MA GORZATA ABASSY*
LOSY WIATA WED UG KONSTANTEGO LEONTJEWA:
PRZECI\TNY EUROPEJCZYK JAKO IDEA] I NARZ\DZIE
OGÓLNOWIATOWEJ DESTRUKCJI
Celem prezentowanych w artykule rozwaa jest namys nad jednym z centralnych symboli rosyjskiej kultury – imperium. Dogbna analiza treci kadego symbolu kultury, a tym bardziej – jednego z fundamentalnych – wymaga podejcia interdyscyplinarnego i odwoania si do wielu kontek-stów: spoecznego, politycznego, biograficznego, jzykowego, literackiego, historycznego, religijno-filozoficznego. W niniejszym artykule stawiamy pytanie dotyczce teorii kultury i jednego z mechanizmów jej rozwoju: tendencji do umacniania konserwatywnych elementów kultury kosztem jej rozwoju w sytuacji, gdy zostaje zagroona tosamo kultury. Na przyka-dzie pism Konstantego Leontjewa, tworzonych w cisym zwizku z zacho-dzcymi wydarzeniami i burzliwym charakterem epoki, mona zaobserwo-wa mechanizm dziaania systemów zabezpieczajcych stabilno kultury. Biografia myliciela bez wtpienia odegraa istotn rol w sposobie postrze-gania i interpretowania zachodzcych wydarze. Sdzimy jednak, e w per-spektywie rozwaa o mechanizmach rozwoju rosyjskiej kultury w niniej-szym artykule mona potraktowa j marginalnie, poniewa myl Leontjewa traktujemy tutaj jako wyraz pewnej tendencji w kulturze – nurtu przeciw-stawionego temu, co uznano za niszczce, a co przez mylicieli prozachod-nich mogoby zosta uznane za sprzyjajce postpowi i rozwojowi. Ewolucja idei imperium w perspektywie rozwoju historycznego i cierania si rónych pozycji wiatopogldowych sama w sobie jest zagadnieniem zasugujcym
Dr hab. MA GORZATA ABASSY – kierownik Zakadu Nowoytnej Kultury Rosyjskiej w Insty-tucie Rosji i Europy Wschodniej na Wydziale Studiów Midzynarodowych i Politycznych Uni-wersytetu Jagielloskiego; adres do korespondencji: ul. Gobia 24, 31-007 Kraków; e-mail: amalgorzata@interia.pl
na obszerne studium. Ponisze rozwaania stanowi niewielki wycinek tego tematu.
W 1853 r. car Mikoaj I podj decyzj o odebraniu Turkom Konstan-tynopola. Chcia w ten sposób umocni swoj pozycj jako przyszego cara caej Sowiaszczyzny, prawosawnego wadcy, który w myl przesania Filoteusza uchroni wiat przed nadejciem Antychrysta, stajc na czele Moskwy-Trzeciego Rzymu. Decyzja okazaa si fatalna w skutkach, gdy przegrana wojna nie tylko odsonia sabo polityczn i militarn rosyj-skiego imperium, lecz take zachwiaa wizerunkiem cara jako tego, który jest zdolny do zrealizowania misji naoonej na przez Opatrzno. W. Klu-czewski stwierdzi, e „nieudolne samowadztwo przestaje by legalne”1, majc na myli kult siy. Korzenie delegitymizacji sigay jednak o wiele gbiej, a zaistniaa sytuacja spowodowaa, e wielu przedstawicieli elity intelektualnej przystpio do tworzenia rozbudowanych koncepcji, które za-wieray poczenie prawosawia i samodzierawia, wzbogacone o rozbudo-wan wizj misji Rosji. Nieodzownym elementem tworzonych projektów by Zachód, postrzegany jako cywilizacja obca, niebezpieczna i degenerujca si. Nadawanie sensu i znaczenia rosyjskiej kulturze, a zwaszcza jej ele-mentowi imperialnemu odbywao si poprzez przeciwstawienie Rosji Zacho-dowi i krytyk tego drugiego. Wród gonych tekstów epoki, podejmu-jcych problem rosyjskiej kultury i cywilizacji jako opozycyjnej do zachod-niej znalazy si Mikoaja Danilewskiego Rosja i Europa. Pogld na
kultu-rowe i polityczne relacje wiata sowiaskiego do germano-romaskiego
(^'&&74 7 _*$'`". {|;X45 +" >}X~#}$+! 7 `'X7#7[!&>7! '#+'!+74 &X"*4+&>';' %7$" > ;!$%"+'-$'%"+&>'%}, 1869)2, Konstantego Leontjewa
Bizantynizm i Sowiaszczyzna ( >\_ >\_, 1875)3, a take niektóre pogldy Fiodora Dostojewskiego i innych ideologów
poczwienni-czestwa – idei powrotu do gleby, symbolizowanej przez rosyjski lud,
zawarte w Dzienniku pisarza (+!*+7> `7&"#!X4) oraz czasopismach „Wrie-mia” («|{») i „Epocha” («¡¢>»), a take zbiór artykuów Moskowskij
1
. '£$=¤<. 7#!$"#}$+! `'$#$!#. ¥^>: =|{{\\^ 1994, s. 435.
2
Tekst powstawa w latach 1865-67, po raz pierwszy zosta opublikowany w formie kilku artykuów w czasopimie „Zaria”, natomiast w formie ksiki wyszed w 1871 r. Por. .=. =¦`¤§ (red.). '*"4 7X'&'&>"4 +7>X'`!574 * 4 #'%". ¥^>: ¥¨© 2001 – haso:
^'&&74 7 _*$'`", http://dic.academic.ru/dic.nsf/enc_philosophy (dostp: 10.12.2012). 3
Wikszo artykuów Konstantego Leontjewa mona znale na stronie: http://knleontiev. narod.ru/articles.htm (dostp: 10.12.2012). Zob. take: . '$§ª$. |=$"++! `7&~%" 1854-1891. =>\^_-`{_{|}~|: `~¬^\^ \ 1993, http://imwerden.de/pdf/leontjev_izbrannye_pisma_ 1993.pdf (dostp: 10.12.2012). Por. ". §. $7 }#'`77 (. ">}+7+, . '&#'!*&>7@ 7 6.
sbornik ('&>'*&>7@ &='$+7>, 1896)4 oberprokuratora witego Synodu, Konstantego Pobiedonoscewa.
Przypomnijmy, e wzmocnienie idei imperium oraz samodzierawia na fundamencie Cerkwi odbywao si atmosferze narastajcych nastrojów rewolucyjnych wród rosyjskiej inteligencji. Po reformie uwaszczeniowej, która staa si faktem po podpisaniu przez cara edyktu 19 lutego 1861 r., do centrum kultury z obszaru peryferyjnego przesuna si dua grupa ludzi z niszych warstw spoecznych: urzdników rónych rang (tzw. razno-czyców), synów duchowiestwa oraz zuboaej szlachty – odtd to oni mie-li tworzy nowe paradygmaty kultury i wzory rzeczywistoci. Ponadto po reformie uwaszczeniowej lud zaistnia jako realna grupa odbiorców idei, a nie jedynie jako pewne wyobraenie, symbol, „fetysz”5 w wiadomoci inteligencji pochodzenia szlacheckiego. Przepa midzy now inteligencj pochodzenia raznoczyskiego a ludem bya zdecydowanie mniejsza ni mi-dzy inteligencj o proweniencji szlacheckiej a ludem. Pod koniec lat 60. XIX wieku stao si jasne, e szlachta ju nie ksztatuje oblicza kulturowego Rosji, poniewa nie ma odbiorców swoich idei i nie zdoaa przekaza swojego dorobku modszemu pokoleniu. Semiosfera rozpada si na sfer k u l -t u r o w , gdzie dokonuje si refleksja nad ideami i war-tociami oraz definiowanie i redefiniowanie sensów, oraz na sfer s p o e c z n , która ma wymiar czysto praktyczny, skupia si na osigniciu celów materialnych, zmian w zakresie struktury spoecznej6. Chocia podzia taki jest, w wik-szym lub mniejwik-szym stopniu, charakterystyczny dla kadej kultury, pato-logiczny stan rosyjskiej kultury drugiej poowy XIX wieku przejawia si w fakcie, e midzy sfer kultury a sfer spoeczn nie toczy si dialog; jego miejsce zaja krytyka przeciwnika. Brak de do stworzenia wspólnej przestrzeni znacze i okrelenia tosamoci kulturowej skutkowa przy-rostem opozycyjnych par poj i dezintegracj jzykowego obrazu rzeczy-wistoci. Zagroenie, jakie powstao wskutek przecienia informacyjnego, dotyczyo makroskali – imperium jako idei i organizmu politycznego, oraz mikroskali – kondycji czowieka w obliczu pytania o sens ycia.
4
. `#$®§=¯$. '&>'*&>7@ &='$+7>. ¥^> 2005, http://www.wco.ru/biblio/books/ pobedonoscev1/Main.htm (dostp: 10.12.2012).
5
Por. <. ®$¯ (J. DIEC). «"$'5» >"> !#7 7 "+#7#!|" $}&&>'@ 7+#!XX7;!+77. W: H. KOWALSKA-STUS (red.). Inteligencja. Tradycja i nowe czasy. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego 2001 s. 63.
6
¤. §®". 6}X~#}$" ^'&&77: >$"#>7@ '[!$> 7&#'$77 7 #!'$77. ¥^>: \°\¨ ® «±\{|_{_» 1999 s. 14.
Koncepcje monadyczne, czyli takie, których autorzy postrzegali kultury jako zamknite systemy, nie bez powodu zaczy powstawa w okresie nasilenia si nastrojów rewolucyjnych. W pismach Danilewskiego, Leon-tjewa, Pobiedonoscewa i Dostojewskiego opozycj porzdkujc cao roz-waa jest „Rosja” – „Zachód”. Znika jednak, charakterystyczna dla pierw-szej poowy XIX wieku, para „swój” – „obcy”. W drugiej poowie wieku jest ona odczytywana jako „zagroone” – „zagraajce”, „pene ywotnych si” – „chylce si ku upadkowi”, „realizujce misj” – „potrzebujce ratunku”, a take jako przeciwstawienie „ycie” – „mier”. To ostatnia binarna para wskazuje na czowieka jako probierz kondycji kultury. W makroskali Europa Zachodnia jest definiowana jako odmienny typ cywilizacji; pod pojciem Zachodu twórcy koncepcji monadycznych rozumiej take te wartoci euro-pejskie, które przenikay do Rosji od czasów Piotra I, a w czasach Dani-lewskiego i Leontjewa przejawiay si w deniach do liberalizacji sfery politycznej, a take w dziaaniach ruchów rewolucyjnych.
Zarówno u Danilewskiego, jak te u Leontjewa, który w duej mierze kontynuowa myli swego poprzednika, pojawio si pojcie Sowia-szczyzny, które pozwalao w nowym kontekcie okreli cywilizacyjn tosamo imperialnej Rosji.
Dla twórców koncepcji monadycznych pojcie „Rosja” czyo si z prawo-sawiem, imperium i misj. „Zachód” kojarzony by z sekularyzacj, libera-lizmem i indywidualibera-lizmem, które to wartoci traktowano jako czynniki de-strukcyjne. Oceniajc dystans emocjonalny wspomnianych wyej mylicieli wobec Zachodu, zauwaamy, e traktowany by on nie jako obcy-inny, lecz jako obcy-wrogi. Jest to pewien paradoks, wyraajcy si w fakcie, e dystans wobec wartoci interpretowanych jako „zachodnie” wzrós, gdy owe wartoci, w zmodyfikowanej formie, stay si nieodczn czci rosyjskiej kultury.
Koncepcja Konstantego Leontjewa bya propozycj zamknicia rosyjskiej kultury na wpywy zachodnioeuropejskie w celu ochrony jej tosamoci. Nosia ona lady inspiracji teori typów kulturowo-historycznych Danilew-skiego, Leontjew jednak zdecydowanie odegna si od panslawizmu autora
Rosji i Europy. W miejsce idei sowiaskiej, postawi on bizantyznim –
za-sad porzdkujc rosyjskiej historii, która przejawia si w postaci prawo-sawia i samodzierawia.
Ze wzgldu na niezwykle istotn dla myliciela opozycj „ycie” – „mier”, porzdkujc jego rozwaania o kulturze, uzasadnione jest odwo-anie si do niektórych faktów z jego biografii. Jak zauway Micha Bohun:
[…] Myl filozoficzna Leontjewa bya mocno uwikana w jego osobiste problemy, obawy i troski. Uwaam, e yciowe losy w decydujcy sposób wpyny na ksztat i tre koncepcji myliciela. Podkrelam zwaszcza trzy wydarzenia: studia lekarskie, sub dyplomatyczn w Europie rodkowo-Wschodniej oraz drama-tyczny przeom religijny7.
Rozwój biologiczny i spoeczny oraz kondycj organizmu Leontjew diagno-zowa poprzez stwierdzenie, w którym stadium rozwojowym dany organizm si znajduje: pierwotnej rónorodnoci, wzrastajcej zoonoci czy wtór-nego uproszczenia. Kady z etapów mia swoje apogeum. W przeciwie-stwie jednak do ludzkiego organizmu, dla którego mier bya nieuchronna, organizm spoeczny czy te, szerzej, kultura, moga uchroni si przed rozpadem, zatrzymujc w odpowiednim momencie wewntrzne rónico-wanie si.8
Wyksztacenie medyczne sprawiao, e Leontjew interpretowa negatyw-ne procesy, których by wiadkiem, w kategoriach choroby i adekwatnie do diagnozy wysuwa propozycje leczenia organizmu spoecznego9; za skutecz-ne lekarstwo uznawa reakcyjn polityk caratu, polegajc na zahamowaniu wpywów europejskich. Centralna dla jego myli idea bizantynizmu ukszta-towaa si w rezultacie obserwacji ycia narodów w Grecji oraz Imperium Otomaskim. Bya konsekwencj pragnienia ucieczki od nudy ycia, try-wialnoci cywilizacji materialnego dobrobytu, obojtnoci na pikno. Na tle idei utylitaryzmu i materializmu nowej inteligencji czu si wyobcowany. Jak zauway Bohun:
Samotno, niezrozumienie, brak szacunku dla ideaów estetycznych ze strony obozu „postpu” przyczyniy si do ostatecznego zerwania Leontjewa z reszt-kami liberalnych przekona. W 1862 roku myliciel wiadomie deklarowa si ju jako konserwatysta. […] to „estetyka ycia” skonia go do odrzucenia iluzji demokracji, postpu i dobrobytu. Doszed do wniosku, e niszcz one pikno w wiecie, prowadz do uniformizacji ycia, monotonii i brzydoty10.
Leontjew wyrazi swoje idee w licie do jednego z ideologów poczwien-niczestwa, Mikoaja Strachowa:
7
M. BOHUN. Kontrrewolucja i pesymizm. Filozofia spoeczna Konstantina Leontjewa. Kra-ków: Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego 2000 s. 9.
8
. '$§ª$. {7|"+#7|% 7 &X"*4+&#*'. W: TENE. $'7|*!5!+74. http://knleontiev. narod.ru/articles.htm
9
T cech wiatopogldu Leontjewa podkreli te Mikoaj Bierdiajew – §. #$®$.
6'+&#"+#7+ !'+#~!*. [!$> 7| 7&#'$77 $!X7;7'|+'@ %&X7. Paris: YMCA-Press 1926 s. 85. 10
1. pikno waniejsze jest ni uyteczno; 2. szeroki rozwój waniejszy jest od szczcia; 3. tylko na gruncie za wzrasta dobro i wielkie osoby; 4. lepsza jest wojna, poetyckie zabobony i waleczne przesdy ni powszechna nijako; 5. ludo-wo (narodnost’) jest bardziej potrzebna ni demokratyczny humanizm11.
Opozycyjne pary poj: „pikno” – „uyteczno”, „nieograniczony rozwój” – „szczcie”, „rónorodno i chaos” – „ujednolicenie i nijako”, a take „prawosawie” i „hierarchiczno” przeciwstawione „humanizmowi” i „rów-noci” wyznaczay kategorie porzdkujce Leontjewowskie wyobraenie rze-czywistoci. Bya to równie polemika z ideaami inteligencji o proweniencji zachodnioeuropejskiej; przetumaczonymi przez inteligencj raznoczysk, w procesie przekadu kultur, jako pojcia „wolno”, „równo”, „postp”. S-dzimy, e przewodni myl Leontjewa s sowa zamieszczone przez myliciela w artykule Biskup Nikanor o szkodliwoci kolei, pary i w ogóle o
niebezpiecze-stwach zbyt szybkiego tempa ycia (_`7&>'` 7>"+'$ ' *$!5! !X!|+ 5'-$';, `"$" 7 *''=! '= '`"&+' &X7>'% =&#$';' 5*7!+74 7|+7)12:
Nie mona budowa swojego, nie negujc i nie odrzucajc jednoczenie obcych burzcych pierwiastków i sposobów13.
W artykule Przecitny Europejczyk jako idea i narzdzie ogólnowiato-wej destrukcji (<$!5+7@ !*$'`!! >"> 75!"X 7 '$}57! *&!%7$+';' $"|$}-!+74) Leontjew przewiduje narodziny wiata, w którym nie ma miejsca dla
realizacji twórczego potencjau, a poezja i sztuka skazane s na niebyt:
Jeli to, co w wieku XIX jest jego gówn charakterystyk: maszyny, nau-czyciele, profesorowie i adwokaci, laboratoria chemiczne, buruazyjny zbytek i buruazyjne zepsucie, buruazyjne umiarkowanie i buruazyjna moralno, polka tremblante, surdut, cylinder i pantalony – tak mao natchnienia dostarczaj artystom, to czego mona bdzie spodziewa si po sztuce wówczas […], gdy nie bdzie ani carów, ani duchowiestwa, ani dowódców wojska, ani wybitnych dziaaczy pastwowych... Wtedy, oczywicie, nie bdzie te artystów. O czym maj wtedy piewa? Jak maj malowa obrazy?14.
11
. '$§ª$, |=$"++! `7&~%". (1854-1891).
12
. '$§ª$. _`7&>'` 7>"+'$ ' *$!5! !X!|+ 5'$';, `"$" 7 *''=! '= '`"&+'
&X7>'% =&#$';' 5*7!+74 7|+7. W: TENE. {'&#'>, ^'&&74 7 <X"*4+&#*'. ¥^>: ¥¨© 1996 s. 396-399, http://az.lib.ru/l/leontxew_k_n/text_0370.shtml (dostp: 10.12.2012). 13 . '$§ª$. _`7&>'` 7>"+'$ ' *$!5! !X!|+ 5'$';. 14 . '$§ª$. <$!5+7@ !*$'`!! >"> 75!"X 7 '$}57! *&!%7$+';' $"|$}!+74. W: TENE. {'&#'>, ^'&&74.
Wtpi równie w moliwo zachowania ideaów wolnoci i równoci w obli-czu niepohamowanego postpu technicznego. Oderwanie ludzkoci od natu-ry i jej stopniowa demoralizacja w poczeniu z krachem ideaów demo-kratycznych bd skutkoway rewolucjami i krwawymi przewrotami. Wy-chodzc od wiary w sprawcz moc ludzkiego rozumu, przez panowanie nad przyrod, destrukcj wizi, zbudowanych na fundamencie religii, ludzko doprowadzi si do samozagady. Leontjew twierdzi, e dziea literackie poetów zachodnich odzwierciedlaj symptomy strasznej choroby, która toczy Europ, a nazywa si cywilizacja:
[…] czy nie moe zdarzy si tak, e wanie dalszy rozwój cywilizacji dopro-wadzi do tego, e pastwowa nauka, filozofia, psychologia i spoeczno-polityczna praktyka uznaj za konieczne utrzymanie zaplanowanej wczeniej najwikszej nie-równoci wiedzy w spoeczestwie? Przypuszczam, sdzc po destrukcyjnym rozwoju dotychczasowej historii, e wanie wyszy rozum zostanie ostatecznie zmuszony do wystpienia przeciwko temu, co dzi jest tak popularne; przeciwko równoci i wolnoci (innymi sowy, przeciwko zmieszaniu si klas), przeciwko powszechnej edukacji i demokratyzacji wiedzy”15.
Leontjew widzi sprzenie zwrotne midzy wynalazkami technicznymi i po-stpujcym uprzemysowieniem a redni klas, owym „przecitnym Euro-pejczykiem”; uwaa, e mieszczanin jest wytworem tak rozumianego post-pu i tylko on czerpie korzy z rozwoju techniki. Postp, którego celem jest materialny dobrobyt; trywialnie pojmowane szczcie, jawi si mylicielowi jako zagroenie dla istnienia pastwa i religii:
Wszystkie te wynalazki s niekorzystne: dla odrbnoci pastwowej, gdy agodz zaraz poprzez cudzoziemskie cechy; dla religii, poniewa mami ludzi niewy-ksztaconych i sabo wyniewy-ksztaconych kamliwymi nadziejami, pokadanymi w ro-zumie (w sensie jednostronnym i ograniczonym, nadziejami, które mog dopro-wadzi do cakiem odmiennych rezultatów); dla uprzywilejowanej szlachty, cho-ciaby z tego powodu, e wzmacniaj pozycj i przewag klasy przemysowej i kupców […]. S te niewygodne dla klasy robotników, która buntowaa si, gdy maszyny pojawiy si po raz pierwszy i niewtpliwie zniszczy je i postara si, prawdopodobnie, zakaza ich uywania […]16.
Z przytoczonych sów wynika, e Leontjew by przeciwnikiem postpu nie tylko w jego ideowym aspekcie, w zachodnioeuropejskim rozumieniu, lecz wystpowa te przeciwko modernizacji – wszelkim wynalazkom
technicz-15
Tame.
16
nym, rozwojowi przemysu. Zakada, e przedmiot wie si z ide, maszyny pozwalaj czowiekowi gnunie, wyrczajc go w zmaganiach si z przyrod. Nie jest to jednak najwiksze zagroenie. Leontjew przekonuje, e rozwój techniki prowadzi do katastrofy w wymiarze kosmicznym: zwiksza si tempo ycia, postpuje utrata ludzkich si, ulega zniszczeniu przyroda, w atmo-sferze gromadz si szkodliwe gazy i ostatecznym wynikiem de do faszywie pojmowanego dobrobytu i szczcia bdzie zniszczenie ziemi.
Wyra na szkodliwo i potencjalne zagroenie ze strony kolei tkwi w tym, e szybko yjemy i pieszymy si y. […] Nadmierna prdko jest niebezpieczna zawsze i wszdzie. Wszelka prdko powoduje zmian siy w systemie wiata i na powierzchni ziemi, a u czowieka powoduje utrat si. […] Czy to tempo ycia i ruchu powoduje utrat siy moralnej, duchowej? Powiedzcie, czy dziki zwik-szeniu tempa komunikacji, zwikszyo si wewntrzne zadowolenie ludzi? […] To prawda, e koleje zaspokajaj potrzeby ludzi, ale zaspokajaj je, proporcjonalne zwikszajc same potrzeby17.
Argumentacja Leontjewa prowadzi do wniosku, e rozwój cywilizacji wy-obcowuje czowieka z przyrody i pozbawia go siy, równoznacznej z poten-cjaem duchowym, który – z kolei – jest czci porzdku kosmicznego.18 Leontjew postuluje zamknicie „petersburskiego okresu”19 Rosji, zwiza-nego z kierunkiem reform wytyczonych przez Piotra I, powrót do symboli i znaków, charakterystycznych dla Rosji, nieskaonej jeszcze obcymi wpywami:
Zewntrzne formy ycia, ubiór, obrzdy, obyczaje, moda – wszystko to s niuanse i odcienie ywej estetyki spoecznej, nie tej, która jest estetyk na-ladownictwa albo cmentarza, której przyzwyczailicie si kania [...]. Wszy-stkie te zewntrzne formy to nie udawanie, bzdura, po prostu „zewntrzne rze-czy”, jak mówi gupcy; nie, s one nieuniknion konsekwencj, organicznie wypywajc z przemian w naszym wiecie wewntrznym; to s nieuniknione, plastyczne symbole ideaów, które dojrzewaj w gbi nas lub ju dojrzay... Koniec Piotrowej Rusi jest bliski... I dziki Bogu. Trzeba jej postawi pomnik,
17
. '$§ª$. _`7&>'` 7>"+'$ ' *$!5! !X!|+ 5'$';.
18
Warto zwróci uwag na fakt, e religijno Leontjewa bya róna od tej, któr postulowa Aleksy Chomiakow. Por. A. WALICKI. Zarys myli rosyjskiej. Od Owiecenia do renesansu
religijno-filozoficznego. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego 2005 s. 348. Por. take
. '$§ª$. '4 X7#!$"#}$+"4 &}5~=". W: . '$§ª$. '|5+44 '&!+~ ^'&&77. ¥^> 2000 – http://www.lib.ru/ FILOSOF/ LEONTIEV_K/autobio.txt (dostp: 10.12.2012).
19
Szerzej na temat specyfiki „okresu petersburskiego” zob. M. ABASSY. Miasto jako
meta-fora kultury – Petersburg w twórczoci literackiej i publicystyce Fiodora Dostojewskiego. W: M.
BANASZKIEWICZ, F. CZECH, P. WINSKOWSKI (red.). Miasto. Midzy przestrzeni a koncepcj
który jest dzieem rk ludzkich20 i jeszcze szybciej od niego odej, strzepujc romasko-germaski proch z naszych azjatyckich podeszew21.
Interpretuje wiek XVIII i pierwsz poow XIX jako okres „kwitncej rónorodnoci” i nie waha si stwierdzi, e druga poowa XIX wieku to czas, by zapanowa „despotyzm formy”; w przeciwnym razie kultur czeka okres degeneracji i mier. Jest przekonany, e kady naród ma sobie waciw unikaln form pastwowoci, która manifestuje si w okresie najwikszego rozkwitu kultury. Jeli jednak pastwo ma przetrwa, struktura polityczna musi zapanowa nad rónorodnoci kulturowych przejawów; wie si to z odrzuceniem elementów, powodujcych jej rónicowanie:
Kady naród, kade spoeczestwo ma swoj form pastwowoci; fundamenty jej s niezmienne, natomiast zmianie ulegaj niektóre elementy. Wypracowywana jest ona nie nagle i pocztkowo odbywa si to w sposób niewiadomy; nie od razu jest zrozumiaa; przybiera jasny ksztat dopiero w rodkowym okresie epoki najwikszej zoonoci i najwyszej jednoci, a nastpnie przychodzi, wczeniej czy pó niej, czciowa degeneracja systemu, a nastpnie jego rozkad i mier22. Analiza semantyki pojcia „forma” przez pryzmat otmanowskiej teorii granic semiosfery pozwala stwierdzi, e w ujciu Leontjewa forma jest granic; utrzymuje homeostaz systemu, pozwala zachowa jego tosamo i reguluje stosunki z otoczeniem. Autor Bizantynizmu i Sowiaszczyzny zaznacza, e koncepcja formy znajduje zastosowanie zarówno do ustroju pastwowego, jak i do pojedynczego czowieka:
Rozwojowi pastwa towarzyszy nieustanne wyjanianie, precyzowanie waci-wej mu formy politycznej, upadek wyraa si w zburzeniu owaci-wej formy, wik-szym zmieszaniem z otoczeniem ('=+'&#~ & '>$}"7%). Tak wic za-dam sobie pytanie: «Czym jest forma?» Forma, ogólnie, jest wyraeniem idei, zamknitej w materii (treci). Jest ona negatywnym momentem zjawiska, nato-miast materia – pozytywnym. […] Forma to despotyzm wewntrznej idei, nie dajcy materii rozpyn si. Zrywajc wizy tego naturalnego despotyzmu, zja-wisko ginie23.
20
W oryginalnym tekcie wyra ne jest nawizanie, poprzez antytez, do poematu A.S. Puszkina i frazy „ >_\^ {}{ \{|~^_|\¨”; Leontjew pisze „$ \> -\~_© |~^_|\¨ >_\^”. Por. . '$§ª$. _`7&>'` 7>"+'$ ' *$!5! !X!|+ 5'$';. 21 Tame. 22 . '$§ª$. {7|"+#7|% 7 &X"*4+&#*'. 23 Tame.
Leontjew postrzega granice jako nieprzepuszczalne, suce utrzymaniu spójnoci treci oraz stworzeniu warunków do „wyjanienia” jej istoty, okrelenia tosamoci. Istnienie granicy lub jej brak przekadaj si na mier lub ycie kultury. Jak zauway Wasilij Rozanow:
[…] zasada granicy podziau: staje si mocniejsza, nieprzepuszczalna dla tego, co obejmuje – ycie wzrasta; zaciera si, nie utrzymuje zawartoci – ycie blaknie i ginie. Granica to nie symbol ycia, ale jego kreator; nieokrelono, nieograni-czono – oto znak mierci24.
Znaczenie trwaoci formy wzrasta, gdy treci kultury s na tyle zrónico-wane, e gro jej rozsadzeniem. Nie znaczy to, oczywicie, e myliciel sugeruje potrzeb wyciszenia konfliktów i ujednolicenia elementów, skada-jcych si na tre, materi kultury. Wprost przeciwnie, zrónicowanie jest konieczne i stanowi przejawi ycia kultury:
Wanie w tej widzialnej niesprawiedliwoci spoecznej kryje si niewidzialna prawda (istina) spoeczna; gboka i tajemnicza prawda zdrowia spoecznego, której bezkarnie nie mona negowa w imi wspóczucia, najlepszych uczu25. Z tej pozycji Leontjew popiera istnienie uprzywilejowanej klasy spoecznej, która bdzie wspieraa pastwo, i klas biednych; mona wrcz powiedzie, e gloryfikuje on istnienie nierównoci spoecznych, walk przeciwiestw oraz cierpienie jako nieodzowny warunek mobilizacji twórczego potencjau i punkt wyjciowy dla twórczoci artystycznej. W próbach konceptualizacji dobra i za, odbiega daleko od opozycji szczcie – cierpienie, gdy to pierwsze, jak wynika z powyszych rozwaa, kojarzy z wpywami idei indywidualizmu i liberalizmu. W ujciu Leontjewa dobrem jest wszystko to, co sprzyja rozwojowi kultury; a zatem rónicowanie si i walka maj t sam rang co „despotyczna” forma. Jak zauway Bohun:
Wypywa problem dobra i za, tego, co korzystne i zabójcze dla caej natury i historii – kryterium niemajce nic wspólnego z przyjtymi w polityce i moralnoci punktami widzenia. Wyrazisto barw, pikno (wszystko, co jest przejawem podziaów) – nie s cenne same w sobie, lecz jako gwarant trwaoci
24
. "§. #7[!&>'! `'+7%"+7! 7&#'$77. W: . '$§ª$. Pro et contra. \.1. =>\^_-`{_{|}~|: ¤ >_{©_ ~^ ²|_>\^ ~>\_>|\ \__~_> 1995 s. 40-41.
25
§.". #$®$, 6'+&#"+#7+ !'+#~!*. [!$> 7| 7&#'$77 $}&&>'@ $!X7;7'|+'@ %&X7. W: . '$§ª$. Pro et contra. K\. 2. =>\^_-`{_{|}~|: ¤ >_{©_ ~^ ²|_>\-^ ~>\_>|\ \__~_> 1993 s. 86.
i dugowiecznoci – s miar, z któr mona podchodzi do kadego obiektu w dziejach, do kadego zjawiska politycznego, spoecznego i artystycznego26. Analiza pism Leontjewa pozwala stwierdzi, e pochwaa samodziera-wia wpisywaa si w szerszy kontekst, tworzony nie tylko przez wydarzenia spoeczno-polityczne, lecz take wynikajcy z yciowej filozofii samego Leontjewa. W wietle wysnutego wniosku tylko czciowo mona zgodzi si z Andrzejem Walickim, który pisze, e Leontjew idealizowa rosyjskie samodzierawie
jako najwysze ucielenienie wszechmocnego pastwa, czyli suwerennej i nie-ograniczonej wadzy osobistej. Ich [grupy „prawicowych antylegalistów”, do których Walicki zalicza Leontjewa – M.A.] lekcewaenie czy wrcz pogarda dla prawa byy po prostu wyrazem ich szacunku dla siy i przewiadczenia, e jedynie moliwie najsilniejszy rzd moe ocali Rosj od nadcigajcego nieszczcia27. Myliciel gloryfikowa jedynowadztwo równie z pozycji czowieka, który sens ycia postrzega w poszukiwaniu i tworzeniu pikna, zmaganiach z rze-czywistoci, a nie jedynie poruszaniu si w bezpiecznym, lecz nudnym, przewidywalnym wiecie egalitaryzmu. Nie mona zaprzeczy, e narastanie fali nastrojów rewolucyjnych skonio Leontjewa do postawienia pytania o si, zdoln zapanowa nad siami odrodkowymi. Niemniej jednak, inter-pretujc kondycj kultury w terminologii choroby, dostrzega te chorob duszy pojedynczego czowieka.
Teoria typów kulturowo-historycznych Danilewskiego oraz koncepcja kultury Konstantego Leontjewa byy kolejnymi, po Chomiakowie, próbami sformuowania odpowiedzi na najwaniejsze pytania, postawione przed ro-syjsk elit przez epok modernizacji; dotyczyy one tosamoci rosyjskiej kultury oraz jej podobiestwa/odmiennoci wobec cywilizacji europejskiej i zasad rzdzcych rozwojem historycznym narodów. Idea sowiaszczyzny Danilewskiego i bizantynizmu Leontjewa zostaa sformuowana jako rodzaj odpowiedzi na pytanie o przynaleno Rosji do Zachodu. Obydwaj myli-ciele eksponuj w swoich pismach tez o relatywizmie kulturowym, wska-zujc na imperium jako podstawowy element samoidentyfikacji Rosji.
Z ide imperium w tekstach Danilewskiego i Leontjewa wie si prawo-sawie – drugi z tradycyjnych elementów gbokiej struktury kultury.
Podej-26
M. BOHUN, Kontrrewolucja i pesymizm s. 112.
27
A. WALICKI. Filozofia prawa rosyjskiego liberalizmu. Warszawa: Instytut Studiów Poli-tycznych PAN 1995 s. 53.
mujc wtek prawosawia, naley pamita o jego wielowymiarowoci: prawosawie to wiara, zespó dogmatów, ale take podstawowy pierwiastek kulturotwórczy, co przekonujco wykaza w Pierwszym licie filozoficznym Piotr Czaadajew. Naley równie mie na uwadze moliwo dwojakiej interpretacji pojcia „Cerkiew” – jako wspólnoty wiernych oraz jako organi-zacji, wczonej w struktury pastwowe od czasów Piotra I. Warto zauwa-y, e wanie na drug poow XIX wieku przypad okres wzmoonych pielgrzymek rosyjskich inteligentów do starców w Pustelni Optyskiej. Ko-respondowa on z katastroficznymi nastrojami i przeczuciem apokalipsy – utrat przez kultur sensu i jej kresu w znanym ksztacie.
BIBLIOGRAFIA
#$®$ §.: \_>\_\ '{\_©{. {|^ _| |{ \ ¨. Paris: YMCA Press 1926.
BOHUN M., Kontrrewolucja i pesymizm. Filozofia spoeczna Konstantina Leontjewa. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego 2000.
®$¯ <.: «§>|» ^>^ ³{_¬ >\__{ > |~^ \_{{\´. W: KOWALSKA-STUS H. (red.). Inteligencja. Tradycja i nowe czasy. Kraków: Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego 2001. § ".: | ~_ (¥. #>^~\\, . ®_{^ . '{\_©{). {©-" 1978. '£$=¤< .: '_{|>_~|\¨{ |_|{_¨. ¥^>: =|{{\\^ 1994. §®" ¤.: ~©_~|> . ¥^>: \°\¨ ® «±\{|_{_» 1999 '$§ª$ .: ¤ }|>\\¨{ ©> 1854-1891. =>\^_-`{_{|}~|: `~¬^\^ \ 1993. '$§ª$ .: _^, =>\_. ¥^>: ¥¨© 1996 – http://az.lib.ru/l/ leontxew_k_n/text_0370.shtml (dostp: 10.12.2012).. '$§ª$ .: ` \ {\© . ¥^> 2000 – http://www.lib.ru/FILOSOF/ LEONTIEV_K/ autobio.txt (dostp: 10.12.2012).. '$§ª$ .: Pro et contra. \.1-2. =>\^_-`{_{|}~|: ¤ >_{©_ ~^ ²|_>\^ ~>\_>|\ \__~_> 1993-1995. '$§ª$ .: `| {{\, http://knleontiev.narod.ru/articles.htm (dostp: 23.04.2014). `#$®§=¯$ .: ¥^^ }|\^. ¥^> 2005 – http://www.wco.ru/biblio/books/ pobedonoscev1/Main.htm (dostp: 10.12.2012).. =¦`¤§ . =. (red.): §> ³³^> µ\´^{ 4 _>¢. ¥^> 2001.
WALICKI A.: Zarys myli rosyjskiej. Od Owiecenia do renesansu religijno-filozoficznego. Kra-ków: Wyd. Uniwersytetu Jagielloskiego 2005.
WALICKI A.: Filozofia prawa rosyjskiego liberalizmu. Warszawa: Instytut Studiów Politycznych PAN 1995
LOSY WIATA WED UG KONSTANTEGO LEONTJEWA:
PRZECIĉTNY EUROPEJCZYK JAKO IDEA] I NARZĉDZIE OGÓLNOWIATOWEJ DESTRUKCJI
S t r e s z c z e n i e
Artyku stanowi analiz tekstów rosyjskiego konserwatywnego myliciela, Konstantego Leontjewa, który w obliczu apokaliptycznych nastrojów rosyjskiej inteligencji 2 poowy XIX wieku próbowa zdiagnozowa przyczyn „choroby” kultury i znale remedium na ów stan rzeczy. Nie by odosobniony w swoim przekonaniu, e Rosja przestanie istnie jako samodzielna kultura, jeli nie zahamuje napywu niszczcych, jego zdaniem, idei zachodnich. Podobne prze-konanie gosili Fiodor Dostojewski i Konstanty Pobiedonoscew. W artykule PrzeciĊtny
Euro-pejczyk jako idea i narzĊdzie ogólnowiatowej destrukcji Leontjew stwierdza, e przedstawiciel
cywilizacji zachodniej jest obojtny na pikno, zafascynowany rozwojem technicznym, oderwany od yciowych si natury, cechuje si moraln ambiwalencj, a jednoczenie jest niezwykle eks-pansywny. Postp, którego celem jest materialny dobrobyt; trywialnie pojmowane szczcie, jawiy si mylicielowi jako zagroenie dla istnienia pastwa i religii. Ratunek upatrywa w silnej wadzy carskiej, który to typ rzdów nazywa „despotyzmem formy”. Myliciel gloryfikowa jedynowadztwo równie z pozycji czowieka, który sens ycia postrzega w poszukiwaniu i two-rzeniu pikna, zmaganiach z rzeczywistoci, a nie jedynie poruszaniu si w bezpiecznym, lecz nudnym, przewidywalnym wiecie egalitaryzmu.
Strecia Magorzata Abassy
Sowa kluczowe: Rosja, imperium, Europa, Leontjew, prawosawie.
THE FUTURE OF THE WORLD BY KONSTANTY LEONTYEV:
AN ORDINARY EUROPEAN MAN AS AN IDEAL AND A DEVICE FOR THE WORLWIDE DESTRUCTION
S u m m a r y
The paper includes the analysis of some texts of the Russian conservative thinker, Konstanty Leontyev who was confronted with the apocalyptic moods of the Russian intelligentsia of the second half of the 19th century. He made an effort to diagnose the “disease” and find a remedy. He was not single with his conviction that Russia would cease to exist as an independent culture unless stopped the influence of the Western ideas. Similar thoughts were expressed by Fyodor Dostoevsky and Konstanty Pobiedonoscew. In the article An European Man as an ideal and
a device for the worldwide destruction Leontyev claimed that a representative of the Western
civilization is indifferent to beauty, fascinated by technical progress, morally ambivalent and, at the same time, extremely expansive. The progress which is aimed at material prosperity and crude happiness Leontyev recognized as a threat for the State and Religion. Strong Tsar’s power, that he called a “despotism of form”, he regarded as remedy for the dangerous situation. He also glorified the state power as the person who perceived the meaning of life in searching and creating beauty, struggle with the real world. He contested the safe but boring and predictable world of egalitarianism.
Summarised by Magorzata Abassy
