kiemu sposobowi narracji, a zwđaszcza dziĊki doborowi uczestników dyskusji pozycja ta moĪe staü siĊ znakomitym materiađem do refleksji dla znawców tematu i tych, któ-rzy dopiero wchodzą w problematykĊ imperialnego paĔstwa rynkowego.
Magdalena Waniewska-Bobin Instytut Politologii KUL
SpođeczeĔstwo, gospodarka, ekologia. Perspektywa encykliki „Caritas in ve-ritate”, red. Stanisđaw Fel, Maciej Huđas, Stephan Georg Raabe, Lublin: Wyda-wnictwo KUL 2010, ss. 261.
Globalizacja nie jest „zđem wrodzonym”, jest szansą, którą Ğwiat musi mądrze wykorzystaü – taki gđos dobiega nas z Watykanu. Swoją encyklikĊ spođeczną Caritas
in veritate Benedykt XVI ogđasza w bardzo waĪnym i trudnym dla Ğwiata momencie
(7 lipca 2009 roku): Ğwiatowego kryzysu gospodarczego i zagubienia spođecznego, desperacji i bezradnoĞci wobec procesów ekonomii oraz narastającego kryzysu warto-Ğci. Dodające otuchy sđowa papieskiego dokumentu czytamy w czasie, gdy we wspóđ-czesnym Ğwiecie coraz wiĊkszą rolĊ zaczynają odgrywaü mechanizmy Īycia politycz-nego, a zwđaszcza ekonomiczpolitycz-nego, które juĪ coraz mniej mają wspólnego z dobrem wspólnym. Brak zaczepienia tego systemu globalnego w aksjologii sprawia, Īe nara-sta korupcja na szczeblu instytucjonalnym – zarówno, gdy idzie o paĔstwo, jak iĞwiatowe korporacje. PowiĊksza siĊ takĪe przepaĞü miĊdzy wielkimi moĪliwoĞcia-mi, które w istocie dostĊpne są dla nielicznych, potrafiących je wykorzystaü, a realia-mi rozwoju cađych spođeczeĔstw, poszczególnych grup spođecznych czy spođecznoĞci lokalnych, tkwiących w niedorozwoju. Efektem tego jest zaĞ kryzys wiĊzi spođecz-nych. Papieska encyklika ten stan rzeczywistoĞci dostrzega i krytykuje, ale przede wszystkim swą uwagĊ kierujĊ na przyszđoĞü, z nadzieją patrząc na procesy globaliza-cji, które dają niespotykaną dotychczas moĪliwoĞü sprawiedliwego podziađu bogactw na Ğwiecie. Nie jest to jednak đatwa lektura, ma zresztą nie tylko charakter spođeczny, ale teĪ teologiczny. Aby đatwiej ją byđo odczytaü, potrzebne są wskazówki.
Recenzowana tu ksiąĪka jest pokđosiem konferencji naukowej, zorganizowanej przez Instytut Socjologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego Jana Pawđa II i Fun-dacjĊ Konrada Adenauera, zatytuđowanej SpođeczeĔstwo – gospodarka – ekologia.
Perspektywa „Caritas in veritate”, która odbyđa siĊ trzy miesiące po ogđoszeniu
en-cykliki przez Benedykta XVI (w dniach 12-13 paĨdziernika 2009 roku). Jej gđównym ROCZNIKI NAUK SPOĐECZNYCH 3(39) 2011
celem byđo zdiagnozowanie i ocena ówczesnej sytuacji spođeczno-gospodarczej oraz ewentualne wskazanie moĪliwych rozwiązaĔ z perspektywy spođecznego nauczania KoĞciođa, przede wszystkim zawartego w najnowszej encyklice papieskiej Caritas in
veritate. Do Lublina zawitali wiĊc goĞcie z uniwersytetów niemieckich i polskich,
swoimi wystąpieniami wpisując siĊ w znany paradygmat katolickiej nauki spođecznej: „zbadaü, oceniü, dziađaü”. Stąd teĪ konferencyjne prelekcje w naturalny sposób zo-stađy podzielone na trzy czĊĞci: w pierwszej diagnozowano globalną rzeczywistoĞü i tworzące ją procesy spođeczne, gospodarcze i polityczne; w drugiej, gđównym przed-miotem refleksji byđ tekst papieskiej encykliki i poruszane w nim problemy; w czĊĞci trzeciej podjĊto próbĊ wskazania moĪliwoĞci praktycznego przeđoĪenia wartoĞci wy-eksponowanych we wspomnianym dokumencie.
KsiąĪka wykracza jednak poza konferencyjne wystąpienia, co przyznają jej redak-torzy we WstĊpie – same referaty zostađy poszerzone, a zbiór tekstów uzupeđniony zo-stađ pracami autorów, których obecnoĞü pomogđa zbudowaü ten wszechstronny ko-mentarz do encykliki Caritas in veritate. Publikacja skđada siĊ z 13 artykuđów i na-pisanego w dwóch jĊzykach (polskim i niemieckim) WstĊpu, zarysowującego proble-matykĊ poszczególnych tekstów. NaleĪy teĪ zaznaczyü, Īe ksiąĪka zostađa zadedyko-wana zmarđemu 21 sierpnia 2009 roku Ğp. ks. prof. dr. hab. Franciszkowi J. Mazur-kowi, wybitnemu znawcy katolickiej nauki spođecznej, autorowi wielu prac nauko-wych (m.in. poĞwiĊconych interpretacjom ogđoszonych encyklik spođecznych i innych dokumentów, związanych ze spođecznym nauczaniem KoĞciođa), wieloletniemu wy-kđadowcy i pracownikowi Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, który miađ zamiar takĪe wziąü udziađ w tej konferencji, ale referat, który na nią przygotowywađ, okazađ siĊ ostatnim, nad jakim pracowađ. Nie zdąĪyđ go juĪ nawet dokoĔczyü.
Za swoiste wprowadzenie w tematykĊ globalizacji naleĪy uznaü tekst Witolda Mo-rawskiego, analizujący globalne konfiguracje, ujmowane jako pewne cađoĞci zbudo-wane ze struktur, agencji (podmiotów dziađających) i poĞredniczących instytucji (np. paĔstwo, rynek, bank czy KoĞcióđ). Od tych ostatnich – zdaniem Autora – zaleĪy suk-ces, czyli zrealizowanie zamierzonego celu. Instytucje bowiem są mostami, które umo-Īliwiają ludziom (tj. agencjom) tworzenie relacji wspóđpracy w ramach procesów struk-turalnych. Same konfiguracje jednak są tymczasowe – „powstają, trwają i zanikają” – a infrastruktura instytucjonalna czĊsto nie potrafi sprostaü globalnym wyzwaniom (przykđad Rady BezpieczeĔstwa ONZ). Konfiguracje XX wieku ksztađtowane byđy zwđaszcza w sferze ekonomicznej – leseferyzm, keynesizm, neoliberalizm. Podobnie teraz, w obliczu Ğwiatowego kryzysu konfiguracja bĊdzie siĊ zmieniaü, lecz mimo amerykaĔskich zapowiedzi („yes, we can”), nie wiadomo jeszcze, w jaki sposób to nastąpi. Morawski jest zdania, Īe realne widzenie rzeczywistoĞci domaga siĊ przede wszystkim nadania znaczenia wspóđzaleĪnoĞciom, uwarunkowanym m.in. rewolucją naukowo-techniczną, globalną ekonomią czy zmianami ĞwiadomoĞci spođecznoĞci miĊ-dzynarodowej. Deklaracja WspóđzaleĪnoĞci mogđaby staü siĊ dla zglobalizowanego
Ğwiata tym, czym Deklaracja NiepodlegđoĞci byđa w epoce paĔstw narodowych. Glo-balizacja nie przebiega bowiem spontanicznie, ale wedle okreĞlonych wizji, pro-jektów. Autor – w perspektywie historycznej – opisuje trzy fale globalizacji i trzy naj-waĪniejsze ujĊcia badawcze, próbujące poznaü procesy globalizacyjne: strukturalizm, konstruktywizm oraz konfiguracjonizm, za którym opowiada siĊ sam Morawski.
Odpowiedzią na zastany Ğwiat globalny, peđen chaosu i relatywistycznych projektów są dwa sđowa: miđoĞü i prawda. Te „dwa Ĩródđa” đączą siĊ w nauczaniu spođecznym Ko-Ğciođa w jeden niepodzielny strumieĔ. Tak Lothar Roos, Autor kolejnego artykuđu, zary-sowuje rolĊ nauki spođecznej KoĞciođa – „caritas in veritate in re sociali”. W tej wizji Īycia spođecznego, waĪne miejsce zajmują zasady etyczno-spođeczne, które Autor oma-wia w swoim tekĞcie. Zostađy one podzielone na trzy grupy: w pierwszej (teoretyczno- -poznawczej) znajduje siĊ antropologia teologiczna, powszechne prawo moralne oraz etyka; w drugiej – zasady subsydiarnoĞci, personalnoĞci i solidarnoĞci; trzecią grupĊ stanowią zaĞ zasady miđoĞci, sprawiedliwoĞci i dobra ogóđu. Roos akcentuje teĪ, Īe Īa-den z poprzednich papieĪy nie uwypukliđ tak zdecydowanie, jak Benedykt XVI w swo-jej pierwszej encyklice spođecznej, wewnĊtrznego związku miĊdzy wiarą a rozumem, czyli miĊdzy chrzeĞcijaĔskim obrazem czđowieka a rozwiązywaniem problemów zglo-balizowanego Ğwiata. Dlatego teĪ najwiĊkszą siđą w procesie rozwoju jest chrzeĞcijaĔski humanizm, oĪywiający miđoĞü i kierujący siĊ prawdą.
Pozostađe teksty publikacji wprowadzają nas w kolejne czĊĞci papieskiej encykliki i poruszane w nich problemy. Joachim Wiemeyer zastanawia siĊ nad moĪliwoĞcią sprawiedliwie ksztađtowanej globalizacji, koncentrując siĊ na podmiotach, na których spoczywa powinnoĞü sprawiedliwego ksztađtowania, oraz na dziedzinach, w których ono jest moĪliwe. Owymi podmiotami są np. paĔstwa, organizacje miĊdzynarodowe, koncerny transnarodowe, wspólnoty religijne, ale i organizacje pozarządowe, stano-wiące spođeczeĔstwa obywatelskie. Natomiast do najwaĪniejszych dziedzin, które po-winny byü ksztađtowane, naleĪą: rynki finansowe, handel Ğwiatowy, ochrona przyrody i migracje. Ten ostatni problem – mobilnoĞci ludzkiej w epoce globalizacji – porusza Albert-Peter Rethmann w tekĞcie SprawiedliwoĞü globalna a suwerennoĞü
paĔ-stwowa. Kontrowersyjna kwestia granic suwerennoĞci paĔstwowej w obszarze polityki migracyjnej i azylowej, bardzo szczegóđowo opisując kwestiĊ etyczno-prawnych
pod-staw uzasadniających politykĊ imigracyjną paĔstw. Co uprawnia paĔstwo do tego, by dla jednych ludzi otwieraü swoje granice, a dla innych je zamykaü? Szukając odpo-wiedzi na to pytanie, Autor stara siĊ przede wszystkim ustaliü, czy paĔstwo z ety-czno-prawnego punktu widzenia moĪe utrudniaü ludziom imigracjĊ.
Benedykt XVI duĪy nacisk w swojej encyklice kđadzie na rozwój spođeczeĔstwa obywatelskiego – tĊ tematykĊ przedstawiają dwa artykuđy. Ursula Nothelle-Wildfeuer w tekĞcie SpođeczeĔstwo obywatelskie a logika daru. Nowe akcenty nauki spođecznej
w „Caritas in veritate” stara siĊ przede wszystkim przedstawiü wyjątkowoĞü myĞli
teologicz-nych w nauce spođecznej. Benedykt XVI nie szuka winteologicz-nych kryzysu gospodarczego, ale skupia siĊ na zagadnieniu cađoĞciowego rozwoju spođecznego, który, by byđ moĪ-liwy, potrzebuje nie tylko rynku i paĔstwa, ale i spođeczeĔstwa obywatelskiego. Ono jest gđówną przestrzenią rozwoju – podkreĞla teĪ Wioletta Szymczak w kolejnym ar-tykule. W naturĊ czđowieka wpisana jest osobowa relacja wobec drugiego, co w tym kontekĞcie oznacza, Īe spođeczeĔstwo obywatelskie jest budowaniem przestrzeni bra-terstwa, opierającego siĊ na zasadach solidarnoĞci i pomocniczoĞci. WaĪne jest wiĊc zaangaĪowanie, dialog i wspóđpraca, zarówno miĊdzy jednostkami, jak i z paĔstwem, czy instytucjami globalnego rynku. Tutaj pojawia siĊ kolejna waĪna kwestia – poli-tyka spođeczna, podejmowana w publikacji przez Jana Mazura OSPPE, podkreĞla-jącego potrzebĊ troski o spójnoĞü, tj. równowagĊ spođeczną, która zapobiega pola-ryzacji spođecznej. Nie da siĊ zaĞ tego osiągnąü bez ciągđego przypominania o godno-Ğci czđowieka. SpójnoĞü jest takĪe istotna w wymiarze etycznym, bowiem rozwoju nie zapewnią jedynie siđy rynku czy rozwiązania techniczne. Potrzebne jest dziađanie na rzecz sprawiedliwoĞci spođecznej.
ProblematykĊ racjonalnoĞci egzystencjalnej podejmuje Kazimierz A. KđosiĔski, pisząc o szczególnym, tak charakterystycznym dla XXI wieku, typie racjonalnoĞci ho-meostazy Ğwiata (rozumianym jako zespóđ uwarunkowaĔ i instytucji), który zabez-piecza trwanie egzystencji gatunku ludzkiego. Wyrazem globalnego wymiaru tej racjo-nalnoĞci jest wđaĞnie globalizacja. Taka perspektywa pokazuje natomiast wiele pro-blemów związanych z nierównomiernym rozwojem spođecznym i kwestią nieskutecz-noĞci obecnego, póĨnowestfalskiego systemu đadu miĊdzynarodowego. CzyĪby wiĊc rzeczywiĞcie zaistniađa potrzeba powstania prawdziwej „Ğwiatowej wđadzy poli-tycznej”, która zarządzađaby ekonomią Ğwiatową?
Sđawomir Partycki, autor tekstu „Caritas in veritate” a dylematy e-gospodarki, wspóđczesną ekonomiĊ i Īycie spođeczne ubiera w metaforĊ sieci, rozumianą jako for-ma organizacyjna cyberprzestrzeni. U podstaw takiej formy leĪy mentalnoĞü scjen-tystyczna oraz matematyczna i empiryczna precyzja w procesie poznawczym. W struk-turze sieci czđowiek widziany jest zaĞ najczĊĞciej przez pryzmat ekonomii lub tech-niki. Jednak Benedykt XVI przestrzega przed absolutyzowaniem techniki, moĪe to bowiem doprowadziü do pomieszania Ğrodków z celami.
IdeologiĊ technokratyczną, która zdobywa coraz wiĊksze grono zwolenników, wyjaĞnia zaĞ w swoim artykule Arkadiusz JabđoĔski. Jej postulatem są rządy inĪynie-rów spođecznych, którzy dziĊki specjalistycznej wiedzy mają lepiej podejmowaü de-cyzje niĪ pozostađe podmioty Īycia publicznego. Wszelkie problemy spođeczne czy gospodarcze traktowane są wtedy jako kwestie techniczne, co sprowadza aspekt ety-czny do poszczególnych problemów i ich rozwiązaĔ. Tytuđ tego artykuđu stawia od razu tezĊ: Technokratyzm jako zagroĪenie dla integralnego rozwoju ludzkiego. Bene-dykt XVI sprzeciwia siĊ bowiem uproszczeniom technokratycznej ideologii postĊpu, mówiąc, Īe integralny rozwój, to „integralny rozwój ludzki”, osadzony w kontekĞcie
realnego tu i teraz kaĪdego czđowieka, biorący pod uwagĊ takĪe wymiar duchowy i etyczny – tylko taki rozwój moĪe byü autentyczny.
O ekologii w perspektywie encykliki Caritas in veritate mówią dwaj autorzy: Markus Vogt i Ewa AlbiĔska, podkreĞlając znaczenie zrównowaĪonego rozwoju, za-równo w kontekĞcie przyrodniczym, jak i spođecznym czy gospodarczym. Trwađy, ale i zrównowaĪony rozwój oparty na trzech kapitađach: ludzkim, ekonomicznym i przy-rodniczym, powinien zapewniü zaspokojenie potrzeb takĪe kolejnym pokoleniom. Zgodne jest to ze wskazaniami zawartymi w encyklice, a dotyczącymi poszanowania warunków Īycia dla wszelkiego stworzenia i odpowiedzialnoĞci ludzkoĞci za Ğrodo-wisko naturalne, z którego tak obficie korzysta.
Ostatnim, ale wcale nie najmniej waĪnym, zwđaszcza z punktu widzenia socjolo-gii, jest artykuđ ks. Macieja Huđasa, podejmujący kwestiĊ socialitas z perspektywy najnowszej encykliki papieskiej. W czasach osđabienia solidarnoĞci ludzkiej i zađama-nia wiĊzi spođecznych, troska o jakoĞü socjalnoĞci w spođeczeĔstwie wydaje siĊ nad wyraz waĪna. Przegrywa ona bowiem z bezpaĔstwowym rynkiem, ale takĪe i paĔ-stwem, które coraz wiĊkszą uwagĊ zwraca na kapitađ, pozostawiając przestrzeĔ spo-đeczną samej sobie. Dominujący staje siĊ wiĊc rynek, który zaczyna dyktowaü warunki, takĪe w Īyciu publicznym i relacjach spođecznych. Ciągle osđabiana sfera socialitas potrzebuje natomiast mocnego wsparcia. I o to zdaje siĊ walczyü Benedykt XVI – o takie wartoĞci w Īyciu spođecznym, jak wzajemnoĞü, spođecznoĞü czy solidarnoĞü. Rzecz idzie o wzmocnienie wiĊzi spođecznych, które są podstawą sprawnie funkcjonu-jącego spođeczeĔstwa obywatelskiego.
Recenzowanie opracowaĔ zbiorczych, pod redakcją, zawsze stanowi niemađą trud-noĞü ze wzglĊdu na róĪny poziom tekstów autorskich, a takĪe – co czĊsto siĊ zdarza – niejednolity przekaz. Tym razem jednak mamy do czynienia z publikacją wyjątko-wo spójną, bĊdącą zarówno swyjątko-woistym kompendium, podsumowującym i uwypuklają-cym najwaĪniejsze problemy, które porusza Benedykt XVI w swojej pierwszej encyk-lice spođecznej, a zarazem jest to ciekawy i rozbudowany komentarz do tego papie-skiego dzieđa. Zgodnie z zapowiedzią redaktorów, w publikacji widoczny jest, wspo-minany juĪ na początku tego tekstu, paradygmat katolickiej nauki spođecznej, zamy-kający siĊ w trzech sđowach: „badaü, oceniaü, dziađaü”. Stąd początkowe teksty diag-nozujące globalną rzeczywistoĞü spođeczną, wartoĞciujące jej problematykĊ i w koĔcu artykuđy, których autorzy przedstawiają zarówno stosunek Benedykta XVI do tej rze-czywistoĞci i wskazane przez niego puđapki, jak teĪ próbują – na bazie tekstu ency-kliki – znaleĨü moĪliwe rozwiązania i drogi wyjĞcia. WđaĞnie to wydaje siĊ gđównym celem recenzowanej ksiąĪki – przeđoĪenie doĞü ogólnych tez papieĪa, skupionych na pryncypiach, na bardziej szczegóđowe kwestie problemowe i projekty konkretnych dziađaĔ w sferze Īycia spođecznego.
WspóđczeĞnie, sđowo „chrzeĞcijaĔski” jest dla wielu osób pozbawione treĞci, które zobowiązywađyby do traktowania ich na serio w przestrzeni spođeczno-politycznej.
Dlatego recenzowana ksiąĪka, jako owoc przemyĞleĔ naukowców nad encykliką Be-nedykta XVI, stara siĊ đączyü opis globalnej rzeczywistoĞci spođecznej z wątkami uni-wersalnego nauczania KoĞciođa, a takĪe z jego doĞwiadczeniami gromadzonymi w bardzo zróĪnicowanych kontekstach historycznych i cywilizacyjnych. Autorów đą-czy przekonanie, iĪ encyklika Caritas in veritate pokazuje, Īe jest realna szansa na lepsze, bardziej sprawiedliwe istnienie globalnego Ğwiata. PapieĪ wskazuje bowiem drogĊ odrodzenia intelektualnego, moralnego i kulturalnego, chce przywróciü Ğwiatu nadziejĊ, chce pokazaü i przypomnieü podstawy myĞlenia etycznego oraz ukazaü chrze-ĞcijaĔstwo jako religiĊ wciąĪ mającą wpđyw na Īycie publiczne. CiągđoĞü przekazu kulturowego – poprzez antyreligijne i antykatolickie kampanie – zostađa ostatnimi czasy mocno nadwerĊĪona, ale ta publikacja pod redakcją S. Fela, M. Huđasa i S. G. Raabego udowadnia, Īe nauczanie spođeczne KoĞciođa niesie w sobie ogromny poten-cjađ, chociaĪby zaklĊty w pojĊciu „humanizm chrzeĞcijaĔski”. To postawa zwracająca stale uwagĊ na wartoĞci i etykĊ w biznesie, akcentująca dobro wspólne i sprawie-dliwoĞü we wszelkiej dziađalnoĞci – gospodarczej, politycznej i spođecznej; to posta-wa, której fundamentem jest miđoĞü w prawdzie. Oto najbardziej istotny czynnik roz-woju – program humanizacji globalizacji – oparty na antropologii otwartej na trans-cendencjĊ i na drugiego czđowieka, to promocja cnót spođecznych we wszystkich ich wymiarach, albowiem rozwój nie jest moĪliwy bez ludzi prawych.
Publikacja nie rozwija i nie wyjaĞnia wszystkich moĪliwych wątków poruszonych przez Benedykta XVI – temat nie zostađ jeszcze wyczerpany. Nie jest to jednak wina redaktorów ksiąĪki, a bogactwa i wielowątkowej narracji papieskiego dzieđa. Pierw-sza spođeczna encyklika papieĪa jeszcze dđugo bĊdzie przedmiotem róĪnych studiów oraz badaĔ, wielu debat i dyskusji. KaĪdemu z tematów artykuđów zawartych w tej publikacji moĪna by wđaĞciwie poĞwiĊciü odrĊbną monografiĊ. Warto natomiast spoj-rzeü na tĊ publikacjĊ z perspektywy dorobku ks. prof. dr. hab. Franciszka J. Mazurka, jako kontynuacjĊ refleksji Lubelskiej Szkođy Katolickiej Nauki Spođecznej, której ks. prof. Mazurek byđ jednym z gđównych przedstawicieli i gdzie stale podkreĞlano, Īe przymiotem nauczania KoĞciođa jest stađoĞü (constans) i rozwój (dynamizm) oraz Īe jest ono wciąĪ nowe i aktualne, za kaĪdym razem stając siĊ Ğwiatđem dla spođe-czeĔstwa, a przede wszystkim dla nas – chrzeĞcijan.
Tomasz Peciakowski Instytut Socjologii KUL
