C u e l l a r , s e k r e ta r z g e n e r a ln y O N Z, F r a n c is B l a n c h a r d , d y ­ r e k t o r g e n e r a l n y M ię d z y n a ro d o w e g o B iu r a P r a c y w G e n e w ie o ra z R o g e r H e c k l e , b is k u p p o m o c n ic z y z S tr a s b u r g a , p rz e z w ie le la t s e k r e ta r z w s p o ­ m n ia n e j w y ż e j k o m is ji. N a z a k o ń c z e n ie p r z y b y ł ta k ż e p a p ie ż , k tó r y s k ie ro w a ł do z e b r a n y c h s p e c ja ln ą a lo k u c ję . W s e s ja c h ro b o c z y c h w z ię ło u d z ia ł 24 e k s p e r tó w z a p ro s z o n y c h z ró ż n y c h ś r o d o w is k . D w u n a s tu z n ic h z a p re z e n to w a ło r e f e r a t y d o ty c z ą c e w ie lo r a k ic h a s p e k tó w d o k tr y n y s p o łe c z n e j K o śc io ła k a to lic k ie g o . N a le ż y z a z n a c z y ć , że po k a ż d e j p r e l e k c ji o d b y w a ła się s w o b o d n a w y m ia n a o p in ii i w n io s k ó w n a t e ­ m a t p rz e d s ta w io n e j p r o b le m a ty k i. Z k o le i k a ż d y r e f e r e n t u d z ie la ł o d p o w ie ­ d z i n a p o s ta w io n e p y ta n ia w z g lę d n ie u s to s u n k o w y w a ł się do w y s u w a n y c h u w a g czy su g e s tii. 12 r e l a c ji m o ż n a d la k la r o w n o ś c i w n in ie js z y m s p r a w o z d a n iu p o d z ie lić n a d w ie g ru p y . P ie r w s z a o b e jm u je sześć w y s tą p ie ń d o ty c z ą c y c h z a s a d n ic z y c h i f u n d a m e n ta l n y c h z a g a d n ie ń z z a k r e s u p r o b le m a ty k i sp o łe c z n o -e ty c z n e j.

J. J o b 1 i n w r e f e r a c ie D o c tr in e e t a c tio n so cia le: r e f le x i o n s u r l’é v o ­ lu tio n d u m o u v e m e n t social c h r é tie n , a v a n t e t a p rè s „ R e r u m n o v a r u m ” p r z e d ­ s ta w ił z a s a d n ic z e e le m e n ty h is to ry c z n e g o ro z w o ju c h r z e ś c ija ń s k ic h ru c h ó w sp o łe c z n y c h . N a jp ie r w w s k a z a ł o n n a p rz y c z y n y w s p o m n ia n y c h ru c h ó w w l a ­ ta c h 1800— 1848. W id z i je w p ro te ś c ie s u m ie n ia w y r a s t a ją c y m ze ś w ia d o m o ­ ści rz e c z y w is to ś c i sp o łe c z n e j o ra z m y ś li k r y ty c z n e j w o b e c n ie j. Z k o le i w l a ­ t a c h 1848'— 1877 ro z w ija się r e f le k s ja te o r e ty c z n a n a d p r o b le m a ty k ą s p o łe c z ­ n ą . W y n ik ie m te g o b y ła b a r d z ie j cało ścio w o u ję t a k o n c e p c ja r u c h u sp o łe c z ­ n eg o , k tó r a łą c z y ła d o k tr y n ę i d z ia ła n ie , ja k n p . w p r o g r a m ie b p . W. v o n K e t t e l e r a . K o le jn y e ta p ro z w o ju , w e d łu g J o b lin a , to o k re s po ś m ie rc i b p . K e tte le r a do e n c y k lik i R e r u m n o v a r u m . T a o s ta tn ia s ta n o w iła p o łą c z e n ie i u s ta w ie n ie ró ż n y c h te n d e n c ji w k ie r u n k u a k c e p t a c ji n o w o c z e s n e j rz e c z y ­ w is to ś c i s p o łe c z n e j. W re s z c ie o k re s po R e r u m n o v a r u m to z w ró c e n ie u w a g i n a d ia lo g i u z n a n ie p lu r a liz m u sp o łe c z n e g o o ra z w y s u n ię c ie r o li r e lig ii w c a ­ ło śc i ru c h ó w s p o łe c z n o -c h rz e ś c ija ń s k ic h .

D o m in ik a n in C. S o r i a p o d ją ł te m a t: E le m e n te s p a ra u n a c o m p r e n s io n d e la d o c tr in a social: p r o b lè m e s e p is te m o lo g ic o s y te o lo g ico s. R e f e r e n t w s k a ­ zał, że n a u c z a n ie sp o łe c z n e K o śc io ła s ta n o w i d o k tr y n ę ze sw e j is to ty p a ­ s t o r a ln ą o ra z z a w ie r a ją c ą e le m e n ty h is to ry c z n e . J ę z y k d o k u m e n tó w s p o łe c z ­ n y c h K o śc io ła c e c h u je b a rd z o z ró ż n ic o w a n a fo r m a ; p o sz c z e g ó ln e w y p o w ie d z i p o s ia d a ją r ó ż n y w a lo r d o k tr y n a ln y . M o ż n a w n ic h d o s trz e c p o d s ta w o w e z a ­ sa d y , p e w n e o ce n y rz e c z y w is to ś c i s p o łe c z n e j o ra z o r ie n ta c je p ra k ty c z n e . P o d k o n ie c sw e g o w y s tą p ie n ia a u to r d o tk n ą ł jesz c z e w fo r m ie z w ię z łe j z a g a d ­ n ie n ia ź ró d e ł n a u k i sp o łe c z n e j i je j m ie js c a w c a ło śc i d o k tr y n y K o śc io ła o ra z „ w y m ia r u p o lity c z n e g o ” d z ia ła n ia te g o o s ta tn ie g o . W re s z c ie w s k a z a ł n a „ e le m e n ty p r o f e ty c z n o - u to p ijn e ” w p o sz c z e g ó ln y c h d o k u m e n ta c h sp o łe c z n y c h .

A u s tr ia c k i je z u ita J . S c h a s c h i n g p o d ją ł te m a t: T h e O r ig in a lity a n d I m p o r ta n c e o f „ L a b o re m e x e r c e n s ”. Z w r ó c ił n a jp i e r w u w a g ę , iż J a n P a ­ w e ł I I p r a g n i e w s w e j e n c y k lic e b y ć w śc is łe j r e l a c ji do c a łe j tr a d y c ji n a u ­ c z a n ia sp o łe c z n e g o K o śc io ła a je d n o c z e ś n ie w s k a z a ć n a „ n o w e z n a c z e n ie p r a ­ cy lu d z k ie j” i n a „ n o w e z a d a n ia ”. E le m e n ty ty c h o s ta tn ic h w id z i O jc ie c św ., z d a n ie m r e f e r e n ta , w tr z e c h z a s a d n ic z y c h p ła s z c z y z n a c h . P rz e z w y c ię ż e n ie p o jm o w a n ia p r a c y ja k o „ to w a r u ” je s t k o n ie c z n e , b y w y e lim in o w a ć to, co n ie o d p o w ia d a n a le ż y te j k o n c e p c ji p ra c y . D ru g im z a d a n ie m je s t p o k o n a n ie d e z in te g r a c ji s p o łe c z n e j i a lie n a c ji p r a c y lu d z k ie j w p ła s z c z y ź n ie p ro c e s ó w p r o d u k c y jn y c h , w ro d z in ie o ra z w s f e r z e s o lid a rn o ś c i n a ro d o w e j i m ię d z y ­ n a ro d o w e j. I w re s z c ie tr z e c im je s t d ą ż e n ie do u k a z a n ia p e łn i „ n o w eg o z n a ­ c z e n ia p r a c y lu d z k i e j”. O to z a b ie g a ta k ż e w ie le in n y c h c z y n n ik ó w , a le p rz e d e w s z y s tk im K o śció ł, k t ó r y w s w e j „ E w a n g e lii p r a c y ” w id z i z a d a n ie s p e c ja ln e w o b e c ś w ia ta p ra c y .

BIULETYN TEOLOGICZNOM ORALNY

R e f e r a t n a te m a t: L a d o n n a e la fa m ig lia n e lla p r o s p e ttiv a d e lla „ L a­ borem , e x e r c e n s " w y g ło s iła R. J. R u s s o . P o d k r e ś liła o n a, iż w e w s p o ­ m n ia n e j e n c y k lic e s w o is tą p e r s p e k ty w ę n a d a je „ ro d z in a i k o b ie ta ” . N a u c z a n ie p a p ie ż a u k a z u je śc isłe p o w ią z a n ie p ro b le m a ty k i ro d z in y i p ra c y , a z a te m ta k ż e i to , że d la k o b ie ty te d w ie rz e c z y w is to ś c i p o z o s ta ją w w y r a ź n e j r e ­ la c ji. O n e te ż o b ie są k o n ie c z n e i m a j ą z a s a d n ic z y w p ły w n a p ro c e s w y ­ c h o w a w c z y c z ło w ie k a . P r e le g e n tk a w s k a z a ła n a p r a w a i o b o w ią z k i k o b ie ­ ty , r o d z in y i s p o łe c z n o śc i ta k ż e d o d a tk o w o w ś w ie tle F a m ilia r is co n so rtio . U w y p u k liła o n a p o z y ty w y p ro m o c ji k o b ie ty w e w s z e lk ic h d o b ra c h s p o łe c z ­ n y c h , a ta k ż e u k a z a ła r e w a lo r y z a c ję m a c ie rz y ń s tw a . O d G a u d iu m e t sp e s w K o śc ie le d o s trz e g a się w y ra ź n ie j, iż k o b ie ta p o s ia d a s z a n s ę h a rm o n ijn e g o p o g o d z e n ia p ra c y z a w o d o w e j z o b o w ią z k a m i ży cia ro d z in n e g o . M oże to je d ­ n a k b y ć w y n ik ie m s y n te z y g łę b o k o lu d z k ie j m iło ś c i i słu ż b y . W sz y s tk o to m o że się s p e łn ić ty lk o w śro d o w is k u , w k tó r y m je s t p e łn a h a r m o n ia m a ł­ ż e ń s k a k o b ie ty i m ężc zy zn y .

K o le jn y r e f e r a t z g r u p y p r e l e k c ji z a s a d n ic z y c h p t. L a „ L a b o re m e x e r ­ c e n s’’ e la d o ttr in a so cia le n e l m o n d o in te r n a z io n a le p r z e d s ta w ił R. B u t - t i g 1 i o n e. A k tu a ln a s y tu a c ja m ię d z y n a ro d o w a c h a r a k te r y z u j e się w e d łu g n ieg o p rz e d e w s z y s tk im p ro b le m a m i w o jn y i p o k o ju , r o z w o ju o ra z r ó ż n o ­ r o d n y c h fo r m w a lk i m ię d z y lu d ź m i. W k o n te k ś c ie ty c h d w ó c h p ro b le m ó w g e n e r a ln y c h ś w ia t p o d z ie lił się n a d w a b ie g u n y : W sc h ó d — Z a c h ó d o ra z P ó ł­ n o c—P o łu d n ie . P r z e jś c ie od z im n e j w o jn y do k o e g z y s te n c ji p o k o jo w e j n ie z m ie n iło o g ó ln eg o o b ra z u ś w ia ta , g d y id z ie o p o k ó j. D o p ro w a d z iło b a rd z ie j do „ e k w ilib r iu m t e r r o r u ” i do c o ra z w ię k s z y c h o fia r, ja k im i o p ła c a n a je s t w o ln o ś ć i p r a w a n a r o d ó w do d e c y d o w a n ia o w ła s n y m p rz e z n a c z e n iu . P r o ­ b le m a ty k ę r o z w o ju s p r o w a d z a się c zęsto w y łą c z n ie a o k w e s tii te c h n ic z n y c h z a p o m in a ją c o s f e rz e e ty c z n e j. N a s tę p n ie w y z w o le n ie w sz e lk ie g o r o d z a ju n ie ­ k tó r z y w id z ą ty lk o n a d ro d z e r e w o lu c ji, k tó r a o s ta te c z n ie — ja k s tw ie rd z ił p r e le g e n t — n ie d o p ro w a d z iła do p o p r a w y s y tu a c ji e k o n o m ic z n e j a n i le p ­ szego p r z e s tr z e g a n ia p r a w c z ło w ie k a . L a b o r e m e x e r c e n s z w ra c a u w a g ę n a e le m e n ty k u ltu r o w e w z a g a d n ie n iu p ra c y (ta k w s e n s ie o b ie k ty w n y m , ja k i s u b ie k ty w n y m ). W k u lt u r z e z a c h o d n ie j k o n ie c z n e je s t z w ró c e n ie u w a g i n a c z y n n ik i p o d m io to w e w p ro b le m a ty c e p ra c y , a b y w k o n s e k w e n c ji p o d k r e ­ ślić w n ie j s f e rę m o r a ln ą . W k u ltu r z e p o sz c z e g ó ln y c h n a ro d ó w n ie m o ż n a p o m in ą ć is tn ie ją c y c h ta m m o m e n tó w e ty c z n o -re lig ijn y c h . C h rz e ś c ija ń s tw o m u s i n a to z w ra c a ć b a c z n ie js z ą u w a g ę ta k w w y m ia r z e je d n o s tk o w y m , ja k i sp o łe c z n y m . W cało ści s p r a w m ię d z y n a ro d o w y c h , g d z ie sz czeg ó ln ie w y r a ź ­ n ie d o c h o d z i do g ło s u id e a p o k o ju i w o jn y n ie z b ę d n y je s t d u c h i p o s ta w a d ia lo g u .

„L a b o r e m e x e r c e n s ” w it h i n th e C o n te x t o f th e C h u r c h ’s C o m m itm e n t to trie W o r k o f P ea ce a n d J u s tic e to te m a t r e f e r a tu n ie m ie c k ie g o je z u ity A. R a u s c h e r a. D la w ła ś c iw e g o r o z u m ie n ia o d p o w ie d z ia ln o śc i K o śc io ła za s p r a w ie d liw o ś ć i p o k ó j n a św ie c ie n a le ż y p a m ię ta ć , że jego m is ja ja k o w y ­ łą c z n ie r e lig ijn a je s t in n ą od p o r z ą d k u p o lity c z n e g o , e k o n o m ic z n e g o czy s p o ­ łec z n e g o . O rę d z ie sp o łe c z n e K o śc io ła in te r e s u je się g łó w n ie c z ło w ie k ie m , j e ­ go g o d n o śc ią i jeg o p r a w a m i — p o d k re ś la często J a n P a w e ł II. P ro b le m y sp o łe c z n e E u ro p y łą c z ą się ja k n a jś c iś le j z z a g a d n ie n ia m i p o k o ju i s p r a ­ w ie d liw o ś c i. J e s t k o n ie c z n e b a r d z ie j w y ra ź n e a k c e n to w a n ie i r e s p e k to w a n ie w y m a g a ń k r a j ó w b ie d n y c h i r o z w ija ją c y c h się, i to ta k ż e w z a k re s ie s p r a w sp o łe c z n y c h , a n ie ty lk o e k o n o m ic z n y c h . Z d a n ie m p r e le g e n ta s p r a w ie d liw o ś ć n ie o z n acza ty lk o s p r a w ie d liw e g o p o d z ia łu p r o d u k tó w i u słu g , a le b a rd z ie j ro z w ó j w ła s n e j p o lity k i e k o n o m ic z n o -s p o łe c z n e j, k tó r a k ie r u je się p rz e d e w s z y s tk im z a s a d a m i e ty c z n y m i w s f e rz e p ro d u k c ji. Bez s p r a w ie d liw o ś c i i so ­ lid a rn o ś c i w n a ro d z ie o ra z m ię d z y n a r o d a m i i p o k o ju n ie m o ż n a m ó w ić o z a ż e g n a n iu n ie b e z p ie c z e ń s tw w e w sp ó łc z e s n y m św ie c ie .

T rz e c ia część m a te r ia łó w p re z e n to w a n e g o s y m p o z ju m m o że b y ć u w a ż a n a za p o sz c z e g ó ln e u z u p e łn ie n ia do r e f le k s ji i do r e f e r a tó w , k tó r e z o s ta ły o p a r ­ te czy z a in s p ir o w a n e e n c y k lik ą J a n a P a w ła II. P ię ć z p r e z e n to w a n y c h s t u ­

BIULETYN TEOLOGICZNOM ORALNY

d ió w o d p o w ia d a ło p ię c iu k o n ty n e n to m , a je d n o d o d a tk o w e d o ty czy ło k r a ­ jó w E u r o p y W s c h o d n ie j.

A. Q u a r r a c i n o p rz e d s ta w ił u w a g i p t. „ L a b o re m e x e r c e n s ” y d o c tr in a so cia l d e la Ig le sia : u n a p e r s p e c tiv a la tin o a m e r ic a n a . R e f e r e n t z a u w a ż y ł w ie ­ le z b ie ż n o śc i m ię d z y L a b o r e m e x e r c e n s a d o k u m e n ta m i z P u e b la . N a tu r a l ­ n ie w ty c h o s ta tn ic h p o sz c z e g ó ln e k w e s tie n ie z o s ta ły t a k d o s k o n a le ro z w i­ n ię te i u k a z a n e . S ą o n e w n ic h ja k b y w fo r m ie w ir t u a ln e j , ja k to z a u w a ż a się n a p r z y k ła d z ie ta k i c h z a g a d n ie ń ja k so lid a ry z m , z w ią z k i z a w o d o w e , d u ­ ch o w o ść p r a c y czy p r o b le m y te c h n ik i. J e s t z a te m m o ż liw a „ la ty n o a m e r y k a ń ­ s k a ” l e k t u r a e n c y k lik i p a p ie s k ie j, ty m b a r d z ie j g d y w e ź m ie się p o d u w a g ę tr e ś c i k o n f e r e n c ji w R ió d e J a n e ir o . T e n o s ta tn i d o k u m e n t o m a w ia ta k ie z a g a d n ie n ia ja k w a lk a k la s w u ję c iu m a r k s is to w s k im , z w ią z k i z aw o d o w e, p r a c a , z w ła sz c z a ro ln ik ó w , ro d z in a i r o la k o b ie ty , k w e s tie n a ro d o w o ś c io w e o ra z o g ó ln e p r o b le m y tz w . „ d u ż e j O jc z y z n y ” — ja k o k re ś la się A m e ry k ę Ł a ­ c iń s k ą . N ie m o ż n a ta k ż e p o m in ą ć n a u c z a n ia K o śc io ła , z w ła sz c z a z o s ta tn ic h d z ie s ię c iu la t, d o ty c z ą c e g o c a ło k s z ta łtu p r o b le m a ty k i k u lt u r y . C h o d zi o tzw . „ e w a n g e liz a c ję k u lt u r y ” , u ż y w a ją c o k re ś le n ia z P u e b la .

W o k ó ł k w e s tii C z a rn e g o L ą d u s k u p ił r e f e r a t a r c y b is k u p F. A. A r i n - z e w w y k ła d z ie T h e E n c y c lic a l „ L a b o re m e x e r c e n s ” in th e A fr ic a n C o n ­ t e x t . T r a d y c y jn ie w sp o łe c z n o ś c ia c h a f r y k a ń s k ic h p r a c a b y ła p rz e d e w s z y s t­ k im p r a c ą n a r o li i to w y k o n y w a n ą w s p ó ln ie . K a ż d y p ra c o w a ł i to p o ży - te c z ń ie , a ow o ce p r a c y d z ie lo n e b y ły m ię d z y w s z y s tk ic h . P r z y czy m n a p r a ­ cę m ia ła śc isły w p ły w r e lig ia tr a d y c y jn a . O b e c n ie t a k i o b ra z u le g a s z y b ­ k im z m ia n o m w s k u te k m . in . u r b a n iz a c ji, in d u s tr ia liz a c ji i d z ia ła n ia z w ią z ­ k ó w z a w o d o w y c h . Z d a n ie m r e f e r e n ta d la A f r y k i sz c z e g ó ln ie c e n n e b y ło b y w c ie le n ie w ży cie t a k ic h z a s a d z L a b o r e m e x e r c e n s ja k u z n a n ie p ra c y ja k o f u n d a m e n ta ln e g o c z y n n ik a w e g z y s te n c ji c z ło w ie k a n a z iem i, ja k o w y ra z u k o n ty n u a c ji d z ia ła n ia B o g a S tw ó rc y , ja k o e le m e n tu k o n ie c z n e g o d la p o le p ­ sz e n ia w ła s n e g o lo s u o raz m o ż liw o śc i p o m o cy d la b liź n ic h , n a r o d u i ś w ia ­ ta . W A fry c e s z k o d y w y r z ą d z a ją ro z m a ite id e o lo g ie n ie z g o d n e z d u c h e m c h r z e ś c ija ń s k im o ra z te o r ie k a p ita liz m u . K o n ie c z n y je s t t u „ z ło ty ś r o d e k ” , w k tó r y m n a sz c z e g ó ln ą u w a g ę z a s łu g u je ro z w in ię c ie d u c h o w o śc i p ra c y . T a o s ta tn ia m o że u r a t o w a ć A f r y k ę od n ie b e z p ie c z e ń s tw t a k ty p o w y c h d la E u ro p y .

„ L a b o re m e x e r c e n s ” fr o m a n A s ia n P e r s p e c tiv e to te m a t k o le jn e g o r e ­ f e r a tu , k tó r y w y g ło sił A. F o n s e c a . N a k o n ty n e n c ie ty m ż y je p o n a d p o ­ ło w a m ie s z k a ń c ó w Z ie m i, t u p o w s ta ły n a jw ię k s z e re lig ie ś w ia ta , n a jb a r d z ie j z n a n e s ta r o ż y tn e k u lt u r y . T o w sz y stk o o ra z zło żo n o ść w sp ó łc z e s n y c h s t o s u n ­ k ó w sp o łe c z n y c h u tr u d n i a a n a liz ę fe n o m e n u A zji. P r e le g e n t z a u w a ż y ł, iż d o c h ó d n a g ło w ę p o szczeg ó ln eg o m ie s z k a ń c a te g o k o n ty n e n t u je s t n ie z w y k le z ró ż n ic o w a n y (od 80 w B h u ta n do 17 000 d o la r ó w w K u w e jc ie ). P r a c a je d n a k p o z o s ta je w y k o n y w a n a p rz e z c z ło w ie k a z a w sz e t a k sam o o b d a rz o n e g o g o d ­ n o śc ią , p r a w a m i i w o ln o śc ią , k tó r y p rz e z n ią u c z e s tn ic z y w d z ia ła n iu B oga S tw ó rc y . P r a c a je d n a k je s t w p o sz c z e g ó ln y c h k r a ja c h , w z a le ż n o śc i od je j c h a r a k t e r u , ró ż n ie o c e n ia n a i w y n a g r a d z a n a . T u d o ch o d zi w y ra ź n ie do g ło su k o n f lik t m ię d z y p r a c ą a k a p ita łe m . P r a c a i z w ią z a n e z n ią w y n a g ro d z e n ie m u s i o d p o w ia d a ć w y m a g a n io m ro d z in y , co w z a sa d z ie n ie m u s i p rz e k r e ś la ć m o ż liw o śc i p r a c y k o b ie ty . D la A z ji w a ż n e je s t p o d n ie s ie n ie m y ś li e n c y k lik i d o ty c z ą c y c h p r a c y n a ro li, k tó r a s ta n o w i z a s a d n ic z y p r z e ja w d z ia ła n ia czło ­ w ie k a . K o ń c z ą c A. F o n s e c a s tw ie rd z ił, że L a b o r e m e x e r c e n s p rz e d k ła d a n a r o d o m A zji i ic h p rz y w ó d c o m w iz je , k tó r e m u s z ą oni w z ią ć p o d u w a g ę d la k o m p le k s o w e g o r o z w ią z a n ia p ro b le m ó w e k o n o m ic z n y c h i sp o łe c z n y c h .

P r o b le m a ty c e e u r o p e js k ie j p o św ię c ił sw e w y s tą p ie n ie R . С o s t e, „ L a ­ b o r e m e x e r c e n s ” d a n s u n e p e r s p e c tiv e e u ro p é e n n e . P r e le g e n t p o d k re ś lił w a ­ lo r r e f le k s j i e n c y k lik i n a d p r o b le m a ty k ą p r a c y w ś w ie tle ro z u m u i w ia ry . W a n a liz ie o b u p o d s ta w o w y c h s y s te m ó w e k o n o m ic z n y c h , w e d łu g n ieg o , J a n P a w e ł I I z w ra c a u w a g ę n a e le m e n ty m e ta fiz y c z n e ja k i e ty c z n e . P o s ta w a w o b e c p r a c o w n ik ó w n a c e c h o w a n a w in n a b y ć p e łn ą s p r a w ie d liw o ś c ią p rz y

BIULETY N TEOLOGICZNOM ORALNY

je d n o c z e s n e j ś w ia d o m o ś c i re a ln o ś c i k o n f lik tó w sp o łe c z n y c h . R e la c ja m ięd zy p r a c ą a k a p it a łe m d o m a g a się u w z g lę d n ia n ia p o d s ta w e ty c z n y c h . W ażn e je s t w s p ie r a n ie w s z e lk ic h z d o ln o ś c i tw ó rc z y c h , in w e n c ji i m e to d ro z w o ju . G d y id z ie o ś r o d k i p r o d u k c ji n ie z b ę d n e je s t p o d k r e ś la n ie ic h u n iw e rs a ln e g o p rz e z n a c z e n ia , co sz c z e g ó ln ie w in n o b y ć o c z y w iste w o d n ie s ie n iu do d ó b r z ie m s k ic h . P r a c o w n ik o w i z a ś n a le ż y się u d z ia ł fa k ty c z n y w fu n k c jo n o w a n iu p r z e d s ię b io rs tw a . T. R. D o n a h u e w w y s tą p ie n iu p t. F r o m „ R e ru m n o v a r u m ” to „La­ b o r e m e x e r c e n s ”: T o w a r d th e Y e a r 2000. A U n ite d S ta te s P e r s p e c tiv e p r z y ­ b liż y ł p r o b le m a ty k ę sp o łe c z n ą A m e ry k i P ó łn o c n e j. R e f e r e n t z a u w a ż y ł, iż w ie le e le m e n tó w p r a k t y k i i r o z w ią z a ń w s f e rz e sp o łe c z n y c h p ro b le m ó w ż y ­ c ia w S ta n a c h Z je d n o c z o n y c h r o z w ija ło się p a r a l e ln i e do n a u k i K o ścio ła. L a b o r e m e x e r c e n s je s t je d n a k sz c z e g ó ln y m w y d a rz e n ie m w z a k r e s ie ro z w o ju n a u k i s p o łe c z n e j, i to z k ilk u w z g lę d ó w . N a jp ie r w w s k a z u je n a k o n ie c z n o ść m ie js c a w ż y c ia sp o łe c z n y m d la z w ią z k ó w z a w o d o w y c h , n a s tę p n ie p o d n o si g o d n o ść p r a c y w re a liz a c ji c z ło w ie c z e ń stw a o ra z p o d k re ś la z n a c z e n ie s o lid a r ­ n o ści p r a c y i r o z u m ie n ie p r a w p ra c o w n ic z y c h ja k o p r a w lu d z k ic h . W o m a ­ w ia n e j e n c y k lic e g o d n e u w a g i są ta k ż e m . in . k w e s tie a k ty w n o ś c i p o lity c z n e j z w ią z k ó w z a w o d o w y c h , p r a c y im ig r a n tó w , p r a c y k o b ie t, a z w ła sz c z a m a te k . P r e le g e n t w re s z c ie z a u w a ż y ł, iż z w ią z k i z a w o d o w e w U S A w L a b o r e m e x e r ­ c e n s z n a jd u j ą w s e n s ie sz e rs z y m sw e w e z w a n ie do p o d ję c ia o b ro n y p r a w lu d z k ic h je d n o s tk i. B o g a te m a t e r i a ły p re z e n to w a n e g o sy m p o z ju m s ta n o w ią p o w a ż n ą p ró b ę p rz y b liż e n ia b a r d z ie j f u n d a m e n ta ln y c h tr e ś c i L a b o r e m e x e r c e n s o ra z je j p r a k ty c z n y c h a p lik a c ji do rz e c z y w is to śc i sp o łe c z n y c h p o sz c z e g ó ln y c h k o n ty ­ n e n tó w . W ie lu p r e le g e n tó w p o d k re ś la ło o r ie n ta c y jn y c h a r a k t e r sw y c h w y ­ s tą p ie ń , ic h n ie d o s k o n a ło ś c i czy b r a k i. P o g łę b ie n ie tr e ś c i e n c y k lik i w p r e ­ z e n to w a n y m s y m p o z ju m p o z o s ta n ie z a p e w n e t r w a ł y m ś la d e m w d z ie ja c h p r z y s w a ja n ia je j id ei, ty m g o d n ie js z y m u w a g i, że d o k o n a n y m p o d p a tr o n a ­ te m P a p ie s k ie j K o m is ji „ I u s tit ia e t P a x ”.

N a le ż y d o d a ć , że u k a z a ły się ju ż d r u k ie m m a t e r i a ły w sp o m n ia n e g o s y m ­ p o z ju m R e r u m n o v a r u m — L a b o r e m e x e r c e n s — 2000. S y m p o s iu m , R o m a 3·— 5 I V 1982, P o n tific ia C o m m issio I u s titia e t P a x , R o m a 1983 ss. 320. Z o ­ s ta ły o n e p o p rz e d z o n e w p ro w a d z e n ie m o ra z z a w ie r a j ą ta k ż e k r ó t k ie b io ­ g ra m y a u to r ó w .

k s . A n d r z e j F. D ziu b a , G n ie z n o - W a r s z a w a

2. M iejsce a n trop ologii w ety ce K o n g res S o cieta s E th ica

E ty k i n ie m o ż n a u p r a w ia ć b e z z a ło ż e ń a n tro p o lo g ic z n y c h . P o d k r e ś lił to m o c n o m . in . I. K a n t w sw o im w p r o w a d z e n iu do filo z o fii m o r a ln o ś c i, w y ­ z n a c z a ją c a n tr o p o lo g ii c e n tr a ln e m ie js c e w e ty c e . J e s te ś m y ś w ia d k a m i w y ­ ra ź n e g o w z ro s tu z a in te r e s o w a ń e ty k ą w im ię p r z e t r w a n ia c z ło w ie k a . R az w y r a z e m te g o je s t w o ła n ie o „ c y w iliz a c ję m iło ś c i” ( P a w e ł V I), k ie d y i n ­ d z ie j w o ła n ie o p r o s tą s p ra w ie d liw o ś ć .

G d y n a te g o ro c z n e j s e s ji n a u k o w e j m ię d z y n a ro d o w e g o s to w a r z y s z e n ia e ty k ó w p o d n a z w ą S o c ie ta s E th ic a , k tó r a w d n ia c h 6— 10 w rz e ś n ia 1982 r. o d b y ła się w D u b r o w n ik u (J u g o s ła w ia ), p o s ta w io n o p ro b le m : O b ra z c zło ­ w i e k a —■ łą c z y c z y d z ie li w e ty c e ? , p o s z u k iw a n o p rz e d e w s z y s tk im teg o , co łącz y . T a k i p r o g r a m w y ty c z y ł s e s ji p rz e w o d n ic z ą c y S o c ie ta s E th ic a p ro f. d r R . W e i l e r w s w o im in a u g u r a c y jn y m p rz e m ó w ie n iu .

W p ro w a d z a ją c e g o r e f e r a t u p o d ją ł się p ro f , d r Iw a n S u p e k , b y ły r e k ­ t o r u n iw e r s y te tu w Z a g rz e b iu , c z ło n e k ju g o s ło w ia ń s k ie j a k a d e m ii n a u k i z a ­ ło ż y c ie l o k a z a łe g o I n te r - U n iv e r s ity C e n tr e of P o s t g r a d u a te S tu d ie s w D u ­ b r o w n ik u , w k tó r y m S o c ie ta s E th ic a te g o r o k u z n a la z ła b a rd z o d o g o d n e

B I U L E T Y N T E O L O G IC Z N O M O R A L N Y

m ie js c e o b ra d . W r e f e r a c ie z a ty tu ło w a n y m H u m a n is tic M o r a lity p ro f. I. S u - р е к w y ło ż y ł e le m e n ty h u m a n is ty c z n e j e ty k i. M ó w ił o to le r a n c ji, ró w n o śc i, w o ln o śc i, s o lid a rn o ś c i, d o b ro c i i ż y c z liw o śc i d la c z ło w ie k a , o p r a k ty c z n e j m i­ ło śc i i p o s z u k iw a n iu p r a w d y ja k o p o d s ta w o w y c h w a r to ś c ia c h h u m a n is ty c z n e j e ty k i. Z d a n ie m p r e l e g e n ta s p o ty k a się n ie s te t y ta k ż e w y p a c z o n e f o r m y h u ­ m a n iz m u . H u m a n is ta m i n ie p o w in n i n a z y w a ć s ię ci, k tó r z y n a k a z u j ą lu b u s p r a w ie d liw ia ją n ie to le r a n c ję , t e r r o r , o g ra n ic z a n ie p r a w lu d z k ic h , p o g ro m y czy o sz c z e rc z ą p ro p a g a n d ę . S p rz e c z n y z h u m a n iz m e m je s t te ż s k r a jn y r a d y ­ k a liz m . H u m a n iś c i p o w in n i sto p n io w o d ą ż y ć do p r z e m ia n d ro g ą p r z e k o n y ­ w a n ia i r e s p e k to w a n ia d e m o k r a ty c z n e j w ię k sz o ś c i. Z d a n ie m p ro f. S u p k a z a w sz e n ie b e z p ie c z n ą je s t rz e c z ą , g d y m n ie js z o ś ć w p o c z u c iu h is to ry c z n e j m is ji czy z ż ą d z y w ła d z y p o d e jm u je s ię d e c y d o w a n ia z a c a łą sp o łeczn o ść. M a m y w ó w c z a s do c z y n ie n ia z z a p rz e c z e n ie m h u m a n is ty c z n y c h id e a łó w w o l­ n o śc i i ró w n o ś c i lu d z i. Z a s a d y h u m a n iz m u n a le ż y u m a c n ia ć w e w s z y s tk ic h in s ty tu c ja c h . M im o w ie lu n e g a ty w n y c h z n a k ó w , h u m a n iś c i c z e rp ią z n a u k i, s z tu k i i lu d z k ie j d o b re j w o li n a d z ie ję , że d e m o n y z n is z c z e n ia w k o ń c u zo­ s t a n ą w y g n a n e ze ś w ia ta .

W d y s k u s ji p o d n o sz o n o , że n a k r e ś lo n y w w y k ła d z ie o b ra z c z ło w ie k a je s t n ie je d n o lity i n ie r e a lis ty c z n y . W s k a z y w a n o n a k o n ie c z n o ś ć w y p e łn ie n ia f o r ­ m a ln y c h p o ję ć k o n k r e t n ą tr e ś c ią . N ie b r a k ło n a w e t z a r z u tu , że p e w n e k o n ­ k r e tn e w s k a z a n ia sa m e g o p r e l e g e n ta z a w ie r a ły tr e ś ć n ie h u m a n is ty c z n ą .

N a s tę p n e g o d n ia p ro f, d r A rn o A n z e n b a c h e r (M o g u n c ja ) m ó w ił n a t e m a t D as M e n s c h e n b ild in d e r E th ik . P ro f . A n z e n b a c h e r w s k a z a ł, że n a o b sz a rz e z a c h o d n ie j m y ś li filo z o fic z n e j o d A ry s to te le s a do K a n ta m o ż n a m ó ­ w ić o p e w n e g o r o d z a j u e le m e n ta r n e j a n tr o p o lo g ii. O d c ie n ie w ła ś c iw e ró ż n y m s y s te m o m m y ś lo w y m m o ż n a in t e r p r e to w a ć ja k o w a r ia c j e te g o sa m e g o t e m a ­ tu . W b re w p o z o ro m to , co łą c z y w s z y s tk ie k ie r u n k i, je s t s iln ie js z e od teg o , co je d zieli. M ię d z y d w o m a n a jp o w a ż n ie js z y m i tr a d y c ja m i e ty c z n y m i: k la s y ­ c z n ą e ty k ą o p a r tą n a p r a w ie n a t u r y o ra z fo r m a liz m e m e ty c z n y m , z d a n ie m A n z e n b a c h e ra , is tn ie je w f u n d a m e n ta ln y c h k w e s tia c h d a le k o id ą c a k o n w e r ­ g e n c ja . J a k o k o r o n n y c h ś w ia d k ó w o b u tr a d y c ji p o w o łu je p ro f. A. A n z e n ­ b a c h e r św . T o m a sz a o ra z I. K a n ta .

E ty k a o p a r ta n a p r a w ie n a t u r y o ra z fo r m a liz m e ty c z n y p rz e z d łu g i czas u w a ż a n e b y ły za s y s te m y p r z e c iw s ta w n e i n ie m o ż liw e do p o g o d z e n ia . W y ­ s iłk o m z w ła sz c z a k a to lic k ic h te o lo g ó w - m o ra lis tó w (A u e r, B ö c k le , E n g e lh a r d t, K lu x e n , M ie th , M e rk s ) o s ta tn ic h l a t p rz y p is a ć n a le ż y u k a z a n ie z b ież n o ści o b u tr a d y c ji. I s tn ie n ie ta k i e j k o n w e r g e n c ji p ro f. A n z e n b a c h e r u s iłu je u k a ­ zać p rz y p o m o c y d w u r e k o n s tr u k c j i. W p ie r w s z e j części r e f e r a t u p r ó b u je z r e k o n s tr u o w a ć z p o z y c ji T o m a sz o w e j to , co u K a n ta n a z y w a się fo r m a liz ­ m em . W d r u g ie j części r e k o n s tr u k c j i u k a z u je z p o z y c ji K a n ta , co u św . T o ­ m a s z a w y ra ż o n e z o sta ło p rz y p o m o c y p o ję c ia l e x n a tu r a lis . R e f e r e n t siłą rz e c z y o g ra n ic z y ł się do n a jw a ż n ie js z y c h e le m e n tó w . Z e s tw ie r d z e n ia k o n ­ w e rg e n c ji w y p ro w a d z ił ta k ż e w n io sk i. W d y s k u s ji p o d n ie s io n o in t e r e s u ją c y c h a r a k t e r p r ó b y p o g o d z e n ia te o n o - m ii i a u to n o m ii o ra z p r ó b y u k a z a n ia , że ro z u m je s t w y k ła d n ik ie m o w e j l e x a e te r n a . D o cen io n o ta k ż e e le m e n ty e k u m e n ic z n e r e f e r a tu , ch o ć n ie b r a k b y ło ró w n ie ż w y p o w ie d z i r a d y k a l n ie p rz e c iw n y c h , w k tó r y c h z d e c y d o w a n ie o d rz u c a n o p ra w o n a t u r y ja k o rz e c z y w is to ś ć n ie is tn ie ją c ą .

T eg o ż d n ia m ia ły m ie js c e jesz c z e d w a k o m u n ik a ty n a u k o w e r o z w ija ją c e g łó w n y te m a t z ja z d u . P ro f . d r I w a n F u ć e k (Z ag rzeb ) m ó w ił n a te m a t: D as M e n s c h e n b ild in d e r n e u e n V e r fa s s u n g d e r S o v ie tu n io n , z aś p ro f. d r S v e - to z a r S t o j a n o v i é (B e lg ra d ) z a ty tu ło w a ł sw ó j p rz y c z y n e k B e m e r k u n g e n z u r h e u tig e n p h ilo s o p h is c h e n K r is e , w s k a z u ją c n a to, że p e w n e o d ła m y d z i­ s ie js z e j filo z o fii o p e r u j ą ty lk o s e le k ty w n y m , je ś li n ie fa łs z y w y m o b ra z e m c z ło w ie k a .

T rz e c i z a s a d n ic z y r e f e r a t p rz e d ło ż y ł z e b ra n y m S ir S t u a r t H a m p s h i r e (O x fo rd ) n a te m a t M o r a lity a n d C o n flic t. H a m p s h ir e od d a w n a je s t p rz e

B I Ü L E T Y N T E O L O G IC Z N O M O R A L N Y

k o n a n y , że z rą b m y ś li A ry s to te le s o w s k ie j d la t e o r ii i p r a k t y k i m o r a ln o ś c i je s t b a r d z ie j p r z y d a tn y od ja k ie g o k o lw ie k in n e g o s y s te m u m y ś lo w e g o . R a c je ta k ie g o sw e g o p r z e k o n a n ia w y ło ż y ł w a r t y k u ła c h F a lla c ie s in M o ra l P h ilo ­ s o p h y , A D e fe n s e o f A r is to tle o r a z w k s ią ż c e T w o T h e o r ie s o f M o r a lity .

Z n a c z n ą część r e f e r a t u z a ję ły n a j p i e r w z a w iłe w y w o d y n a te m a t i n s t r u ­ m e n t a r i u m , k tó r y m z a m ie r z a ł s ię p o słu ż y ć n a u z a s a d n ie n ie s w o je j te z y . W s u m ie H a m p s h ir e do A r y s to te le s o w s k ie j m y ś li o d n o si s ię k r y ty c z n ie . T r a ­ d y c ji, k tó r a n a k a z y w a ła k ie r o w a ć s ię s a m y m ro z u m e m i p r a w e m m o r a ln y m (św . T o m asz, I. K a n t), H a m p s h ir e p r z e c iw s ta w ia k o n c e p c ję , jeg o z d a n ie m , n ie d o ść r e p r e z e n ta ty w n ą , a b liż s z ą ży cia . P r a w o m o r a ln e w s w e j r a c j o n a l ­ n e j fo r m ie n ig d y n ie o s ią g n ie n a w e t w p rz y b liż e n iu śc isło śc i p o ję ć m a t e m a ­ ty c z n y c h . P r z e c iw s ta w ia ją c się t e j tr a d y c j i H a m p s h ir e u s iłu je u k a z a ć z d o l­ n o ść c z ło w ie k a do w y o b r a ż e n ia so b ie i u c h w y c e n ia w a r to ś c i e ty c z n y c h . M o ­ r a ln o ś c i, tw ie r d z i r e f e r e n t, u c z y m y się in a c z e j n iż lo g ik i. U c z y m y s ię p rz e z n a ś la d o w a n ie . N ie is tn i e je w ty m w z g lę d z ie ja k a ś u n iw e r s a ln a k u l t u r a . J e ­ ś li zaś d ą ż y m y do u z g o d n ie n ia p e w n y c h w s p ó ln y c h w z o rc ó w n o r m a ty w n y c h , to z p e w n o ś c ią n ie o s ią g n ie s ię te g o n a d ro d z e s a m y c h r a c j o n a ln y c h p o ro ­ z u m ie ń . M e to d ą z g o d n y c h s ą d ó w e ty c z n y c h n ie d o jd z ie się d o ro z w ią z a n ia e ty c z n y c h k o n f lik tó w . J e s t to m o ż liw e ty lk o w d ro d z e d ia lo g u , k tó r y u w z g lę d ­ n ia łb y w n a le ż y ty m s to p n iu e le m e n ty e m o c jo n a ln e . N a z a s trz e ż e n ie p ro f . A n z e n b a c h e r a , że a n i u św . T o m a sz a , a n i u I. K a n ta n ie w id a ć p o d s ta w d la k o n c e p c ji H a m p s h ir e ’a , t e n o d p a rł, że w p r a w d z ie p o s ia d a m y z d o ln o ś ć r e f le k s y jn e g o m y ś le n ia e ty c z n e g o , lecz n ie n a le ż y z te g o p o w o d u n e g o w a ć z d o ln o ś c i c z ło w ie k a do o d c z u w a n ia w a r to ś c i e ty c z n y c h , g d y ż d o p ie ro z o b u ź ró d e ł p ły n ie p e r s o n a ln y s ą d e ty c z n y . H a m p ­ s h ir e s ta w ia w ię c je d n o c z e ś n ie n a r a c jo n a liz m i e m p iry z m w e ty c e . R a c jo ­ n a ln ie m o ż n a w a r to ś c i r e k o n s tr u o w a ć , lecz k o n s tr u o w a ć ic h n ie m o ż n a . W a r ­ to ś c i u s t a la k o n s e n s lu d z i. D la o s ią g n ię c ia n a w e t o g ra n ic z o n e g o k o n s e n s u tr z e b a p o łą c z y ć e le m e n ty r a c j o n a ln e i e m p iry c z n e . Z d a n ie m p r e le g e n ta , n ie ­ p o ro z u m ie n ie m je s t w y c h o d z e n ie od o k re ś lo n e g o o b ra z u c z ło w ie c z e ń s tw a n a d ro d z e d e d u k c ji. N a le ż y r a c z e j g ro m a d z ić b lis k ie ż y c iu a r g u m e n ty , k tó r y c h n ie z d o b y w a się w d ro d z e d e d u k c ji.

P l e n a r n a d y s k u s ja w o k ó ł b a rd z o te o r e ty c z n ie u ję t e j te m a ty k i z ja z d u n a u ­ k o w e g o u ja w n iła , że w g łó w n y c h z a ło ż e n ia c h a n tr o p o lo g ic z n y c h p r z e w a ż a ją e le m e n ty w sp ó ln e . W s z y s tk ie p o z y c je b y ły je d n a k n a ty l e o tw a r te , że n a w e t m a r k s is to w s k ie z a ło ż e n ia , ja k je p r z e d s ta w ił p ro f. S t o j a n o v i é , a jeszcze b a r d z ie j o r ie n ta c je to m is ty c z n e i k a n io w s k ie u m o ż liw ia ją d ia lo g ze so b ą . P o ­ w a ż n ie js z e n a to m ia s t tr u d n o ś c i ro d z iły k w e s tie p o d n o sz o n e ze s tr o n y z w o ­ le n n ik ó w a n a lity c z n o - e m p iry c z n y c h te o r ii e ty c z n y c h ro z p o w s z e c h n io n y c h n a te r e n ie S z w e c ji, W ie lk ie j B r y ta n i i, a ta k ż e H o la n d ii.

S ię g n ię to w c z a sie z ja z d u ta k ż e do p o z a e u r o p e js k ie j m y ś li e ty c z n e j. W s p e c ja ln e j g r u p ie ro b o c z e j p o d k ie r o w n ic tw e m d r. W . G a b r i e l a (W ie­ d e ń ) r e f e r o w a n o i d y s k u to w a n o z a ło ż e n ia e ty c z n e i a n tr o p o lo g ic z n e w f ilo ­ z o fii c h iń s k ie j. Z a ry s o w a n o p o g lą d y z w o le n n ik ó w k o n f u c ja n iz m u , ta o iz m u i p ó ź n ie jsz e g o le g a liz m u . W . G a b rie l n a p le n a r n y m p o s ie d z e n iu p rz e d ło ż y ł z e b r a n y m p la n p o d ró ż y c z ło n k ó w S o c ie ta s E th ic a do C h in w d n ia c h 17.09.— 8.10.1983 r. d la n a w ią z a n ia k o n ta k t ó w z e ty k a m i, filo z o fa m i i so c jo lo g a m i c h iń s k ie j a k a d e m ii filo z o fii i n a u k s p o łe c z n y c h , j a k i z p rz e d s ta w ic ie la m i r ó ż n y c h o d ła m ó w r e lig ijn y c h .

I n a c z e j n iż to b y ło w d o ty c h c z a s o w y m s ty lu o rg a n iz o w a n ia d o ro c z n e j s e s ji n a u k o w e j S o c ie ta s E th ic a , n ie j a k o n a p r z e d łu ż e n iu s e s ji, p rz e p ro w a d z o n o W d n ia c h 13— 17.09.1982 r . w I n t e r - U n iv e r s it y C e n tr e w D u b r o w n ik u s e m i­ n a r i u m n a u k o w e n a te m a t H u m a n is tic F o u n d a tio n o f E th ic s, o b s łu g iw a n e p rz e z c z ło n k ó w S o c ie ta s E th ic a . O ile s e s ja n a le ż a ła do d o ść d o b rz e o b s a d z o ­ n y c h , o ty le m n ie j lic z n e b y ło s e m in a r iu m , p rz y cz y m p r z e k r ó j u c z e s tn ik ó w p r z e b ie g a ł od d o c e n ta u n iw e r s y te tu do s t u d e n ta d ru g ie g o s e m e s tr u . K ie ­ r o w n ic tw a s e m in a r i u m p o d ją ł s ię ju g o s ło w ia ń s k i k o le g a p ro f. М . V a 1 к ο­ ν i ć . P ie rw s z e g o d n ia p ro f . E . C h i a v a c c i w y ło ż y ł is to tn e p ro b le m y n a

B I U L E T Y N T E O L O G IC Z N O M O R A L N Y

t e m a t W h a t is E th ic s? , k la s y f ik u j ą c n a jw a ż n ie js z e s y s te m y i c h a r a k t e r y z u j ą c sp o s o b y d o w o d z e n ia . I n t e n s y w n a d y s k u s ja p rz y c z y n iła s ię do je s z c z e w ię k - ,szej e fe k ty w n o ś c i w y k ła d u . N a s tę p n e g o d n ia p ro f . H. J . T ü r k m ó w ił n a te m a t P lu r a lis m in h u m a n is tic E th ic s , w y k a z u ją c s p rz e c z n o ść i p r a k ty c z n ą n ie m o ż liw o ś ć z re a liz o w a n ia k o n s e k w e n tn ie r e la ty w is ty c z n e j p o s ta w y w e ty ­ ce. U siło w a ł ta k ż e z a ry s o w a ć d ro g i w k ie r u n k u u n iw e r s a liz m u e ty c z n e g o . P r o f . L. P r e t z w w y k ła d z ie p e łn y m s u b te ln y c h e k s p lik a c ji i in t e r p r e t a c j i u s to s u n k o w a ł się do z a g a d n ie n ia T h e E th ic s o f S . P. S a r tr e b e tw e e n L ib e ­ r a lis m a n d M a r x is m . T e m u n a w y s o k im p o z io m ie u tr z y m a n e m u w y k ła d o w i o d p o w ia d a ł n a s tę p n e g o d n ia r e f e r a t p ro f . M . V a l k o v i c a E th ic s a n d R e lig io n . W y p o w ie d ź p ro f. M. V a lk o v ic a w y w o ła ła o s trz e js z e k o n tr o w e r s je . N ie ­ k tó r z y s p o ś ró d u c z e s tn ik ó w s e m in a r iu m , m y ś lą c y k o n s e k w e n tn ie a te is ty c z n ie , n ie m o g li p o ją ć n ie k tó r y c h s f o rm u ło w a ń .

M im o n ie w ie lk ie j lic z b y u c z e s tn ik ó w s e m in a r iu m , p o s ta n o w io n o n ie p o ­ rz u c a ć id e i o rg a n iz o w a n ia i w p rz y s z ło ś c i o b s łu g iw a n e g o p rz e z c z ło n k ó w S o ­ c ie ta s E th ic a o tw a r te g o s e m in a r iu m e ty c z n e g o w I n t e r - U n iv e r s it y C e n tre o f P o s tg r a d u a te S tu d ie s w D u b ro w n ik u .

k s . A lo j z y M a rco l, N y s a

3. M o d litw a w ż y c iu ch rześcija ń sk im S ym p o zju m w A k a d em ii T eo lo g ii K a to lick iej

W d n ia c h 28 lu te g o i 1 m a r c a 1983 r. o d b y ło się w A k a d e m ii T eo lo g ii K a to lic k ie j w W a rs z a w ie o g ó ln o p o lsk ie s y m p o z ju m n a te m a t M o d litw a w ż y ­ c iu c h r z e ś c ija ń s k im , z o rg a n iz o w a n e p rz e z K a te d r ę T e o lo g ii D u c h o w o śc i. U cze­ s tn ic z y li w n im p r z e d s ta w ic ie le lic z n y c h z g ro m a d z e ń z a k o n n y c h , s e m in a r ió w d u c h o w n y c h i in n y c h ś r o d o w is k k a to lic k ic h . O tw a rc ia s y m p o z ju m d o k o n a ł jeg o in s p ir a t o r k s. p ro f, d r h a b . S ta n i s ł a w O l e j n i k . S tw ie r d z ił, że 4 0 0 -set- n a ro c z n ic a ś m ie rc i św . T e re s y z A w ila o ra z f a k t , że w sp ó łc z e ś n ie c o ra z w ię ­ c ej lu d z i in t e r e s u j e się m o d litw ą , s k ło n iły o rg a n iz a to r ó w do p o d ję c ia te g o z a g a d n ie n ia w r a m a c h sy m p o z ju m . P r o f e s o r z w ró c ił ró w n ie ż u w a g ę n a to, że o m o d litw ie p o w in n o s ię m ó w ić , a le p rz e d e w s z y s tk im tr z e b a się je j u c z y ć i p r a k ty k o w a ć . S tą d r e f e r a t y o b o k te o lo g ii m o d litw y m a ją u k a z y w a ć r ó w n ie ż p o tr z e b ę , m o ż liw o ść i sp o s o b y je j p r a k ty k o w a n ia .

W r a m a c h s y m p o z ju m z o s ta ły w y g ło sz o n e n a s tę p u ją c e r e f e r a t y : S w . T e ­ re s a z A w ila — m is t r z y n i m o d lit w y (o. d r D o m in ik W i d e r O CD ), M o d litw a w P iś m ie Ś w i ę t y m (ks. p ro f, d r h a b . J a n Ł a c h ) , R o la m o d lit w y w ż y c iu d u c h o w y m c z ło w ie k a (ks. b p d r W ilh e lm P l u t a ) , M o d litw a p u b lic z n a K o ­ ścio ła (ks. d r h a b . B o g u s ła w N a d o l s k i T C h r.), M o d litw a w n a u c z a n iu p a p ie ż a J a n a P a w ła I I (ks. doc. d r h a b . J e r z y B a j d a ) , P ró b a te o lo g ii m o d lit w y (o. d r h a b . J a c e k S a 1 i j O P).

W r e f e r a ta c h u k a z a n o m o d litw ę , g łó w n ie ja k o p ro c e s d ia lo g u B oga z c z ło w ie k ie m . J . S a 1 i j p o d k re ś lił, że w s z y s tk ie s tw o r z e n ia z n a jd u ją się w s y tu a c ji d ia lo g ic z n e j do S tw ó rc y . B óg n ie u s ta n n i e u d z ie la is tn i e n ia k a ż d e ­ m u s tw o r z e n iu o ra z o b d a rz a w s z y s tk im , czy m ono je s t. W ty m s e n s ie m y ś l c h r z e ś c ija ń s k a m ó w i o m o d litw ie k o s m o s u , a sz c z e g ó ln ie p rz y r o d y , k tó r a p rz e z s a m f a k t is tn ie n ia g ło si c h w a łę i o b e c n o ść S tw ó rc y . M ię d z y B o g iem a s t w o r z e n ia m i r o z u m n y m i d o k o n u je się s p e c y fic z n y d ialo g . S tw o r z e n ia r o ­ z u m n e z o s ta ły p o w o ła n e do is tn i e n ia ja k o b y ty z d o ln e do w o ln o śc i i m iło ­ ści. T o te ż ic h z w r a c a n ie się do B o g a m u s i b y ć z g o d n e z n a t u r ą , to z n a c z y w w o ln o śc i i m iło śc i. O tw ie r a n ie się n a S tw ó rc ę p o w in n o d o k o n y w a ć się sto p n io w o i c o ra z g łę b ie j.

S p o ś r ó d n a r o d ó w B óg w y b ie r a I z r a e litó w i z n im i p ro w a d z i sz czeg ó ln y d ia lo g . J e d n a k ja k to u k a z a ł, n a p o d s ta w ie te k s tó w b ib lijn y c h k s. J. Ł a c h , I z r a e lic i n ie d o c e n ia li sw eg o w y b r a ń s tw a . C zęsto o d c h o d z ili od B oga. N ie ­ w ie rn o ś ć B o g u z a w sz e ro d z i g rz e c h . P a k t te n d o c h o d z ił do ś w ia d o m o ś c i I z r a e ­