Najpe³niejszy w Polsce kompleks m³odoplejstoceñski (eem i vistulian)
na dolnym Powiœlu i Wzniesieniu Elbl¹skim
Aurelia Makowska*
The most complete Polish Upper Pleistocene complex (Eemian and Vistulian) in the Lower Vistula Region and the Elbl¹g Elevation. Prz. Geol., 52: 887–894.
S u m m a r y. The Upper Pleistocene sedimentary complex of the Lower Vistula Region (Lower Powiœle) and the Elbl¹g Elevation was deposited from the beginning of the Eemian Interglacial to the late Vistulian. The sediments fill an elongated depression formed due to pre-Quarternary processes. The maximum thickness of strata reaches 200 m. They consist of six basic units including three major lev-els of tills: Toruñ (BII), Œwiecie (BIII) and Leszno–Poznañ (BIV) and three levlev-els with intramoraine deposits: the lowest — Lower Powiœle (DP), middle one — Gniew (Gn) and the upper — Grudzi¹dz (Gr). The Lower Powiœle Formation consists of marine and ter-restrial deposits. In the south, these are tripartite (EI, EII, EIII) valley sediments filling a well-developed network of ancient river val-leys. In the north, besides the fluvial sediments, there are also two marine strata: Sztum (Sz) and Tychnowy (Ty). The middle river valley series and the Tychnovy marine layer were formed during the Eeemian. They are the main stratigraphic index zone in the area. The overlying strata were formed during the Vistulian. The latter has been subdivided into two glaciations (Toruñ and Vistula) separated with Krastudy Interglacial, because of analysis of major lithostratigraphic zones and multiple layers of marine sediments within the middle intramoraine formation (Gniew Fm.). The exact dating of the strata is still debatable and prone to verification.
Key words: Lower Vistula Region, Elbl¹g Elevation, younger Pleistocene complex, Eemian, Vistulian, Pleistocene marine deposits
M³odszy plejstocen (eem i vistulian) dolnego Powiœla i Wzniesienia Elbl¹skiego to potê¿ny kompleks osadów rozci¹gaj¹cy siê wzd³u¿ doliny dolnej Wis³y od Kotliny Toruñskiej po Zalew Wiœlany (ryc. 1). Jego wzrastaj¹ca ku pó³nocy mi¹¿szoœæ dochodzi lokalnie do 200 i wiêcej metrów. Jest to niew¹tpliwie najwiêkszy i najpe³niej wykszta³cony litologicznie kompleks m³odoplejstoceñski na obszarze Polski. Znajduje siê on w specyficznym po³o¿eniu paleomorfologicznym, wype³niaj¹c rozleg³¹, g³êbok¹, zró¿nicowan¹ morfologicznie i powtarzaj¹c¹ siê w ci¹gu ca³ego plejstocenu depresjê pod³o¿a, uwarunko-wan¹ procesami przedczwartorzêdowymi, w której w ci¹gu ca³ego plejstocenu zachodzi³a zarówno intensywna erozja glacjalna i rzeczna, jak te¿ i akumulacja osadów w bardzo zró¿nicowanych œrodowiskach sedymentacyjnych. Specyfik¹ obszaru jest tak¿e to, ¿e znajduje siê on w bezpo-œrednim s¹siedztwie i na przed³u¿eniu niecki Ba³tyku, co mia³o równie¿ wp³yw zarówno na przebieg procesów jak i wykszta³cenie osadów omawianego okresu. Zasadniczy styl budowy kompleksu m³odoplejstoceñskiego jest na znacznej czêœci obszaru jednakowy, jakkolwiek wykazuje on bogate i regionalnie zró¿nicowane wykszta³cenie litolo-giczne, œwiadcz¹ce o tym, ¿e mia³y tu miejsce zarówno te procesy, które zosta³y ju¿ wczeœniej dobrze rozpoznane na pozosta³ym obszarze kraju (erozja i akumulacja rzeczna i jeziorna, glacjalna i ekstraglacjalna, procesy eoliczne i gle-bowe) jak te¿ i takie, które nie s¹ znane na innych obsza-rach (transgresje morskie).
Niniejszy artyku³ ma wstêpny charakter, poprze-dzaj¹cy pe³niejsze opracowanie niektórych omawianych tu zagadnieñ. Do jego przedstawienia sk³aniaj¹ autorkê dwa powody.
Pierwszy to ten, ¿e w badaniach ostatnich lat ubieg³ego wieku autorka uzyska³a w sumie pe³ny obraz wykszta³cenia profilu m³odoplejstoceñskiego, zarówno na dolnym Powiœlu jak i na Wzniesieniu Elbl¹skim, co mo¿na
uwa¿aæ za zwieñczenie dotychczasowego etapu w³asnych badañ, prowadzonych tu od ponad 30. lat. Drugim zaœ powodem jest wzrastaj¹ce zainteresowanie obszarem dol-nego Powiœla ze strony innych badaczy i potrzeba w³¹cze-nia siê do dyskusji nad ich nowymi interpretacjami stratygraficznymi vistuliañskiej czêœci kompleksu m³odo-plejstoceñskiego tego obszaru.
Wa¿niejsze etapy w historii badañ m³odszego plejstocenu dolnego Powiœla i Wzniesienia Elbl¹skiego
Pierwszy, konsekwentny obraz budowy m³odszego plejstocenu dolnego Powiœla zawiera³y prace Galona (1934, 1938). Wydzieli³ on w m³odszym plejstocenie trzy poziomy glin zwa³owych („górna”, „pierwsza dolna” i „druga dolna”) oddzielone od siebie dwiema seriami miê-dzymorenowymi („fluwioglacja³ I, II”).
W podziale stratygraficznym druga dolna glina zwa³owa nale¿a³a do zlodowacenia œrodkowopolskiego zaœ pozosta³e jednostki litostratygraficzne do eemu i zlodo-wacenia ba³tyckiego. Dyskusyjnym problemem by³o zali-czenie osadów piaszczysto-¿wirowych z faun¹ morsk¹ na wtórnym z³o¿u, wystêpuj¹cych w serii „II fluwioglacja³u”, do interglacja³u eemskiego. Podzia³ Galona utrzymywa³ siê jednak prawie do lat siedemdziesi¹tych XX w. Wczeœniej pojawi³a siê krótka, ale wa¿na publikacja Sam-sonowicza (1951), w której autor opisa³ i udokumentowa³ faunistycznie jako eemskie osady morskie znajduj¹ce siê na z³o¿u pierwotnym, w dwóch profilach otworów wiertni-czych wykonanych w Tychnowych. Zagadnienia stratygra-ficzne m³odszego plejstocenu odnosz¹ce siê zarówno do tych profili, jak te¿ i do osadów morskich ods³aniaj¹cych siê na Wzniesieniu Elbl¹skim (i³y yoldiowe) opracowa³ Halicki (1951a, b), w póŸniejszym okresie równie¿ we wspó³pracy z Brodniewicz, która zajmowa³a siê faun¹ miê-czaków i otwornic.
W pierwszych podzia³ach stratygraficznych Halicki wyró¿nia³ interglacja³ eemski, a nad nim dwa zlodowace-nia rozdzielone interglacja³em „skaerumhede” wydzielo-*Pañstwowy Instytut Geologiczny, ul. Rakowiecka 4,
nym na podstawie i³ów yoldiowych, które pocz¹tkowo uwa¿a³ za m³odsze od eemu.
W póŸniejszych pracach, w oparciu o badania paleon-tologiczne interglacja³ ten zosta³ po³¹czony z intergla-cja³em eemskim z ewentualnym wyró¿nieniem interstadia³u oryniackiego (brrrup) (Halicki & Brodnie-wicz, 1961; BrodnieBrodnie-wicz, 1969, 1972).
Nastêpnym etapem by³y badania autorki niniejszego tekstu prowadzone wzd³u¿ doliny dolnej Wis³y na obszarze od Kotliny Toruñskiej po Tczew, Malbork i Pas³êk. Celem badañ by³o ustalenie w³aœciwej pozycji przestrzennej i stratygraficznej l¹dowych i morskich osadów eemskich. W wyniku badañ ustalono, ¿e osady eemskie znajduj¹ siê w ni¿szej pozycji hipsometrycznej i stratygraficznej ni¿ to przyjmowa³ Galon i sk³adaj¹ siê z trzech serii wype³niaj¹cych kopaln¹ sieæ dolin rzecznych na po³udniu oraz z dwóch niezale¿nych poziomów osadów morskich: sztumskiego i tychnowskiego, rozdzielonych œrodkow¹ seri¹ dolinn¹ na pó³nocy obszaru (Makowska, 1973a, 1979a). Na skutek obni¿enia zespo³u osadów eemskich nast¹pi³o, w stosunku do badañ wczeœniejszych, wzboga-cenie m³odszych, wy¿ej le¿¹cych osadów o dodatkowe poziomy glacjalne. Autorka wyró¿ni³a tu ³¹cznie piêæ
poziomów glin zwa³owych oznaczonych sym-bolami BI–BV rozdzielonych osadami miêdzy-morenowymi, z których dwa poziomy glin (BI, BV) o zasiêgu lokalnym wystêpowa³y jedynie w pó³nocnej czêœci obszaru, zaœ pozosta³e trzy (BII, BIII, BIV) wraz z dziel¹cymi je seriami miêdzymorenowymi rozci¹ga³y siê na ca³ym badanym obszarze (Makowska, 1973b, 1974, 1975, 1979b, 1980).
Dalsze badania zosta³y podjête przez Olszewskiego (1974). Prowadzone by³y w wybranych ods³oniêciach, rozmieszczonych w krawêdziach wysoczyzn po obu stronach doliny Wis³y na odcinku od Œwiecia po Gniew. Obej-mowa³y one analizê litologiczn¹ i sedymentolo-giczn¹ ods³aniaj¹cych siê tu trzech kolejnych od góry poziomów glin zwa³owych (BIV, BIII i BII) zlodowacenia ba³tyckiego. W wyniku swych badañ autor stwierdzi³ bogate zró¿nico-wanie facjalne glin, które jednak by³o zale¿ne od paleogeograficznych warunków ich sedy-mentacji i nie dawa³o podstaw do okreœlenia ich pozycji stratygraficznej. Podobne badania, lecz obejmuj¹ce g³ównie górn¹ czêœæ osadów ods³aniaj¹cych siê w krawêdziach wysoczyzn wzd³u¿ doliny Wis³y pocz¹tkowo w Basenie Grudzi¹dzkim, a nastêpnie na odcinku od Œwie-cia do Knibawy z jednej strony i od Grudzi¹dza po Wielbark z drugiej strony Wis³y, zosta³y pod-jête przez Drozdowskiego (Drozdowski, 1973, 1974, 1975, 1979, 1980, 1986; Drozdowski, Berglund, 1976).
Obejmowa³y one analizê sedymentolo-giczn¹ glin zwa³owych poziomu BIV i BIII oraz le¿¹ce miêdzy nimi osady miêdzymorenowe. W ostatnich etapach zosta³y te¿ rozszerzone na ni¿-szy poziom miêdzymorenowy i glinê zwa³ow¹ poziomu BII. Nie zmienia³y one zasadniczo uk³adu lito-stratygraficznego osadów ustalonego przez Galona oraz póŸniej przez autorkê niniejszego tekstu. Jednak¿e wa¿nym elementem w badaniach Drozdowskiego by³y datowania osadów. W oparciu o te datowania ustali³ on w³asny podzia³ chronostratygraficzny, gdzie du¿¹ rolê odgrywa³y osady górnego poziomu miêdzymorenowego, znajduj¹cego siê miêdzy glinami zwa³owymi BIV i BIII. Na podstawie osadów tego poziomu Drozdowski wyró¿ni³ na badanym obszarze du¿y interstadia³ grudzi¹dzki, który zosta³ skorelowany z interpleniglacja³em zlodowacenia Wis³y z literatury zachodniej, zaœ le¿¹ce ni¿ej poziomy litostratygraficzne (ni¿szy poziom miêdzymorenowy i gli-na zwa³owa BII) mia³y jedynie charakter fazowy.
Wielk¹ rolê w badaniach omawianego obszaru odgry-wa³y prace kartograficzne prowadzone tu przez Pañstwo-wy Instytut Geologiczny lub pod jego nadzorem od pocz¹tku lat siedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku. By³y to pocz¹tkowo prace nad Map¹ geologiczn¹ Polski w skali 1:200 000 zakoñczone w koñcu lat siedemdziesi¹tych, a nastêpnie prace nad Szczegó³ow¹ map¹ geologiczn¹ Polski w skali 1:50 000, koordynowane przez autorkê z ramienia PIG do 1998 r. (Makowska, 1992a). Oprócz
powierzchnio-MierzejaWiœ lana
0 10 20km
dolina i delta Wis³y
Vistula River Valley and Delta
16° 19° 23° 16° 19° 23° 50° 54° 50° 54° 19° 19° 54° 54° Gdynia Sopot Gdañsk Tczew Gniew Kwidzyn Grudzi¹dz Che³mno Œwiecie Toruñ Elbl¹g Pas³êk I³awa Malbork Wzniesienie Elbl¹skie Elevation of Elbl¹g Równina W armiñska W armia Plain Vist ula Ba rrie r Pojezierze Starogardzkie
Starogard Lake District
P o j e z i e r z e I ³ a w s k i e I ³ a w a L a k e D i s t r i c t P o j e z i e r z e C h e ³ m i ñ s k i e C h e ³ m n o L a k e D i s t r i c t Bory Tucholskie Tuchola Forest W y s o c z y z n a Œ w i e c k a Œ w i e c k o U p l a n d D O L N E P O W I Œ L E L O W E R V I S T U L A R E G I O N
Ryc. 1. Szkic lokalizacyjny obszaru Fig. 1. Location of the study area
wych prac kartograficznych mapy by³y dokumentowane specjalnie wykonywanymi wierceniami kartograficz-no-badawczymi, które z regu³y przebija³y ca³¹ pokrywê czwartorzêdow¹ i dociera³y do jej bezpoœredniego pod³o¿a. Na omawianym obszarze wykonano ok. 70 takich wierceñ. Rdzenie wiertnicze by³y poddawane wielokierun-kowym badaniom specjalistycznym, wœród których wielk¹ rolê odgrywa³y ekspertyzy i badania palinologiczne wybranych odcinków rdzeni wykonywane g³ównie przez Janczyk-Kopikow¹ (Janczyk-Kopikowa, 1976, 1980, 1991, 1996, 1997). Na podstawie w³asnych prac kartogra-ficznych i wiertniczych oraz profilów wierceñ wykona-nych przez autorów szczegó³owych map geologiczwykona-nych, autorka tego tekstu prowadzi³a w tym czasie dalsze bada-nia czwartorzêdu omawianych obszarów, w tym równie¿ badania kompleksu m³odoplejstoceñskiego. Poszerzy³y one dotychczasowe rozpoznanie budowy geologicznej dol-nego Powiœla oraz pozwoli³y na poznanie wg³êbnej budo-wy czwartorzêdu Wzniesienia Elbl¹skiego. W budo-wyniku tych badañ autorka odkry³a w pó³nocnej czêœci dolnego Powiœla i na Wzniesieniu Elbl¹skim kilka nowych poziomów osa-dów morskich, m³odszych od eemu, poznanych zarówno w ods³oniêciach terenowych w czasie realizacji prac karto-graficznych, jak te¿ i w profilach nowych wierceñ (Makowska, 1986a, b, 1999; Makowska & Rabek, 1990). Wystêpuj¹ one g³ównie wœród osadów l¹dowych œrodko-wej formacji miêdzymorenowej (miêdzy glinami zwa³owymi BII i BIII). Uzupe³niono te¿ kompleks m³odo-plejstoceñski o nowe poziomy osadów organicznych (jeziornych), z których dwa na podstawie badañ palinolo-gicznych zosta³y zaliczone do interstadia³ów (interfaz) brrrup i odderade (Janczyk-Kopikowa, 1991, 1996, 1997; Makowska, 1991b, 2001; Makowska i in., 2001). W ten sposób uzyskano najpe³niejszy obraz budowy kompleksu m³odoplejstoceñskiego omawianych obszarów w dotych-czasowej historii badañ tego terenu, na tle budowy pozo-sta³ej, starszej czêœci kompleksu plejstoceñskiego.
W ostatnich latach zosta³y podjête nowe badania górnej czêœci kompleksu m³odoplejstoceñskiego prowadzone w ods³oniêciach terenowych nad doln¹ Wis³¹ w rejonie Gnie-wu (Tomczak i in., 1999; B³aszkiewicz i in., 2000) oraz w krawêdziach wysoczyzny Pojezierza Che³miñskiego (Wysoczyzny Che³miñskiej) (Wysota, 2000, 2001, 2002a, b; Wysota i in., 1996, 2000).
Wyniki tych badañ i ich kontynuacja mog¹ mieæ w przysz³oœci du¿e znaczenie dla dalszego rozpoznania osa-dów vistuliañskich ods³aniaj¹cych siê nad doln¹ Wis³¹, w tym równie¿ dla ich interpretacji stratygraficznej. Lecz obecnie w tym ostatnim zakresie s¹ one jeszcze bardzo dyskusyjne. Temu zagadnieniu autorka poœwiêci nastêpny artyku³.
Litologia i stratygrafia osadów kompleksu m³odoplejstoceñskiego dolnego Powiœla
i Wzniesienia Elbl¹skiego
Kompleks osadów m³odoplejstoceñskich charaktery-zuje siê zmienn¹ mi¹¿szoœci¹, zale¿n¹ od ukszta³towania zarówno jego pod³o¿a, jak i pod³o¿a podczwartorzêdowe-go oraz rzeŸby powierzchni terenu. Mi¹¿szoœæ osadów zwiêksza siê od kilkudziesiêciu metrów w s¹siedztwie doliny Wis³y na po³udniu, do ponad 200 m na pó³nocy w
strefie Wzniesienia Elbl¹skiego. Na po³udniu kompleks m³odoplejstoceñski spoczywa wprost na osadach trzecio-rzêdowych, natomiast na pó³nocy, poczynaj¹c od Basenu Grudzi¹dzkiego, w jego pod³o¿u znajduj¹ siê osady plej-stoceñskie starsze od eemu (Makowska, 1982). Na podsta-wie dotychczasowych badañ mo¿na popodsta-wiedzieæ, ¿e ogólny styl budowy geologicznej tego kompleksu jest na ca³ym omawianym obszarze, tj. w œrodkowej czêœci dolnego Powiœla i na Wzniesieniu Elbl¹skim, jednakowy (ryc. 2). Podstaw¹ wyró¿nienia kompleksu s¹ na tym obszarze dobrze udokumentowane paleontologicznie (Brodniewicz, 1960, 1969, 1972; Janczyk-Kopikowa , 1970, 1976, 1991, 1996, 1997; Makowska, 1970, 1977a, 1986a, b; Samsono-wicz, 1951; Po¿aryski, 1951) l¹dowe i morskie osady inter-glacja³u eemskiego (Makowska, 1979a, b). Podzia³ stratygraficzny osadów vistuliañskich natomiast opiera siê na: jednostkach litostratygraficznych, g³ównie glinach zwa³owych i dziel¹cych je formacjach miêdzymoreno-wych, na osadach morskich wystêpuj¹cych w formacjach miêdzymorenowych, g³ównie w formacji Gniewu i Kadyn znajduj¹cej siê miêdzy glinami zwa³owymi poziomu BII i BIII oraz na wynikach badañ paleontologicznych osadów jeziornych, wystêpuj¹cych w dolnej czêœci kompleksu vistuliañskiego w formacji dolnopowiœlañskiej (Janczyk-Kopikowa, 1991, 1996, 1997; Makowska, 1991b, 2001; Makowska i in., 2001).
Profil m³odoplejstoceñski obejmuje szeœæ podstawo-wych jednostek litostratygraficznych, na które sk³adaj¹ siê trzy g³ówne poziomy glin zwa³owych: toruñska (BII), Œwiecia (BIII) i leszczyñsko-poznañska (BIV) rozci¹gaj¹ce siê na ca³ym (lub prawie ca³ym) obszarze od Kotliny Toru-ñskiej po Zalew Wiœlany oraz trzy g³ówne formacje osadów miêdzymorenowych: formacja dolnego Powiœla (znaj-duj¹ca siê w najni¿szej czêœci profilu i wystêpuj¹ca miêdzy glinami zwa³owymi zlodowaceñ œrodkowopolskich a glin¹ zwa³ow¹ toruñsk¹ — BII), formacja Gniewu (znajduj¹ca siê miêdzy glinami zwa³owymi toruñsk¹ — BII i Œwiecia BIII) i formacja Grudzi¹dza (le¿¹c¹ miêdzy glinami zwa³owymi Œwiecia — BIII) i leszczyñsko-poznañsk¹ — BIV) (ryc. 2A; Makowska, 1986b, 1992a). Dwie starsze formacje miêdzymorenowe dolnego Powiœla i Gniewu charakteryzuj¹ siê du¿ymi, kilkudziesiêciometrowymi mi¹¿szoœciami osadów, natomiast formacja najm³odsza Grudzi¹dza jest od nich znacznie cieñsza, a miejscami zre-dukowana do minimum lub zupe³nie usuniêta przez egza-racjê ostatniego l¹dolodu lub erozjê jego wód ekstraglacjalnych. Na Wzniesieniu Elbl¹skim kolejnoœæ poszczególnych poziomów glin zwa³owych i formacji miê-dzymorenowych jest analogiczna do dolnego Powiœla z tym, ¿e dwie górne formacje miêdzymorenowe maj¹ w³asne nazwy. I tak formacji Gniewu odpowiada formacja Kadyn, zaœ formacji grudzi¹dzkiej formacja £êcza (ryc. 2B; Makowska, 1986b, 1999).
W pó³nocnej czêœci obszaru, poza tymi g³ównymi jed-nostkami litostratygraficznymi spotyka siê dwa dodatko-we, cienkie i nieci¹g³e poziomy glin zwa³owych: najstarsz¹, wystêpuj¹c¹ wed³ug opisów wierceñ archiwal-nych w obrze¿eniu ¯u³aw Wiœlaarchiwal-nych, poni¿ej gliny zwa³owej toruñskiej (BII), nazwan¹ glin¹ malborsk¹ (BI) oraz najm³odsz¹, znajduj¹c¹ siê w najwy¿szej czêœci profi-lu zwi¹zan¹ najczêœciej z faz¹ pomorsk¹ (BV), ale byæ mo¿e równie¿ z innymi fazami recesyjnymi ostatniego sta-dia³u.
Najpe³niejsze profile osadów m³odoplejstoceñskich zosta³y poznane na wielu obszarach i w wielu stanowi-skach wiertniczych, np. takich jak: B¹gart, Nowiny, Kra-study, Obrzynowo, Licze, Majewo, Pagórki oraz w wielu innych (Makowska, 1977a, 1979b, 1980, 1986a, b, 1991b, 1995a, 1999, 2001). Tworz¹ one konsekwentny obraz budowy geologicznej, który jest udokumentowany rów-nie¿ na wszystkich opracowanych tu mapach
geologicz-nych, zarówno ogólnych w skali 1: 200 000 (arkusze: Gru-dzi¹dz, I³awa, Elbl¹g) (Makowska, 1974, 1975, 1976, 1977b), jak i szczegó³owych w skali 1: 50 000, jakkolwiek maj¹ tam inn¹ terminologiê stratygraficzn¹ dostosowan¹ do wymogów odpowiednich instrukcji wykonawczych dla tych map (Makowska, 1992a).
W formacjach miêdzymorenowych wystêpuj¹ zarówno osady interglacjalne i interstadialne, jak te¿ i osady ana- i
SW
A
B
NE N S BV P P P P P Ng BIV f. Gniewu f or m a cj a K ad y n stadia³ œwiecia Œwiecie Stad ial * ¯u³awy Wiœlane zlodowacenie toruñskie To ruñ G lacial zlodowacenie toruñskie To ruñ G lacial eem Eemian eem Eemian plejstocen pr zedeemski preemian Pleistocen e form acja Grud zi¹dzaformacja dolnego Powiœla
Lower Powiœle Formation
BIV L-s* BIII BII (EIII) (EIII) (EIII) (EIII) (EII) (EII) (EI) (EI) (EI) BII BII Kr G-is* K-ig K-ig BI BI Pw No No Ob Ob Pa Pa Pa Sz Sz Ty Ty Ty H BIII BIII f.G. f.G. Z r r BIV Z r r r r r r r r r r r, j (EII)r Z Z Z Z Z Z fg r r r r r r r, fg fg r,j stadia³ œwiecia Œwiecie Stad ial * zlodowacenie toruñskie T o ruñ Glacial eem Eemian
plejstocen przedeemski preemian Pleistocen
e
L-s*
K-ig
interstadia³ grudzi¹dza Grudzi¹dz Interstadial
Grudzi¹ dz Form ation Gniew Fm. G.Fm. G.Fm. f o r m a c j a G n i e w u G n i e w F o r m a t i o n
formacja dolnego Powiœla
Powiœle Formation Lower form acja £êcza £êcz Form ation K ad y n y F o r ma t i on 160 150 140 130 120 110 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 -10 -20 -30 -40 -50 -60 -70 m n.p.m. m a.s.l. gliny zwa³owe glacial tills osady morskie marine deposits
osady jeziorne z substancj¹ organiczn¹ lacustrine deposits
osady serii i³ów czerwonych deposits of the red clays serie Stratygrafia:
Ng – trzeciorzêd P – plejstocen przedeemski K-ig – interglacja³ krastudzki G-is – interstadia³ grudzi¹dzki L-s –stadia³ leszczyñsko-pomorski
(lub faza leszczyñsko-poznañska ) H – holocen
Stratigraphy: Ng – Tertiary
P – preeemian Pleistocene K-g – Krastudy Interglacial G-is – Grudzi¹dz Interstadial L-s –Leszno -Pomeranian Stadial
(or Leszno-Poznan Phase) H – Holocene * * * * * f.G.– formacja Grudzi¹dza G.Fm. – Grudzi¹dz Formation P o z i o m y l i t o s t r a t y g r a f i c z n e : L i t h o s t r a t i g r a p h i c h o r i z o n s : glacjalne (glin zwa³owych):
BI – fazy malborka
BII – zlodowacenia toruñskiego BIII – stadia³u œwiecia
BIV –stadia³u leszczyñsko – pomorskiego (lub fazy leszczyñsko – poznañskiej ) BV – fazy pomorskiej
glacial (glacial tills) of: BI – Malbork Phase BII – Torunian Glaciation BIII – Œwiecie Stadial BIV – Leszno-Poznañ Stadial BV – Pomeranian Phase * * * * * * * jeziorne: Pa – Pagórki (brörup) Ob – Obrzynowo (odderade) No – Nowiny Pw – Pawlice lacustrine: Pa – Pagórki (Brörup) Ob – Obrzynowo (Odderade) No – Nowiny Pw – Pawlice osady: s r – rzeczne j – jeziorne z – zastoiskowe fg – wodnolodowcowe ediments: r – fluvial j – lacustrine z – ice-dammed fg – fluvioglacial serie dolinne: (EI) – dolna (EII) – œrodkowa (EIII) – górna; valley series: (EI) – lower (EII) – middle (EIII) – upper morskie: Sz – sztumski Ty – tychnowski El – elbl¹ski Kr – krastudzki marine: Sz – Sztum Horizon Ty – Tychnowy Horizon El – Elbl¹g Horizon Kr – Krastudy Horizon;
* –zlodowacenie wis³yVistula Glaciation
BIV
* *
*
*
Ryc. 2. Schematyczny uk³ad wa¿niejszych poziomów litostratygraficznych m³odszego plejstocenu na dolnym Powiœlu (A) i Wzniesieniu Elbl¹skim (B — bez struktur glacitektonicznych)
Fig. 2. Schematic diagram of lithostratigraphic zonation Uppland Pleistocenein the Lower Vistula Region (A) and Elbl¹g Elevation (B — without glacitectonic structures)
kataglacjalne zwi¹zane wiekowo z podœcie³aj¹cymi lub nadleg³ymi glinami zwa³owymi.
W wielu miejscach wszystkie wymienione kompleksy litostratygraficzne wystêpuj¹ w prawid³owej superpozycji bez wiêkszych luk stratygraficznych, jednak ten klasyczny przyk³ad profilu m³odoplejstoceñskiego, poza zasiêgiem eemskiego poziomu przewodniego, mo¿e ulegaæ znacznej modyfikacji, lecz problem ten nie wchodzi ju¿ w zakres niniejszych rozwa¿añ. Wyj¹tek od tej regu³y stanowi¹ te¿ te strefy zaburzeñ glacitektonicznych na Wzniesieniu Elbl¹skim, gdzie osady m³odoplejstoceñskie uleg³y znacz-nemu przekszta³ceniu (Makowska, 1999).
Wymienione wy¿ej kompleksy litostratygraficzne powstawa³y w okresie od schy³ku zlodowacenia Warty i pocz¹tku interglacja³u eemskiego po schy³ek vistulianu. Opieraj¹c siê na litologii i genezie osadów oraz innych cechach, takich jak rozmieszczenie i zmiennoœæ œrodowisk sedymentacyjnych lub obecnoœæ osadów morskich m³odszych od eemu, osady m³odszego plejstocenu zaliczo-no do dwóch interglacja³ów oraz dwóch zlodowaceñ, z któ-rych m³odsze dzieli siê na dwa stadia³y rozdzielone interstadia³em.
S¹ to od najstarszych do najm³odszych: interglacja³ eemski, zlodowacenie toruñskie, interglacja³ krastudzki oraz zlodowacenie wis³y s.s. dziel¹ce siê na stadia³ œwiecia, interstadia³ grudzi¹dzki i stadia³ leszczyñsko-pomorski. Podzia³ ten powsta³ w oparciu o autorskie podzia³y wczeœniejsze, które ulega³y ewolucji w miarê postêpu badañ i wzbogacania siê profilu m³odoplejstoceñskiego o nowe, nieznane wczeœniej osady oraz fakty, jakie mia³y miejsce w historii tego okresu.
Charakterystyczn¹ cech¹ tego podzia³u jest wyró¿nie-nie interglacja³u krastudzkiego i zlodowacenia toruñskie-go. Podstaw¹ wyró¿nienia tych jednostek jest kilka poziomów osadów morskich wystêpuj¹cych w formacji Gniewu (i Kadyn), a zw³aszcza najwa¿niejsze z nich poziom krastudzki (ryc. 2A) i poziom elbl¹ski (ryc. 2B) (Makowska, 1986a, b, 1999; Makowska, Rabek, 1990). Œwiadcz¹ one o obecnoœci jednego zmieniaj¹cego siê w czasie, lub wiêkszej iloœci mórz, które zajmowa³y nieckê Ba³tyku w ci¹gu sedymentacji tych formacji. Poniewa¿ autorka przyjmuje, ¿e morza mog³y tu istnieæ jedynie w okresie interglacjalnym, kiedy niecka Ba³tyku by³a wolna od pokrywy lodowej, dlatego te¿ okres odpowiadaj¹cy sedymentacji formacji Gniewu, wczeœniej, przed pozna-niem osadów morskich zaliczany do interstadia³u gniewu (Makowska, 1980) po odkryciu tych osadów zaliczono do interglacja³u. W konsekwencji glina zwa³owa toruñska (BII) oddzielaj¹ca ten interglacja³ od eemu zosta³a uznana za osad powsta³y w okresie odrêbnego zlodowacenia toruñskiego. Oczywiœcie ranga odleg³oœci czasowej tych okresów w stosunku do eemu i zlodowacenia wis³y mo¿e byæ jeszcze kwesti¹ dalszych badañ.
Datowania i wiek osadów, chronostratygrafia oraz inne wa¿niejsze problemy w badaniach
profilu m³odoplejstoceñskiego
Proces wieloletniego poznawania kompleksu m³odo-plejstoceñskiego na dolnym Powiœlu i Wzniesieniu Elbl¹skim nie odbywa³ siê dla autorki bezproblemowo. Wprost przeciwnie, wraz z rozwojem badañ mno¿y³y siê
nowe wiêksze i mniejsze problemy do rozwi¹zania. Nie-które z nich, takie jak na przyk³ad, po³udniowo-wschodnie i wschodnie granice zasiêgu morza tychnowskiego lub pozycja stratygraficzna i³ów elbl¹skich wyjaœnia³y siê w toku postêpuj¹cych prac (Makowska, 1995a, b, 1999; Makowska & Rabek, 1990) inne zaœ nie zosta³y do koñca wyjaœnione i bêd¹ w przysz³oœci wymaga³y kontynuacji, byæ mo¿e jeszcze wieloletnich, badañ. Mo¿na tu wyliczyæ takie problemy jak dok³adniejsza pozycja stratygraficzna niektórych poziomów morskich w formacji Gniewu i Kadyn oraz zwi¹zana z najwa¿niejszymi z nich interpre-tacja rangi stratygraficznnej interglacja³u krastudzkiego (i zlodowacenia toruñskiego), zaburzenia glacitektoniczne i mo¿liwoœæ wystêpowania porwaków glacjalnych w osa-dach m³odoplejstoceñskich, regionalne zró¿nicowanie profilu tych osadów i wiele innych.
Do wa¿niejszych problemów nale¿y te¿ niew¹tpliwie datowanie osadów i ogólna ocena ich wieku. Jest to problem istotny, gdy¿ mo¿liwie prawid³owa ocena wieku i zachodz¹cych w tym czasie procesów mo¿e byæ, obok wyników badañ litostratygraficznych, paleontologicznych i innych, podstaw¹ korelacji zarówno z innymi obszarami Polski oraz pozosta³¹ czêœci¹ strefy peryba³tyckiej, jak te¿ i z okresami klimatycznymi wydzielanymi na podstawie krzywej tlenowej.
Datowanie tego wielkiego kompleksu osadów m³odo-plejstoceñskich, który znajduje siê na dolnym Powiœlu i Wzniesieniu Elbl¹skim nie jest spraw¹ ³atw¹ ani prost¹, gdy¿ obejmuje on ca³y eem i ca³y vistulian z ich bogat¹ i zró¿nicowan¹ litologi¹.
Jego wielk¹ zalet¹ jest to, ¿e w wielu miejscach wszystkie g³ówne jednostki litostratygraficzne znajduj¹ siê w pe³nej superpozycji, bez wiêkszych luk stratygraficz-nych, co pozwala na bezpoœredni¹, jakkolwiek wzglêdn¹ ocenê wzajemnych zale¿noœci miêdzy mi¹¿szoœci¹ i wykszta³ceniem poszczególnych serii litostratygraficz-nych a czasem trwania ich sedymentacji i ich przypuszczal-nym wiekiem. Œcis³e datowanie osadów wymaga jednak odpowiednich badañ.
Pocz¹tkowo du¿e nadzieje wi¹zano z zapocz¹tkowa-nym w latach siedemdziesi¹tych ubieg³ego wieku i szeroko rozwijaj¹cym siê w nastêpnych latach datowaniem osadów metod¹ termoluminescencyjn¹ (TL). Tego typu datowania, obok datowañ prowadzonych metod¹ radiowêglow¹ (C14
) dla górnej czêœci profilu, zaczêto te¿ stosowaæ w tych latach na obszarze dolnego Powiœla i Wzniesienia Elbl¹skiego na wiêksz¹ skalê. Ogó³em do po³owy lat dzie-wiêædziesi¹tych istnia³o tu ju¿ ponad 100 datowañ osadów m³odoplejstoceñskich obejmuj¹cych ca³y omówiony w poprzedniej czêœci artyku³u profil od interglacja³u eem-skiego po ostatnie nasuniêcie l¹dolodu wis³y i jego recesjê. S¹ one jednak daleko niewystarczaj¹ce i w wielu przypad-kach dyskusyjne. Poza tym zagêszczenie badañ by³o bar-dzo nierównomierne zarówno pod wzglêdem regionalnym, jak te¿ i ze wzglêdu na rozmieszczenie w profilu piono-wym.
Najwiêcej dat przynios³y systematyczne badania pro-wadzone w latach siedemdziesi¹tych i osiemdziesi¹tych ubieg³ego wieku przez Drozdowskiego w ods³oniêciach terenowych rozmieszczonych w krawêdziach wysoczyzn obrze¿aj¹cych dolinê Wis³y, a w pojedynczych miejscach równie¿ na powierzchni tych wysoczyzn (Drozdowski,
1973, 1974, 1975, 1979, 1980, 1986; Drozdowski & Ber-glund, 1976). Obejmowa³y one górn¹ czêœæ profilu m³odo-plejstoceñskiego. W zasiêgu badañ Drozdowskiego znajdowa³y siê pocz¹tkowo dwa górne poziomy glin zwa³owych leszczyñsko-pomorska (BIV + BV) i Œwiecia (BIII) oraz dziel¹ca je formacja miêdzymorenowa (gru-dzi¹dzka), a nastêpnie w dalszych latach, równie¿ górna czêœæ miêdzymorenowej formacji Gniewu i w pojedyn-czym przypadku (Morsk) trzeci od góry poziom gliny zwa³owej (glina toruñska BII) (Drozdowski, Fedorowicz, 1987). Drozdowski wykona³ tu w sumie 60 datowañ metod¹ radiowêglow¹ (C14
) i termoluminescencji (TL) obejmuj¹cych zarówno gliny zwa³owe, jak te¿ i osady miê-dzymorenowe, a w pojedynczych miejscach tak¿e skorup-ki miêczaków znajdowanych w tych osadach. Uzyskane daty okreœli³y wiek badanych osadów w przedziale od 15,4 do 58,4 tys. lat BP*, co wynosi prawie po³owê okresu, jaki mo¿e przypadaæ na m³odszy plejstocen. Datê starsz¹ — 76,0 tys. lat BP Drozdowski uzyska³ jedynie w pojedyn-czym przypadku dla i³ów morskich w Ryjewie (Drozdow-ski, 1986). G³ównym problemem zarysowuj¹cym siê od samego pocz¹tku badañ Drozdowskiego by³o nadanie du¿ej rangi wiekowej i stratygraficznej osadom górnej czê-œci profilu m³odoplejstoceñskiego obejmuj¹cej dwie gliny zwa³owe (BIV i BIII) oraz dziel¹c¹ je formacjê miêdzymo-renow¹. Osady te wczeœniej by³y na ogó³ zaliczane do faz leszczyñskiej i poznañskiej (m.in. wydzielenia na Mapie
geologicznej Polski w skali 1:200 000 i Szczegó³owej mapie geologicznej Polski w skali 1:50 000 z tego obszaru)
a przez autorkê niniejszego tekstu do dwóch substadia³ów: œwiecia i leszczyñsko-pomorskiego m³odszego stadia³u zlodowacenia wis³y (Makowska, 1980). Osady miêdzymo-renowe dziel¹ce obydwie gliny zwa³owe zosta³y przez Drozdowskiego zaliczone do interstadia³u grudzi¹dzkiego umieszczanego w œrodkowym vistulianie, który na podsta-wie uzyskanych datowañ w przedziale 38–53 tys. lat BP zosta³ przez tego autora skorelowany z interpleniglacja³em autorów duñsko-holendersko-niemieckich, obejmuj¹cym interstadia³y denekamp i hengelo (Drozdowski, 1975). Wzbudza³o to wiele w¹tpliwoœci zarówno ze wzglêdu na niewielk¹ mi¹¿szoœæ osadów miêdzymorenowych, jak i brak osadów typowo interstadialnych. Miejscami intersta-dia³ wyra¿a siê jedynie luk¹ stratygraficzn¹ (m.in. Morsk), która obejmuje równie¿ doln¹ czêœæ osadów stadia³u lesz-czyñsko-pomorskiego. Drozdowski na podstawie swoich badañ przypisywa³ jednak temu okresowi du¿¹ rangê stra-tygraficzn¹ i wi¹za³ z nim pocz¹tek tworzenia siê Basenu Grudzi¹dzkiego (Drozdowski, 1974, 1975).
Glina zwa³owa drugiego od góry poziomu glacjalnego (Œwiecia BIII) datowana przez Drozdowskiego w wielu stanowiskach terenowych uzyska³a daty w przedziale od 52,2 do 56,6 tys. lat BP**
. Zbli¿one daty mia³y te¿ datowa-ne przez tego autora osady le¿¹ce pod t¹ glin¹ zwa³ow¹
nale¿¹ce ju¿ do formacji gniewskiej, a zaliczane przez Drozdowskiego, podobnie jak glina zwa³owa Œwiecia (BIII) do drugiego poziomu glacjalnego. Przyjmuj¹c, ¿e osady górnej czêœci formacji Gniewu s¹ osadami anaglacjal-nymi stadia³u Œwiecia mo¿na by³o uwa¿aæ, ¿e nie by³o tu sprzecznoœci miêdzy datowaniem tych osadów i le¿¹cej nad nimi gliny zwa³owej. Prawdziwy k³opot zaczyna³ siê jednak przy datowaniu osadów formacji Gniewu w Gnie-wie i okolicach oraz datowania trzeciego poziomu glacjal-nego, tj. gliny zwa³owej toruñskiej (BII). Glina ta jest ma³o dostêpna na powierzchni terenu, gdy¿ znajduje siê w naj-ni¿szej czêœci krawêdzi wysoczyzn okalaj¹cych dolinê Wis³y, gdzie jest przewa¿nie ukryta pod grub¹ pokryw¹ deluwiów. Drozdowski podaje dla tej gliny dwie daty: 57,6 tys. lat BP w Ryjewie i 58,4 tys. lat BP w Morsku (Droz-dowski, 1986; Drozdowski & Fedorowicz, 1987). Tu trze-ba wyjaœniæ, ¿e data z Ryjewa w rzeczywistoœci nie odnosi siê do gliny toruñskiej (BII), poniewa¿ glina ta, jak wynika z badañ autorki (Makowska, 1986b), znajduje siê poni¿ej i³ów ryjewskich datowanych przez Drozdowskiego na 76,0 tys. lat BP. Drozdowski, tak samo jak autorka, s³usznie korelowa³ i³y ryjewskie z i³ami elbl¹skimi datowanymi wed³ug tego autora tak¿e na 76,0 tys. lat BP (Drozdowski & Fedorowicz, 1987). Le¿¹ one, podobnie jak i³y ryjew-skie, nad glin¹ zwa³ow¹ toruñsk¹ (Makowska, 1986b, 1999) (ryc. 2B) i nie reprezentuj¹ bynajmniej, jak to przy-puszcza³ Drozdowski „okresu preglacjalnego poprze-dzaj¹cego pierwsze, poeemskie nasuniêcie l¹dolodu”, lecz pochodz¹ ze znacznie póŸniejszego okresu vistulianu. Wiek gliny zwa³owej toruñskiej nale¿a³oby zatem oceniaæ na starszy od powy¿szych dat.
Osady z Gniewu natomiast, nale¿¹ce do formacji Gnie-wu, datowane m.in. na podstawie skorupek miêczaków znajduj¹cych siê tu na wtórnym z³o¿u, okaza³y siê czêœcio-wo m³odsze od wykonanych przez Drozdowskiego w wie-lu stanowiskach datowañ gliny zwa³owej Œwiecia. Drozdowski uzasadni³ to w ten sposób, ¿e osady formacji Grudzi¹dza s¹ tu lokalnie w³o¿one w formacjê Gniewu. Jednak¿e powodowa³o to dalsze komplikacje, mianowicie koniecznoœæ wyjaœnienia obecnoœci fauny morskiej w tych osadach.
Przyjêcie przez Drozdowskiego koncepcji m³odej, zwi¹zanej z interstadia³em grudzi¹dzkim transgresji mor-skiej w tym rejonie stawa³o siê ju¿ zupe³nie nieprawdopo-dobne ze wzglêdu na wtórne z³o¿e fauny morskiej i hipsometrycznie wysokie po³o¿enie osadów. Problem ten rozpatrywany by³ wczeœniej przez Galona (1934), który interpretowa³ te osady, jako morskie osady eemskie. Tak wiêc mo¿na powiedzieæ, ¿e oparcie stratygrafii na podsta-wie datowañ osadów zarówno metod¹ TL, jak i C14
uleg³o w tym etapie badañ ca³kowitemu za³amaniu. Drozdowski w wyniku swoich datowañ uzyska³ ma³o wiarygodny obraz chronostratygraficznego nastêpstwa zjawisk, gdzie inter-stadia³ grudzi¹dzki zajmuje wielk¹ czêœæ okresu m³odsze-go plejstocenu, natomiast na sedymentacjê osadów formacji gniewskiej oraz gliny zwa³owej toruñskiej (BII) pozostaje bardzo ma³o czasu, w wyniku czego mia³y one wed³ug tego autora jedynie charakter zmian fazowych poprzedzaj¹cych stadia³ œwiecia. Obraz ten jest sprzeczny z profilem geologicznym tej czêœci m³odszego plejstocenu, gdzie proporcje mi¹¿szoœci osadów s¹ zupe³nie odwrotne do przypisywanej im przez Drozdowskiego rangi straty-*Daty s¹ podawane na podstawie opracowañ koñcowych.
Autorzy i laboratoria, w których datowano osady s¹ cytowane w tych opracowaniach
**Daty (w zaokr¹gleniu) cytowane za Drozdowskim niezale¿nie od obecnej oceny mo¿liwoœci datowania glin zwa³owych metod¹ luminescencji
graficznej. Wynika st¹d, ¿e wyniki datowania nie mog¹ byæ oderwane od ogólnej analizy litostratygraficznej bada-nych osadów, gdy¿ mo¿e to prowadziæ do zupe³nie b³êdnych wniosków.
Poza systematycznymi datowaniami przeprowadzony-mi przez Drozdowskiego w górnej czêœci profilu m³odo-plejstoceñskiego nad doln¹ Wis³¹, istnia³y te¿ datowania punktowe obejmuj¹ce ró¿ne czêœci tego profilu, uzyskane przez autorkê w pó³nocnej czêœci obszaru, g³ównie przy pracach kartograficznych prowadzonych przy realizacji arkuszy Elbl¹g Pó³noc i Elbl¹g Po³udnie Szczegó³owej
mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000. Obejmuj¹ one
piêæ datowañ wykonanych metod¹ C14
oraz ok. 22 daty uzyskane za pomoc¹ metody termoluminescencyjnej (Makowska, 1986a, b; 1987, 1991a, 1994b). Czêœæ tych datowañ nie by³a jeszcze publikowana. Kilka niezale¿nych datowañ metod¹ termoluminescencyjn¹ zosta³o te¿ wyko-nanych w pó³nocnej czêœci omawianych obszarów przez Prószyñskiego (1980) oraz Stañsk¹-Prószyñsk¹ i Pró-szyñskiego (1984). Uzyskane daty odnosz¹ siê zarówno do m³odszej, badanej przez Drozdowskiego czêœci kompleksu m³odoplejstoceñskiego, jak te¿ i do czêœci starszej z osada-mi interglacja³u eemskiego w³¹cznie, nie badanej przez tego autora, gdy¿ nie mia³ on do niej dostêpu.
Przeprowadzono tu m.in. datowania morskich i³ów krastudzkich, gdzie uzyskano datê 76 tys. lat BP Krastudy (Makowska, 1986a, b) jak te¿ i i³ów elbl¹skich: 99 tys. lat BP Kadyny, 124 tys. lat BP Pêklewo, >180 tys. lat BP i
³210 tys. lat BP Suchacz (Makowska, 1986b, 1987,
1991a), a tak¿e gliny zwa³owej toruñskiej (BII): 80–100 tys. lat BP Gniew (Stañska-Prószyñska & Prószyñski, 1984), 107 tys. lat BP Pêklewo (Makowska, 1987, 1991a).
Powy¿sze datowania lokuj¹ omawiane osady na grani-cy lub wprost w dolnym vistulianie.
Tak te¿ w koñcu lat osiemdziesi¹tych by³y one umiesz-czane, z tym, ¿e glina zwa³owa toruñska (BII) nigdy nie by³a wi¹zana z pierwszym och³odzeniem poeemskim, gdy¿ od czasu odkrycia w³aœciwego poziomu osadów eemskich znajduj¹cego siê w ni¿szej pozycji hipsometrycznej i stra-tygraficznej ni¿ to przyjmowa³ Galon, by³o wiadome, ¿e jest ona m³odsza od interstadia³u brrrup, z którym korelo-wano ocieplenie Mniszka (Drozdowski & Tobolski, 1972). Ponad osadami z tego ocieplenia le¿a³a trzecia seria dolin-na (EIII), a dopiero dolin-nad ni¹ glidolin-na zwa³owa toruñska (BII) (Makowska, 1979a, 1980, 1986b).
Pocz¹tkowo, przy ogólnych analizach geologicznych, uwzglêdniano wszystkie daty termoluminescencyjne, w tym m.in. datowania uzyskane przez Drozdowskiego (Makowska, 1986b). Wkrótce okaza³o siê jednak, ¿e nie-które z tych dat i to niezale¿nie od tego, jaki rodzaj osadu podlega³ datowaniu, s¹ absolutnie sprzeczne z wynikami innych badañ, w tym g³ównie litostratygraficznych. Lepsze wyniki uzyskiwano przy badaniach prowadzonych metod¹ radiowêgla (C14) w górnej czêœci profilu. Jednak i tu uzyskiwano fa³szywe daty, co mia³o miejsce w przypadku, gdy datowano t¹ metod¹ skorupki miêczaków.
Wobec podobnych doœwiadczeñ na innych obszarach objêtych realizacj¹ Szczegó³owej mapy geologicznej Polski
w skali 1:50 000 metoda badañ termoluminescencyjnych
jako metoda obligatoryjna zosta³a wycofana przez Pañstwowy Instytut Geologiczny z dalszych opracowañ tej mapy i przy realizacji póŸniejszych arkuszy zarówno na
dolnym Powiœlu, jak i na Wzniesieniu Elbl¹skim nie by³a stosowana.
W tej sytuacji ocena wieku osadów ca³ego kompleksu m³odoplejstoceñskiego jest jeszcze daleka od precyzji. Trzeba jednak podkreœliæ, ¿e obecnie istniej¹ lepsze pod-stawy do oceny wieku osadów vistuliañskich ni¿ to mia³o miejsce przed kilkunastu laty, kiedy nast¹pi³y ostatnie interpretacje wiekowe dokonane zarówno przez Drozdow-skiego (Drozdowski, 1986), jak te¿ i przez autorkê niniej-szego tekstu (Makowska, 1986b).
Jest to z jednej strony uzyskanie pe³niejszego obrazu wykszta³cenia profilu m³odoplejstoceñskiego, w tym rów-nie¿ vistulianu na omawianym obszarze, z drugiej zaœ znaczny postêp jaki dokona³ siê w badaniach tego okresu poza granicami naszego kraju, g³ównie w krajach skandy-nawskich oraz w pozosta³ej czêœci strefy peryba³tyckiej.
Obecnie, zw³aszcza po uzyskaniu pe³nego profilu for-macji dolnopowœlañskiej wraz z osadami brrrupu i oddera-de, pozycjê wiekow¹ wielu le¿¹cych wy¿ej poziomów litostratygraficznych mo¿na bêdzie oceniaæ na omawia-nym obszarze od nowa, co w odniesieniu do gliny zwa³owej toruñskiej (BII) autorka sygnalizowa³a ju¿ we wczeœniejszych publikacjach (Makowska, 1994a, 2001), gdzie jej przypuszczalny wiek okreœlono na ok. 80 tys. lat BP.
Przy tej ocenie nale¿y uwzglêdniaæ jednak wnioski wynikaj¹ce z dotychczasowych doœwiadczeñ w pos³ugi-waniu siê wynikami datowania osadów. Nie mog¹ one byæ stosowane w oderwaniu od wyników innych badañ, w tym zw³aszcza litostratygraficznych i paleontologicznych. Moga stanowiæ jedynie czynnik uzupe³niaj¹cy te badania.
Literatura
BRODNIEWICZ I. 1960 — Eemskie miêczaki morskie z wiercenia w Brachlewie. Acta Paleont. Pol., 5, 2.
BRODNIEWICZ I. 1969 — Miêczaki z interglacjalnych i³ów elbl¹skich z Elbl¹ga i Nadbrze¿a. Acta Paleont. Pol., 14.
BRODNIEWICZ I. 1972 — Pleistocene foraminifers of the area of the lower Vistula River (Northern Poland). Acta Paleont. Pol., 17. B£ASZKIEWICZ M., JUSCHUS O. & KRZYMIÑSKA J. 2000 — Zagadnienie wystêpowania fauny morskiej nad doln¹ Wis³¹. V Zjazd Geomorfologów Polskich, 11–14 wrzeœnia 2000 r. Toruñ. Przewodnik wycieczek terenowych. Stanowisko 6 Gniewskie M³yny (gm. Gniew): 119–125.
DROZDOWSKI E. 1973 — Przedostatni okres deglacjacji na obszarze Basenu Grudzi¹dzkiego. Prz. Geogr. IG PAN, 45, 1: 65–90.
DROZDOWSKI E. 1974 — Geneza Basenu Grudzi¹dzkiego w œwietle osadów i form glacjalnych. Prz. Geogr. IG PAN, 104.
DROZDOWSKI E. 1975 — Penultimate period of deglaciation in the Grudzi¹dz Basin lower Vistula River Valley: an interstadial like inte-rval of the Middle Würm. Geograph. Pol., 31: 213–235.
DROZDOWSKI E. 1979 — Deglacjacja dolnego Powiœla w œrodko-wym würmie i zwi¹zane z ni¹ œrodowiska depozycji osadów. Prz. Geo-gr. IG PAN, 132: 1–103.
DROZDOWSKI E. 1980 — Chronostratigraphy of the Vistulian glacia-tion on the lower Vistula River. Quater. Stud. Pol., 2: 13–20.
DROZDOWSKI E. 1986 — Stratygrafia i geneza osadów zlodowace-nia vistulian w pó³nocnej czêœci dolnego Powiœla. Prz. Geogr. IG i PZ PAN, 132: 1–90.
DROZDOWSKI E. & TOBOLSKI K. 1972 — Stanowiska intergla-cja³u eemskiego w Basenie Grudzi¹dzkim. Bad. Fizjogr. nad Polsk¹ Pó³nocno-Zachodni¹, 25A: 75–91.
DROZDOWSKI E. & BERGLUND B.E. 1976 — Development and chronology of the lower Vistula River Valley. North Poland. Boreas, 5: 95–107.
DROZDOWSKI E. & FEDOROWICZ S. 1987 — Stratigraphy of the Vistulian glaciogenic deposits and corresponding thermoluminescence
dates in the lower Vistula region, northern Poland. Boreas, 16: 139–153.
GALON R. 1934 — Dolina dolnej Wis³y, jej kszta³t i rozwój na tle budowy dolnego Powiœla. Bad. Fizjogr. nad Polsk¹ Pó³nocno-Zachodni¹, 12–13: 112.
GALON R. 1938 — Stratygrafia dyluwium wzd³u¿ prawego brzegu doliny dolnej Wis³y i Nogatu od Gardei do Malborka oraz w okolicy Elbl¹ga. Spraw. Pozn. TPN, 2: 133–137.
HALICKI B. 1951a — Pozycja stratygraficzna osadów eemskich nad doln¹ Wis³¹. Rocz. Pol. Tow. Geol., 20, 2: 313–318.
HALICKI B.1951b — Z historii plejstoceñskiego Ba³tyku. Acta Geol. Pol., 2: 595–615.
HALICKI B.& BRODNIEWICZ I. 1961 — La stratigrapie du Pléisto-cene Supérieur dans la region peribaltique meridionale. Bull. de l’Acad. Pol. des Sc. Ser. des Sci. geol. et geogr., 9: 159–162.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1970 — Analiza py³kowa osadów z obsza-ru doliny dolnej Wis³y. CAG. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1976 — Analiza py³kowa osadów w Nowinach. CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1980 — Orzeczenie dotycz¹ce próbek z miejscowoœci £êcze i Próchnik. CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1991 — Analiza py³kowa osadów z otwo-ru wiertniczego Pagórki. Prz. Geol., 39: 269–271.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1996 — Opracowanie osadów intergla-cja³u eemskiego i wczesnego vistulianu metod¹ analizy py³kowej z profilu Obrzynowo, ark. Susz Szczegó³owej mapy geologicznwj Polski w skali 1:50 000. CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
JANCZYK-KOPIKOWA Z. 1997 — Palinostratygrafia oraz zmiany roslinnoœci i klimatu w profilu Licze, ark. Prabuty Szczegó³owej mapy geologicznej Polski w skali 1:50 000. CAG Pañstw. Inst. Geol., War-szawa.
MAKOWSKA A. 1970 — Osady organiczne interglacja³u eemskiego w Mniszku ko³o Grudzi¹dza. Kwart. Geol., 14: 567–571.
MAKOWSKA A. 1973a — Rozwój erozji i akumulacji osadów w doli-nach rzecznych interglacja³u eemskiego na obszarze dolnego Powiœla. Sprawozd. z pos. nauk. Inst. Geol. Kwart. Geol., 17: 903–904. MAKOWSKA A. 1973b — Lessy w strefie glacjalnej zlodowacenia pó³nocnopolskiego. Kwart. Geol., 17: 152–167.
MAKOWSKA A. 1974 — Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, ark. Grudzi¹dz. Wyd. A. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
MAKOWSKA A. 1975 — Objaœnienia do mapy geologicznej Polski w skali 1:200 000, ark. Grudzi¹dz: 1–42. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. MAKOWSKA A. 1976 (1980) — Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, ark. I³awa i objaœnienia do mapy. Inst. Geol., Warszawa. MAKOWSKA A. 1977a — Rewizja sytuacji stratygraficznej osadów tzw. interglacja³u che³miñskiego w B¹garcie ko³o Unis³awaia. Kwart. Geol., 21: 105–118.
MAKOWSKA A. 1977b (1979) — Mapa geologiczna Polski w skali 1:200 000, ark. Elbl¹g i objaœnienia do mapy. Inst. Geol., Warszawa. MAKOWSKA A. 1979a — Interglacja³ eemski w dolinie dolnej Wis³y. Studia Geol. Pol., 63: 1–90.
MAKOWSKA A. 1979b — Stratigrarphy of Vistula Glaciation depo-sits in the Lower Vistula valley of the background of marine and conti-nental key series of Eemian Interglacial (Starogród, Grudzi¹dz, Gniew). Symposium on Vistulian Stratigraphy, Poland, 1979. Gui-de-Book of Excursion: 1–22.
MAKOWSKA A. 1980 — Late Eemian with preglacial and glacial part of Vistulian Glaciation in the Lower Vistula region. Quatern. Stu-dies in Poland. Vistulian Stratigraphy Poland, 1979, 2: 37–55. MAKOWSKA A. 1982 — Paleographic environment for Eemian mari-ne transgressions on the Lower Vistula. Biul. Inst. Geol., 343: 31–49. MAKOWSKA A. 1986a — Nowy plejstoceñski poziom morski oraz œlady morza holsztyñskiego na dolnym Powiœlu. Kwart. Geol., 30: 609–628.
MAKOWSKA A. 1986b — Morza plejstoceñskie w Polsce osady, wiek, paleogeografia. Pr. Inst. Geol., 120: 1–174.
MAKOWSKA A. 1987 — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Krynica Morska i Elbl¹g Pó³noc. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
MAKOWSKA A. 1991a — Objaœnienia do Szczegó³owej mapy geolo-gicznej Polski w skali 1:50 000, ark. Krynica Morska i Elbl¹g Pó³noc. Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
MAKOWSKA A. 1991b — Profil geologiczny otworu w Pagórkach ko³o Elbl¹ga oraz znaczenie wyników badañ py³kowych jego osadów
dla stratygrafii m³odszego plejstocenu w Polsce. Prz. Geol., 39: 262–269.
MAKOWSKA 1992 — Stratigraphy of the Younger Plejstocene in the Dolne Powiœle and the Elbl¹g Elevation based on mapping and bore-holes. Kwart. Geol., 36: 97–120.
MAKOWSKA A. 1994a — Climatic variation in the pre-glacial part of the Toruñ Glatiation in the lower Vistula region and the Elbl¹g Eleva-tion (Preliminary raport). Kwart. Geol., 36: 97–120.
MAKOWSKA A. 1994b — Szczegó³owa mapa geologiczna Polski w skali 1:50 000, ark. Elbl¹g Po³udnie i objaœnieniea do mapy. CAG Pañstw. Inst. Geol., Warszawa.
MAKOWSKA A. 1995a — Eem. W: Atlas geologiczny po³udniowego Ba³ltyku (J.E. Mojski i in. red.). Pañstw. Inst. Geol., Warszawa. MAKOWSKA A. 1995b — Elbl¹g Clay (Kadyny) geological situ-ation, stratigraphy, glaciotectonics. In: Schirmer (ed), Quaternary field trips in the Central Europe. Vol. 1. Regional field trips. Stop 7: 136–137. INQUA XVI Intern. Congress. Berlin.
MAKOWSKA A. 1999 — Czwartorzêd i jego pod³o¿e na Wzniesieniu Elbl¹skim w aspekcie historii plejstoceñskiego Ba³tyku. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 386: 59–132.
MAKOWSKA A. 2001 — Paleogeografia rejonu Prabuty-Susz (dolne Powiœle) przed, w czasie i po transgresji morza tychnowskiego oraz zawartoœæ malakologiczna osadów. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 398: 25–68.
MAKOWSKA A. & RABEK W. 1990 — Osady morskie interglacja³u eemskiego i pozycja stratygraficzna i³ów elbl¹skich (yoldiowych) na podstawie otworów w Pêklewie i Pagórkach (Wzniesienie Elbl¹skie). Kwart. Geol., 34: 305–324.
MAKOWSKA A., KABULSKI P. & UNIEJEWSKA M. 2001 — Osa-dy morza tychnowskiego na tle budowy kompleksu plejstoceñskiego w nowych profilach wiertniczych z rejonu Prabuty-Susz na dolnym Powiœlu. Biul. Pañstw. Inst. Geol., 398: 69–84.
OLSZEWSKI A. 1974 — Jednostki litofacjalne glin subglacjalnych nad doln¹ Wis³¹ w œwietle analizy ich makrostruktur i makrotekstur. Studia Soc. Scient. Torunensis, 2, Sec. C: 1–146.
PO¯ARYSKI W. 1951 — Otwornice eemskie znad dolnej Wis³y. Rocz. Pol. Tow. Geol., 20: 309–312.
PRÓSZYÑSKI M. 1980 — Termoluminescencyjne wskaŸniki wieku. Sprawozdanie z badañ naukowych. Kom. Bad. Czwart. PAN, 3. SAMSONOWICZ J. 1951 — Interglacja³ eemski nad doln¹ Wis³¹. Rocz. Pol. Tow. Geol., 20.
STAÑSKA-PRÓSZYÑSKA W. & PRÓSZYÑSKI M. 1984 — Termo-luminescencyjne wskaŸniki moren. [In:] Zlodowacenie œrodkowopol-skie na wy¿ynach po³udniowopolskich i terenach przyleg³ych. Przew. Konferencji, Sosnowiec 19–20 wrzeœnia, 1984. Kom. Bad. Czwart. PAN. Wydz. Nauk o Ziemi Uniw. Œl.
TOMCZAK A., KRZEMIÑSKA J.& PAZDUR A. 1999 — Problemy interpretacji dat radiowêglowych fauny morskiej z utworów górnego czwartorzêdu. (In:) Geochronologia Górnego Czwartorzêdu Polski. Pazdur A., Bluszcz A., Stankowski W., Starkel L. (red.).
WYSOTA W. 2000 — Stratigraphy of the Weichselian deposits in the southern part of the Lower Vistula region, northern Poland — new data and interpretations. International field Symposium Quternary geology of Denmark. University of Arhus. The Peribaltical Group IQNUA Commision on Glatiation. Abstract of Papers and Posters: 53–55. WYSOTA W. 2001 — Stratygrafia i chronologia nasuniêæ glacjalnych zlodowacenia Wis³y w rejonie dolnego Powiœla. VIII Konferencja „Stratygrafia plejstocenu Polski”, Jarno³tówek 3–7 wrzeœnia 2001. Streszczenia referatów i komunikatów: 78.
WYSOTA W. 2002a — Model stratygraficzno-paleogeograficzny zlo-dowacenia wis³y w Polsce. IX Konferencja „Stratygrafia plejstocenu Polski”. Borne Sulinowo, 3–7 wrzeœnia 2002 r. Streszczenia referatów i komunikatów: 56–57.
WYSOTA W. 2002b — Stratygrafia i œrodowiska sedymentacji zlodo-wacenia wis³y w po³udniowej czêœci dolnego Powiœla. Uniw. M. Kopernika w Toruniu: 1–143.
WYSOTA W., LANKAUF K.R., MOLEWSKI P.& SZMAÑDA J. 1996 — Sedymentologia interstadialnej serii rzecznej (Rzêczkowo) zlodo-wacenia Wis³y (vistulian) ods³oniêtej w po³udniowo-zachodniej krawê-dzi Wysoczyzny Che³miñskiej. Acta Univer. Nicolai Copernici. Geografia, 28, 97: 39–63.
WYSOTA W., CHRUŒCIÑSKA A., LANKAUF K.R., PRZEGIÊTKA R., OCZKOWSKI L.H. & SZMAÑDA J. 2000 — Chronostratigraphy of the vistulian deposits in the southern part of the Lower Vistula region (north Poland) in the light of TL dating. Geologos, 5: 123–134.
