View of Aoristic Forms in the Seventeenth-Century Kiev Polonicas

JOLANTA KLIMEK

FORMY AORYSTYCZNE

W XVII-WIECZNYCH POLONIKACH KIJOWSKICH

Pretekstem do si

ĊgniĊcia po dawno juĪ, i jak siĊ wydawađo wyczerpująco,

omówione zagadnienie stađ siĊ artykuđ Zofii Kurzowej Nowe uwagi o genezie

i chronologii czasu przeszđego na -ch

_{, w którym autorka zrewidowađa}

sta-nowisko dotycz

_{ące zarówno zasiĊgu przestrzennego, jak i czasowego}

wystĊ-powania w polszczy

Ĩnie form aorystycznych – przeszđych i warunkowych.

Dotychczas badacze byli raczej jednomy

Ğlni co do geografii i chronologii

ao-rystu

_{i opartego na nim trybu przypuszczaj}

_ącego:

Dialekt mađopolski dađĪycie formom czasu przeszđego takim, jak robiđech, robilichmy. Peđne siđyĪywotnej rozkrzewiđy siĊ szybko na gruncie mađopolskiego jĊzyka ludowego, przenikając takĪe do dialektu kulturalnego, a za jego poĞrednictwem do jĊzyka literac-kiego XVI i początku XVII w.3_;

W drukach pierwszej pođowy w. XVII coraz rzadsze stają siĊ formy omawiane. Do-strzec je moĪna jeszcze tu i ówdzie, np. w wierszach Mađopolanina H. Morsztyna […] lub w niektórych utworach z mađopolskiego podđoĪa wyrosđej tzw. komedii rybađtow-skiej […] Stopniowy zanik form tego rodzaju wiąĪe siĊ niechybnie z przeniesieniem Dr JOLANTA KLIMEK – adiunkt Katedry JĊzyka Polskiego Katolickiego Uniwersytetu

Lu-belskiego Jana Pawđa II; adres do korespondencji: Katedra JĊzyka Polskiego KUL, Al. Racđa-wickie 14, 20-950 Lublin.

1 _{W: t aĪ, Z przeszđoĞci i teraĨniejszoĞci jĊzyka polskiego, Kraków 2007, s. 393-402.} 2 _{Antoni Kalina (Formy gramatyczne jĊzyka polskiego do koĔca XVIII w., Lwów 1883, s. 363)}

zanik aorystu widziađ znacznie wczeĞniej: „[1. os. l. mn.] okođo pođowy XV wieku zostađo cađ-kowicie zatarte znamiĊ aorystu a forma jego zrównađa siĊ zupeđnie czasowi przeszđemu zđoĪo-nemu, z którego przyjĊđa zakoĔczenie -smy”.

3 _{W. T a s z y c k i, Geneza polskiego jĊzyka literackiego w Ğwietle faktów} historycznojĊzy-kowych, w: Materiađy do studiowania historii jĊzyka polskiego, wybór G. Majkowski, Piotrków

oĞrodka polskiego Īycia paĔstwowego na Mazowsze, z powolnym upadkiem znaczenia Mađopolski jako oĞrodka naszego Īycia kulturalnego. W zetkniĊciu z polszczyzną ma-đopolską uwypukliđ siĊ dialektyczny charakter tych form4_;

Forma 1 os. l.p. bych utrzymuje siĊ dđugo, bo aĪ do pođowy XVII w., a przed wiekiem XVI jest w wyđącznym uĪyciu. Z początkiem XVI w. powstaje bym i coraz bardziej siĊ rozpowszechnia. […] Forma 1. os. l. mn. bychom w uĪyciu do pođowy XVI w.; obok niej wyrównane bylismy : bylichmy od wieku XV po XVI […] oraz bysmy w XVI i XVII […], a od pođowy XVI w. aĪ dotąd: byĞmy5_;

zestawienie form 1. os. obu liczb zebrane z autorów XVI w, wskazuje, Īe uĪycie bych :

bychmy, bym : bysmy nie tylko zaleĪađo od czasu (im bliĪej koĔca XVI w., tym mniej bych, bychmy), ale i od regionu (typowa wđaĞciwoĞü mađopolska i Ğląska)6;

na przeđomie XV i XVI w. powstađa odmianka pierwszej osoby wszystkich liczb: w oparciu o odnoĞne formy trybu przypuszczającego, np. robiđbych, robiđybychmy, we-szđa w uĪycie forma robiđech, robiđychmy, robiđachwa. Jest ona związana z Mađopolską iĝląskiem; stamtąd pochodzący pisarze wprowadzili ten dialektyzm do jĊzyka literac-kiego na okres XVI stulecia. Jeszcze w 1. pođ. w. XVII coraz rzadziej uĪywane, póĨniej zniknĊđy7_.

Kurzowa podj

Ċđa polemikĊ nie tylko z krytykowanym juĪ wczeĞniej przez

Stanisđawa Rosponda poglądem Witolda Taszyckiego (podzielanym przez

cy-towanych wy

Īej autorów Gramatyki historycznej), jakoby formy aorystyczne

historycznie byđy cechą mađopolską, ale i kontrpropozycją Rosponda

uzna-j

ącego je wprawdzie za cechĊ polszczyzny ogólnej, ale ograniczoną

styli-stycznie („nie nale

Īađy do form wybitnie eleganckich, literackich”

_{) i}

chrono-logicznie (nie wykraczađy poza pierwsze dekady XVII w.). Badaczka,

ana-lizuj

ąc korespondencjĊ domu Radziwiđđów (z lat 1571-1587, 1596-1615),

Sa-piehy (z lat 1584-1588) i dokumenty litewskie (z XVII w.), zweryfikowađa

obydwie negatywne tezy Rosponda, formuđując wđasne:

autorzy listów naleĪą do elity spođecznej, wnosiü moĪna, Īe zaobserwowane u nich uĪycie form trybu warunkowego odzwierciedla sposób funkcjonowania tych form w

jĊ-4 _{T e nĪ e, Staropolskie formy czasu przeszđego robiđech, robilichmy, „Sprawozdania z}

Czyn-noĞci i PosiedzeĔ Akademii UmiejĊtnoĞci” 1(1946), s. 10.

5 _{Z. K l e m e n s i e w i c z, T. L e h r - S pđ a w iĔ s k i, S. U r b a Ĕ c z y k, Gramatyka} histo-ryczna jĊzyka polskiego, Warszawa 1965, s. 379.

6 _{S. R o s p o n d, Gramatyka historyczna jĊzyka polskiego, Warszawa 2005, s. 180.} 7 _{Z. K l e m e n s i e w i c z, Historia jĊzyka polskiego, Warszawa 1999, s. 303-304.} 8 _{K u r z o w a, Nowe uwagi…, s. 395.}

zyku polskim, którym posđugiwađy siĊ wyĪsze sfery spođeczne w Wielkim KsiĊstwie Litewskim9_;

przykđady form trybu przypuszczającego na -bych i czasu przeszđego na -ch w tekstach pisanych w póđnocnokresowej odmianie jĊzyka polskiego wychodzą znacznie poza pierwsze dziesiĊciolecia XVII w., takĪe poza jego pierwszą pođowĊ, nawet dochodzą do ostatniej jego üwierci (najpóĨniejszy przykđad z 1682 r.)10_.

Przytoczone spostrze

Īenia Kurzowej i jej opinia, iĪ naleĪy zweryfikowaü

pogl

ądy dotyczące chronologii, geografii

_{i literacko}

_{Ğci konstrukcji czasu}

przeszđego i trybu przypuszczającego bazujących na aoryĞcie

_{, w znakomitym}

stopniu wpisuj

ą siĊ w prowadzone przeze mnie badania dotyczące jakoĞci

XVII-wiecznych druków polskich z typografii Đawry Kijowsko-Peczerskiej

_.

Ze wzgl

Ċdu na usytuowanie Kijowa, jak równieĪ jego przynaleĪnoĞü

paĔ-stwow

ą, naturalne powinno byü wpisanie jego jĊzyka w obrĊb polszczyzny

póđ-nocnokresowej – tak si

Ċ jednak nie stađo

_{. Jednym z powodów tego stanu}

rze-czy mo

Īe byü rozbieĪnoĞü substratowa polszczyzny póđnocnokresowej (podđoĪe

litewsko-biađoruskie) i kijowskiej (ruskie), jak równieĪ popularne – choü

kry-tykowane – uto

_{Īsamianie zasiĊgów jĊzykowych z granicami politycznymi.}

Wy-pracowanie zadowalaj

ącej kwalifikacji wymaga wielu badaĔ dotyczących

wszystkich pđaszczyzn jĊzyka Ĩródeđ kijowskich i skonfrontowania ich wyników

z danymi dotycz

ącymi rozpoznanych juĪ regionalnych odmian polszczyzny. Ze

wzgl

Ċdu wiĊc na niemoĪnoĞü jednoznacznego na tym etapie badaĔ okreĞlenia

statusu polszczyzny druków, posđuguj

Ċ siĊ terminem polszczyzna kijowska w

ro-zumieniu ‘odmiana terytorialna polskiego j

Ċzyka literackiego funkcjonująca

w kr

Ċgu polskiej i ruskiej

_{inteligencji kijowskiej skupionej w XVII w. wokóđ}

Akademii Kijowsko-Mohyla

Ĕskiej, reprezentowana przez druki typografii

Đaw-ry Peczerskiej’

_.

9 _{TamĪe, s. 397.} 10 _{TamĪe, s. 401.}

11 _{Abstrahując, oczywiĞcie, od wspóđczesnych gwarowych uĪyü reliktów aorystu.} 12 _{TamĪe, s. 401-402.}

13 _{J. K l i m e k, Prolegomena do poloników kijowskich z XVII wieku, w: JĊzyk polski.} WspóđczesnoĞü. Historia, t. VII, red. W. KsiąĪek-Bryđowa, H. Duda, M. Nowak, Lublin 2009.

14 _{T aĪ, Status polszczyzny kijowskiej w Ğwietle granic i zasiĊgów polszczyzny kresowej, w:} ĩywe problemy historii jĊzyka (w druku).

15 _{W szerokim rozumieniu historycznym Rusi Koronnej, obejmującej po unii lubelskiej}

takĪe UkrainĊ.

Formy aorystyczne wyst

_{Ċpują w oĞmiu spoĞród dostĊpnych mi piĊtnastu}

poloników kijowskich: Exegesis i Paterikonie Sylwestra Kossowa, Parergonie

Iliariona Denisowicza, Teratourgimie Atanazego Kalnofojskiego, Messiaszu

Prawdziwym

Joannicjusza Galatowskiego, Listach

Ğw. Oyca Partheniusza,

antologii Mnemosyne sđawy, prac y trudow i Lutni Apollinowej Đazarza

Bara-nowicza. Stopie

_{Ĕ nasycenia tekstów interesującymi mnie formacjami jest}

zró

Īnicowany – od uĪyü bardzo czĊstych do jednostkowych, noszących wrĊcz

znamiona pomyđki czy przeoczenia. Jak siĊ wydaje, nie bez znaczenia jest

przynale

ĪnoĞü genologiczna Ĩródeđ i ĞciĞle powiązana z nią konwencja

skđa-dniowa. W tekstach polemicznych (opartych na pozorowanym b

ądĨ

rzeczywi-stym dialogu) i hagiograficznych (bazuj

ących na wspomnieniach jednostki lub

zbiorowo

Ğci) formy orzeczeĔ w 1. osobie czasu przeszđego czy trybu

warun-kowego s

ą bardzo czĊste. W tekstach poetyckich i panegirycznych podmiot

czy narrator, schodz

ąc na plan dalszy, wypowiadają siĊ znacznie czĊĞciej

w czasie tera

Ĩniejszym, a odbiorca przywođywany jest poprzez 2. lub 3. osobĊ

gramatyczn

ą. To zaĞ uniemoĪliwia zidentyfikowanie form aorystycznych

syn-kretycznych z tera

Ĩniejszymi.

W eksplorowanych cađoĞciowo bądĨ fragmentarycznie, w zaleĪnoĞci od

obj

_{ĊtoĞci, polonikach zanotowađam ponad 80 uĪyü aorystu i opartego na nim}

trybu warunkowego. Z tego wzgl

Ċdu, iĪ moim celem nie jest tu ustalanie

pro-porcji form starszych (-ch-/-chm-) i nowszych (-m-/-sm-), przedstawiam peđny

katalog u

Īyü

_{z uwzgl}

_{Ċdnieniem chronologii tekstów i osoby gramatycznej.}

CZAS PRZESZĐY

1. osoba liczby mnogiej

1633:

iákochmy siĊ przez ten czás dobrze nápátrzyli

1635:

IuĪ to czwarty rok zapĊdy swe cyrkluje / iákochmy w Kiowie Pálládyiskie Kunszty […] flozyrowáü poczĊli;

záwitálichmy do üiebie Wiekopomny Kiowie;

Byđ ten czás / Īechmy siĊ wyspowiadawszy […] oczekiwali; tĊ opinią z Ğiebie znieĞü záwĨiĊlichmy;

My záĞ z Swschodnią Cerkwią nászą iáwniechmy wierzyli / y wierzymy; wszytkie insze tym podobne opinie obrzydliwe […] záwszechmy przeklináli; My záĞ wierzylichmy y wierzymy;

My záĞ Prawosđawni trzymálichmy y trzymamy;

mychmy tránsubstántiácyą wyczerpnĊli z SwiĊtych Oycow; Zebrzelichmy po te czásy po Ingolstádyum;

IĪalichmy tu Onegday w nocy nie przychodzili;

gdychmy ná Izásđáwá MĞüisđáwowiczá z Pođowami szli / obaczylichmy zamek; a gdychmy przyszli do niego;

czemu gdychmy siĊ dziwowáli; powiádáiąc Īechmy wam dáli; mychmy spáli w domách nászych;

przyszlichmy zárowno wszyscy / pytálichmy siĊ : po co; wtym obaczylichmy Cesárzową / y pokđon iey uczynilichmy; mychmy siĊ pokđonili y rzekli;

rzeklichmy;

wĨiĊlichmy tedy zđotá áĪ názbyt u niey;

obaczylichmy ná powietrzu Cerkiew iákby miáđá byü wielka : spytálichmy / pod iákim-by imieniem;

mychmy nigdy z tego mieyscá nie odchodzili; Īechmy wam zdáli siĊ bydĨ osobámi nászemi; rozmierzylichmy wielkoĞü iey;

chwalilichmy Zbáwiüielá;

áto są Ğwiadkowie / iákochmy z nimi skarĪyli;

Ğmieli udawáü w mieĞüie / Īechmy my wđáĞni námálowáli te obrázy; mychmy tu czĊsto chodĨili / á widĨieü was nie moglichmy;

WĪdyüiechmy wszyscy byli przy tym;

KtoüiĊ w Hábit Bráüie miđy oblokđ / bochmy sđyszeli y Ğpiewánie y sđowá; proĞlichmy zá tobą Zbáwiüielá;

1643:

Gdy pokornoĞü násza zwyczayny Synod pospođu z przewielebnieyszemi Oycami […] odprawowalichmy.

W eksplorowanym materiale pojawiaj

ą siĊ zarówno syntetyczne, jak i

ana-lityczne formy z cz

ąstką -ch-, co stanowi fakt wart szczególnego podkreĞlenia,

tak

Īe wobec wspomnianych odkryü Kurzowej. Badaczka nie odnalazđa

bo-wiem w listach Radziwiđđa i Sapiehy

Īadnej samodzielnej aorystycznej formy

czasu przeszđego, a w dokumentach litewskich jedynie cztery

_{. W badanych}

przeze mnie polonikach z 4. dekady XVII stulecia mamy ich znacz

ącą liczbĊ,

m.in.: obaczylichmy, przyszlichmy, pytálichmy si

Ċ, rzeklichmy, chwalilichmy.

Na uwag

Ċ zasđugują równieĪ formy nieujĊte w powyĪszym zestawieniu, w 1.

osobie liczny mnogiej i podwójnej, o innej ju

Ī kwalifikacji temporalnej:

pióra Bazyliusza Ustrzyckiego z 1633 r.:

Ziy / á ná ten czás Īechmy Lacones w Rymach / nie dziwuy,

z 1635 r. z tekstów Sylwestra Kossowa:

wnet o nas tákie rumory w uszy ludzkie nágániáü poczĊto / Īechmy Uniüi / Īechmy nie Prawosđawni,

My záĞ tákiey sentencyey z Wschodnią Cerkwią mátką nászą iestechmy, Dáleko iestechmy od üiađá / á przytomni Pánu,

Izááku / my iestechwá Anyođowie,

S

_{ą to wszak formy czasu teraĨniejszego, powstađe drogą analogicznego}

przej-Ğcia -sm- w -chm-.

TRYB WARUNKOWY

1. osoba liczby pojedynczej

1633:

bych ią […] ofiárowađ

1635:

Wybaw miĊ od potwarzy ludzkiey / ábych strzegđ przykazaĔ twoich;

á iesli miĊ przeyĨrzađ do piekđá / bych wszytkie cnoty wypeđniđ / nie uydĊ go;

Rzekniüie mi wszyscy: Niechüi bĊdĨie Anathema, Anathema, Anatema, ieslibych kiedy myĞliđ / ieslibych kiedy byđ / y iesli iestem Kálwinem;

Mam zákaz od Oyca s. THEODOZEGO, ábych nikomu nie otwierađ

Gdyby mi Oüiec moy zmartwychwstađ / tedybych mu nie byđ ták rad / iáko tobie; iá bych teyĪe đáski od niego záĪyü chüiáđá;

18

nie bĊdĊ go wtym sđuchađ / ábych opuĞciwszy drogĊ Chrystusową / znowu siĊ do Ğwiátá obđudnego miađ udaü;

dađbych byđ komu innemu […] obraz zgotowaü;

nie chüieyĪe mie w to wprawiü / ábych siĊ proĪney chwađy Ğwiátá tego uiąđ; Bych co y dađ / ten iednák zguby swey nie uydĨie;

gdybyĞcie miĊ nie zátárásowáli / przybiegđbych byđ y rátowađ tego czđowieká; wđoĪ siĊ tedy w to / iákobych zá nim byđá;

iabych tobie rádĨiđ / ĪebyĞ ten skarb nie ná ubogie teraz obrociđ;

gdy miĊ nápomniađ namilszy Brát moy […] ábych w đakomstwie sercá mego nie zátapiađ; coĞ mi roskazađ ábych czyniđ / temu Stárcowi uczyniđem;

iemu teĪ oddađem dla niego / ábych go mogđ ználeĞü;

1638:

Wstawađem o puđnocy ábych üi wyznawađ;

A bowiem by mi byđ zđorzeczyđ nieprzyiáüiel moy / wĪdy bych byđ wytrwađ / y by byđ […] przeüiwko mnie wielkie rzeczy mowiđ / snádĨ bych siĊ byđ skryđ przed nim;

1671:

Niemniemacie Īebych przyszedđ psowaü Zakon; bych ciĊ wĪdy pogrzebđ w mátki twoiey grobie;

1. osoba liczby mnogiej

1633:

Bo ieslibychmy tĊpego dowüipu nawą chüieli Twoy Ocean sđawy przemierzyü;

prĊdzeyby nas rok ominąđ / á niĪelibychmy do sđusznego y koniecznego imiĊniá MO-HIĐO w portu przyĪeglowaü mogli;

1635:

rozumieiąc o nas / iákobychmy tych przemierzđych sekt Ministrami / Superintenden-tami / bĊdąc / onych teĪ herezyą […] dowcipy ludzkie záraĪáli;

bychmy czynili;

iedno Īebychmy z miđoĞiernych uczynkow szeregu / […] záĞiągnąü mogli;

tudĨieĪ ábychmy Przezacnemu Narodowi nászemu […] lumen Apollineum dárowáli; Dopuszcza wprawdĨie Bog tego / co dobrowolnie obieramy / ábychmy czynili zđe; ábychmy pátrząc ná figurĊ / intencyą ad figuram podnoĞili;

Dla tego ich czĊĞüiey náwiedzaymy / […] ábychmy ztąd bđogosđáwieĔstwá iákiego do-stąpili;

roskazáđá ábychmy iák nawiĊcey ile sámi chüieli u niey zđotá wĨiĊli; mowiąc : Īebychmy to w fundámentách pođoĪyli;

14. Dniá Augustá ma bydĨ poĞwiĊcona tá Cerkiew / ábychmy […] sđuĪyli Liturgią; gdybychmy was tesz widĨieli / proĞili bychmy was byli / áby ten ĞwiĊty Oüiec nas

pu-Ğciđ;

1643:

zyczylibychmy sobie […] te zamieszanie y rostyrki powagą Apostolskiey Zwierzch-noĞüi nám od Bogá daney miedzywami uĞmierzyü.

W analizowanych tekstach ruchome cz

ąstki -ch/-chmy, -bych/-bychmy

wy-kazuj

ą đączliwoĞü zarówno z czasownikami, jak i spójnikami (aby, bo, gdy,

gdyby, iĪali, jako, jeĞli, niĪeli, Īe, Īeby – formacje zleksykalizowane),

zaim-kami osobowymi (ja, my), a tak

Īe z przysđówkami (jawnie, tedy, wĪdy,

zaw-sze

). Mog

ą równieĪ, choü ma to miejsce najrzadziej, wystĊpowaü

samodziel-nie w prepozycji: bych wypeđniđ, bych dađ, bych byđ wytrwađ, bych si

Ċ byđ

skryđ. Konstrukcje analityczne stanowi

ą wiĊkszoĞü w obydwu analizowanych

formach: w czasie przeszđym jest ich nieco ponad pođowa (23 : 19; 54,76%),

dominuj

ą zaĞ w trybie warunkowym (33 : 4; 86,49%). Statystycznie

odpo-wiada to stanowi polskiemu przedstawionemu przez Teodozj

Ċ Rittel

_{i Alin}

_Ċ

Kowalsk

ą

_{, cho}

_{ü w polonikach kijowskich formy opisowe stanowią odsetek}

mniejszy ni

Ī w Polsce koronnej.

W przebadanym materiale formy trybu warunkowego i oznajmuj

ącego

wy-st

Ċpują w porównywalnym natĊĪeniu. Tym, co zwraca uwagĊ, jest brak form 1.

osoby liczby pojedynczej aorystu. Dysproporcja jest uderzaj

ąca, zwđaszcza gdy

zestawiamy frekwencj

Ċ tej osoby gramatycznej w trybie warunkowym z -bych

w tych samych tekstach, pozostaje jednak w zgodzie ze stanem ówczesnego

j

Ċzyka ogólnego

_.

W kontek

Ğcie substratu ruskiego, o którym przy badaniu polszczyzny

ki-jowskiej nie mo

Īna zapomnieü, warto zwróciü uwagĊ na sposoby wyraĪania

osoby gramatycznej w analizowanym materiale. Ze wzgl

Ċdu na specyfikĊ tej

kategorii ujawniaj

ą siĊ jedynie dwa modele: z pojedynczym bądĨ podwójnym

wykđadnikiem osoby. Szczególnie interesująco przedstawia siĊ drugi z

wy-19_{Szyk czđonów w obrĊbie form czasu przeszđego i trybu przypuszczającego, Wrocđaw}

1975, s. 79.

20_{Ewolucja analitycznych form czasownikowych z imiesđowem na -đ w jĊzyku polskim,}

Katowice 1976, s. 109.

mienionych sposobów. Reduplikacja osoby cz

_{ĊĞciej pojawia siĊ w czasie}

prze-szđym i realizuje kilka schematów:

1. zaimek osobowy + ko

Ĕcówka -chmy: mychmy chodĨili, mychmy

wy-szarpnĊli, mychmy spali, mychmy siĊ pokđonili y rzekli; my

ie-stechmy

;

2. zaimek osobowy + czasownik z ko

Ĕcówką -chmy: my wierzylichmy,

my trzymalichmy

;

3. spójnik + ko

Ĕcówka -chmy + zaimek osobowy: Īechmy my

ná-málowali

;

4. zaimek osobowy + przysđówek + koĔcówka -chmy: my iáwniechmy

wierzyli

.

Tylko dwukrotnie redundantny wykđadnik osoby pojawiđ siĊ wĞród form trybu

warunkowego i dotyczyđ wyđ

ącznie liczby pojedynczej, realizując najprostszy

schemat zaimkowy: ia bych ch

üiađa, ia bych radziđ.

Rozpatrywanie obecno

Ğci starych form czasu przeszđego dokonanego i

po-wstađego przez kontaminacjĊ z nim trybu warunkowego w polonikach

kijow-skich ma dwa cele. Zrealizowanie pierwszego,

dokumentacyjno-weryfikacyjne-go, pozwoliđo Kurzowej na znaczące przeformuđowanie stanowiska co do

aory-stu w historii polskiego j

Ċzyka literackiego. Niniejsze opracowanie, ukazujące

obecno

Ğü aorystu w póĨnych dekadach XVII wieku, wiĊc w czasie, gdy – jak

chcieli badacze – formacje te byđy rzadkie lub wrĊcz nieobecne w polszczyĨnie,

co wi

Ċcej – na terenach jeszcze bardziej oddalonych od obszarów uznanych za

macierzyste dla aorystu, stanowi potwierdzenie sđusznoĞci tez Kurzowej:

Skoro formy czasu przeszđego na -ch przeniknĊđy na teren tak odlegđy, hermetyczny, substratowo obcy i zachowađy siĊ tak dđugo, musiađy byü ogólną cechą jĊzyka pol-skiego. Trudno sobie bowiem wyobraziü, by mogđo do tego dojĞü, gdyby to byđa regio-nalna cecha mađopolska, która na pewien czas opanowađa jĊzyk literacki […] Przywie-dzione fakty skđaniaü wiĊc mogą do rewizji rozpowszechnionego poglądu na dialek-tyczne, mađopolskie pochodzenie czasu przeszđego na -ch, jego rozprzestrzeniania siĊ w jĊzyku literackim pod wpđywem mađopolskim i zanik pod wpđywem mazowieckim22_.

Recesywno

Ğü form aorystycznych zanotowanych w analizowanych tekstach

wydaje si

Ċ dostarczaü dowodów na to, iĪ druki odzwierciedlają faktyczny stan

j

_{Ċzyka. Gdyby bowiem aorystyczne formy przeszđe i warunkowe miađy w nich}

wyđ

ącznie wartoĞü stylizacyjną, nasycenie nimi tekstów nie malađoby z czasem.

Argumentem przeciw archaizacyjnej czy literackiej motywacji doboru form

z -ch/-chmy, -bych/-bychmy jest ich nieobecno

Ğü w tekstach pokrewnych

te-matycznie i genologicznie, a pochodz

ących z tego samego czasu czy

mđod-szych.

Drugim celem jest rozpoznanie paraleli z historycznym stanem b

_ądĨ

ogólno-polskim, b

ądĨ regionalnym, a poprzez to ustalenie jakoĞci tej najbardziej na

wschód wysuni

Ċtej odmiany XVII-wiecznej polszczyzny. ZiemiĊ kijowską

ba-dacze ch

Ċtniej widzieliby w granicach kresów pođudniowo-wschodnich, jednak

kolejny raz dane j

Ċzykowe z druków Đawry sprzeciwiają siĊ automatycznemu

posđugiwaniu siĊ tu kryterium geograficzno-politycznym

_{– w polszczy}

_Ĩnie

pođudniowokresowej analogicznego czasu brak poĞwiadczeĔ form z dawnym

aorystycznym -ch. Skoro za

Ğ wykazana zostađa wyraĨna zbieĪnoĞü w zakresie

wyst

Ċpowania form aorystycznych poloników kijowskich

_{z polszczyzn}

_ą

póđnocnokresow

ą

_{, raczej w niej nale}

_{Īy poszukiwaü potencjalnych Ĩródeđ,}

wzorców czy ogniwa po

Ğredniego z jĊzykiem Korony dla odmiany kijowskiej.

ħRÓDĐA

D e n i s o w i c z H., Parergon cudow swiĊtych obraza Przeczystey Bogarodzice…, Kijów 1638

(pierwodruk: ZNiO, nr XVII-3713 a).

B a r a n o w i c z Đ., Lutnia Apolinowa kaĪdey sprawie gotowa…, Kijów 1671 (mikrofilm:

Biblioteka Uniwersytetu Warszawskiego, Mikr. 17916).

G a l a t o w s k i J., Messiasz Prawdziwy Iezus Chrustus Syn Bozy…, Kijów 1671 (pierwodruk: Bibliotheca Seminaria Arch. In Biađystok, nr S-572).

K a l n o f o y s k i A., Teratourgima lubo cuda..., Kijów 1638 (pierwodruk: ZNiO, nr XVII-4346).

23 _{Zob. B. W a l c z a k, Po co i jak badaü gwary polskie na Ukrainie, w: Studia nad} polszczyzną kresową, t. VIII, red. J. Rieger, Warszawa 1995, s. 13-21.

24 _{Danuta MoszyĔska (O polszczyĨnie Sylwestra Kossowa (Na podstawie wstĊpu do}

Pate-ryka Pieczarskiego z 1635 r.), w: Tematy. KsiĊga jubileuszowa w 70. rocznicĊ urodzin Profe-sora Leszka MoszyĔskiego, GdaĔsk 1998, s. 138-143) opiniĊ, iĪ „w zakresie odmiany

czasow-nika w czasie przeszđym tekst Kossowa zawiera wyđącznie model polski, to jest zrobiđem,

spaliĞmy, przyszliĞcie”, sformuđowađa na podstawie analizy wstĊpów do Paterykonu, podczas

gdy formy dawne z -chm- wystĊpują w tekĞcie wđaĞciwym.

25 _{Zob. Z. K u r z o w a, JĊzyk polski WileĔszczyzny i Kresów póđnocno-wschodnich XVI-XX w.,}

Kraków 2006; I. G r e k - P a b i s o w a, I. M a r y n i a k o w a, JĊzyk polski na Kresach póđ-nocno-wschodnich dawniej i dziĞ, w: Historia i wspóđczesnoĞü jĊzyka polskiego na Kresach wschodnich, red. I. Grek-Pabisowa, Warszawa 1997, s. 27-109.

K o s s o w S., Exegesis to iest danie sprawy..., Kijów 1635 (pierwodruk: ZNiO, nr XVII-3508). K o s s o w S., Paterikon abo Īywoty ss. Oycow pieczarǕkich…, Kijów 1635 (pierwodruk:

Bi-blioteka ĝląska w Katowicach, nr 220218 I).

Listy SwiĊte Oyca Partheniusza …, Kijów 1643 (pierwodruk: ZNiO, nr XVII-3757).

Mnemosyne sđawy, prac i trudow…, Kijów 1633 (pierwodruk: Biblioteka Publiczna m.

War-szawy, nr XVII.2.1225).

BIBLIOGRAFIA

G r e k - P a b i s o w a I., M a r y n i a k o w a I., JĊzyk polski na Kresach póđnocno-wschodnich dawniej i dziĞ, w: Historia i wspóđczesnoĞü jĊzyka polskiego na Kresach wschodnich, red.

I. Grek-Pabisowa, Warszawa 1997, s. 27-109.

K a l i n a A., Formy gramatyczne jĊzyka polskiego do koĔca XVIII w., Lwów 1883.

K l e m e n s i e w i c z Z., L e h r - S pđ a w iĔ s k i T., U r b a Ĕ c z y k S., Gramatyka

histo-ryczna jĊzyka polskiego, Warszawa 1965.

K l e m e n s i e w i c z Z., Historia jĊzyka polskiego, Warszawa 1999.

K l i m e k J., Prolegomena do poloników kijowskich z XVII wieku, w: JĊzyk polski. WspóđczesnoĞü. Historia, t. VII, red. W. KsiąĪek-Bryđowa, H. Duda, M. Nowak, Lublin 2009, s. 189-203.

K l i m e k J., Status polszczyzny kijowskiej w Ğwietle granic i zasiĊgów polszczyzny kresowej,

w:ĩywe problemy historii jĊzyka (w druku).

K o w a l s k a A., Ewolucja analitycznych form czasownikowych z imiesđowem na -đ w jĊzyku polskim, Katowice 1976.

K u r z o w a Z., JĊzyk polski WileĔszczyzny i Kresów póđnocno-wschodnich XVI-XX w.,

Kra-ków 2006.

K u r z o w a Z., Nowe uwagi o genezie i chronologii czasu przeszđego na -ch, w: t aĪ, Z

prze-szđoĞci i teraĨniejszoĞci jĊzyka polskiego, Kraków 2007, s. 393-402.

M o s z yĔ s k a D., O polszczyĨnie Sylwestra Kossowa (Na podstawie wstĊpu do Pateryka Pieczarskiego z 1635 roku), w: Tematy. KsiĊga jubileuszowa w 70. rocznicĊ urodzin Profe-sora Leszka MoszyĔskiego, GdaĔsk 1998, s. 138-143.

R i t t e l T., Szyk czđonów w obrĊbie form czasu przeszđego i trybu przypuszczającego,

Wro-cđaw 1975.

R o s p o n d S., Gramatyka historyczna jĊzyka polskiego, Warszawa 2005.

T a s z y c k i W., Geneza polskiego jĊzyka literackiego w Ğwietle faktów historycznojĊzyko-wych, w: Materiađy do studiowania historii jĊzyka polskiego, wybór G. Majkowski,

Piotr-ków Trybunalski 2000, s. 121-143

T a s z y c k i W., Staropolskie formy czasu przeszđego robiđech, robilichmy, „Sprawozdania z czynnoĞci i posiedzeĔ Akademia UmiejĊtnoĞci” (1, 1946), s. 7-11.

W a l c z a k B., Po co i jak badaü gwary polskie na Ukrainie, w: Studia nad polszczyzną kre-sową, t. VIII, red. J. Rieger, Warszawa 1995, s. 13-21.

AORISTIC FORMS

IN THE SEVENTEENTH-CENTURY KIEV POLONICAS S u m m a r y

This paper belongs to a cycle of studies on the Polish language in Kiev. It draws on to Zofia Kurzowa’s publication, which revised some opinions on the temporal and geographic ranges of aorist and the conditional that was formed by analogy from -bych, -bychmy.

The sources here are Polish prints edited by Kiev-Pechersk Lavra. On their basis past and con-ditional forms have been presented, the cohesion of enclitical elements with various parts of speech and determinants of the grammatical person. Such data confirmed Kurzowa’s thesis that forms of the type robilichmy (we were doing) robilibychmy (we would do) were used much longer than only until the beginnings of the seventeenth century. What is more, they were well-known not only in the kind of Polish that was spoken in Mađopolska region.

Translated by Jan Kđos Sđowa kluczowe: aoryst, czasownik, fleksja, polszczyzna kresowa, polszczyzna XVII wieku,

tryb warunkowy.