Nowe dane o zwi¹zkach polskich badaczy z geologami francuskimi
w po³owie XIX stulecia
Rados³aw Tarkowski*
New data on contacts of Polish and French researchers in the middle of the XIX century. Prz. Geol., 50: 586–588.
S u m m a r y. The paper presents results of studies on contacts and cooperation of Polish and French geologists in the middle of the XIX century. The data gathered so far show that the connections were especially close in the case of two outstanding geologists of these times: L. Zejszner, professor at the Jagiellonian University in Cracow, and E. Hébert, professor at Sorbonne in Paris. The cooperation is well shown by fairly rich collections of Polish fossils at Sorbonne, information on activities of L. Zejszner as a member of the Geolog-ical Society of France, recently discovered letters of E. Hébert to L. Zejszner and his assistant, and speech delivered by E. Hébert at the meeting of the Society in 1872 to commemorate L. Zejszner.
Key words: history of geology, Sorbonne, Hébert, Zejszner
Wzmianki o kontaktach polskich geologów — paleon-tologów z francuskimi, w po³owie XIX stulecia s¹ zniko-me. Sporadyczne, sk¹pe informacje znajduj¹ siê w monografiach paleontologicznych. Posiadamy jednak¿e obszerne, monograficzne opracowania (Ryn, 2002; Wój-cik, 1995) dotycz¹ce Ignacego Domeyki, który w zakresie mineralogii wspó³pracowa³ z École des Mines w Pary¿u i którego dwusetn¹ rocznicê urodzin obchodzimy w tym roku.
Autor artyku³u w latach 2001/2002 pracowa³ jako
Pro-fesseur associé na Uniwersytecie P. i M. Curie w Pary¿u
(Paris 6). W czasie pobytu, szukaj¹c polskich œladów, dotar³ do bogatej, licz¹cej kilkadziesi¹t tysiêcy okazów, kolekcji skamienia³oœci z Sorbony. Znajduje siê ona siê na Uniwersytecie P. i M. Curie i zawiera zbiory z drugiej po³owy XIX w. i pierwszej po³owy XX w.
W tak du¿ej kolekcji nie mog³oby zabrakn¹æ skamie-nia³oœci z Polski. Przynajmniej tych pochodz¹cych ze s³ynnego „oolitu baliñskiego”, opisanego w licznych monografiach: Laubego, Neumayra, Szajnochy, Siemi-radzkiego, Teisseyre’a i innych, z drugiej po³owy XIX w. (por.: Tarkowski i in., 1996; Mangold i in., 1996). W licz¹cych siê XIX-wiecznych zbiorach skamienia³oœci (do takich kolekcja z Sorbony niew¹tpliwie nale¿a³a), musia³y siê znajdowaæ równie¿ okazy z „oolitu baliñskiego”.
W kolekcji z Sorbony autorowi uda³o siê odnaleŸæ boga-ty zbiór bezkrêgowców kopalnych pochodz¹cy z utworów jury i kredy po³udniowej Polski. Nie by³ on znany polskim geologom i œwiadczy, i¿ szeroko pojêta wspó³praca nauko-wa pomiêdzy geologami z Polski i Francji musia³a istnieæ w XIX w. Wyj¹tkowa iloœæ skamienia³oœci, stan zachowania wraz z oryginalnymi metryczkami, sk³oni³y autora do prze-badania tej kolekcji, poszukania innych, a w szczególnoœci do podjêcia badañ dotycz¹cych kontaktów geologów pol-skich i francupol-skich w po³owie XIX stulecia. Wstêpne wyniki badañ na ten temat przedstawia niniejszy artyku³.
Przeprowadzone badania i wyniki
W XIX-wiecznej kolekcji skamienia³oœci z Sorbony (Collection Génerale du Laboratoire du Géologie,
Sorbon-ne), autor odnalaz³ zbiór skamienia³oœci z ziem polskich,
sk³adaj¹cy siê z ok. 1000 okazów. Reprezentowane s¹ nastêpuj¹ce grupy bezkrêgowców: g¹bki, koralowce, ramienionogi, ma³¿e, œlimaki, amonity, belemnity, serpule, je¿owce i œlady ¿erowania. Okazy pochodz¹ z kolekcji: Beichera, Cureta, Héberta, Lamberta, Munier-Chalmasa, Petitclerca oraz Zejsznera, z utworów œrodkowej (bajos, baton i kelowej) i górnej jury (oksford) oraz górnej kredy (kampan, mastrycht), z kilkudziesiêciu ods³oniêæ z okolic Krakowa, Czêstochowy oraz Nowego Targu. Zbiór ten posiada du¿¹ wartoœæ naukow¹ i historyczn¹ oraz œwiadczy o wspó³pracy naukowej (m.in. wymianie i przekazywaniu okazów, wspólnych badaniach terenowych, kontaktach osobistych).
XIX-wieczna kolekcja skamienia³oœci z ziem polskich ze zbiorów Sorbony, zainspirowa³a autora do podjêcia prac we Francji, które by³y kontynuowane w Polsce. Dyskusja z S. Czarnieckim (PAN Kraków) umocni³a w przekonaniu o celowoœci prowadzonych badañ, potwierdzaj¹c wa¿noœæ znaleziska oraz brak publikacji na ten temat. Okaza³o siê, ¿e w zbiorach Pracowni Historii Geologii Polskiej w Kra-kowie znajduj¹ siê XIX-wieczne, nieznane francuskie listy E. Héberta do L. Zejsznera i J. Friedleina oraz etykietki okazów z kolekcji L. Zejsznera. Wynika³o z nich, ¿e E. Hébert zna³ wymienionych Polaków osobiœcie oraz, ¿e by³ w Krakowie. Etykietki z opisem okazów zosta³y wykorzysta-ne do porównania charakteru pisma z tymi pochodz¹cymi z kolekcji Sorbony.
E. Hébert (Gaudant, 1997; Poullain, 1972) by³ profeso-rem geologii na Sorbonie (1857–1890). L. Zejszner (Czar-niecki, 1958) wyk³ada³ geologiê na Uniwersytecie Jagielloñskim (w latach 1830–1833 i 1848–1857). Jego asystentem by³ J. Friedlein, póŸniejszy prezydent miasta Krakowa. Kontakty obu profesorów geologii by³y wielce prawdopodobne. Obecnoœæ w kolekcji Sorbony okazów L. Zejsznera oraz listy wskazywa³y, ¿e szczególn¹ uwagê w poszukiwaniach nale¿y zwróciæ na L. Zejsznera i E. Héberta — wybitnych geologów polskich i francuskich w po³owie XIX w. Zwi¹zki L. Zejsznera z geologi¹ francusk¹ w po³owie XIX stulecia bêd¹ przedmiotem dalszych, szcze-gó³owych badañ, wspólnie z S. Czarnieckim.
Autor podj¹³ poszukiwania innych XIX-wiecznych, polskich kolekcji skamienia³oœci znajduj¹cych siê we Francji oraz informacji publikowanych i archiwalnych, dotycz¹cych wspó³pracy geologów polskich i francuskich Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 7, 2002
586
*Instytut Gospodarki Surowcami Mineralnymi i Energi¹, Polska Akademia Nauk, ul. Wybickiego 7,
w XIX w. Przeprowadzono je w znacz¹cych bibliotekach geologicznych w Pary¿u (Uniwersytet P. i M. Curie, Muzeum Narodowe Historii Naturalnej, Francuskie Towarzystwo Geologiczne), w Departamencie Geologii na Uniwersytecie Claude-Bernard w Lyonie oraz w Archiwum Francuskiej Akademii Nauk. Pomijaj¹c najnowsze, XX-wiecz-ne kolekcje skamienia³oœci znajduj¹ce siê w obu krajach, w dwóch innych placówkach naukowych: w Muzeum Narodo-wym Historii Naturalnej w Pary¿u oraz w Departamencie Geologii na Uniwersytecie Claude-Bernard w Lyonie uda³o siê odnaleŸæ XIX-wieczne zbiory polskich skamienia³oœci.
Muzeum Narodowe Historii Naturalnej w Pary¿u (dzia³ paleontologia i geologia) — ma ok. 330 okazów bez-krêgowców kopalnych (ramienionogi, œlimaki, ma³¿e, amonity, je¿owce) oraz roœliny kopalne (kalamity, sygilla-rie, lepidodendrony) z karbonu, triasu, jury, kredy i trzecio-rzêdu, pochodz¹ce z okolic Krakowa, Jaworzna, Szaflar, Korytnicy;
Uniwersytet Claude-Bernard Lyon 1 — Departa-ment Geologii — ma przesz³o 100 okazów bezkrêgowców kopalnych (ramienionogi i g³owonogi) z triasu i jury.
W Archiwum Francuskiej Akademii Nauk, w teczce osobowej E. Héberta, cz³onka Akademii Nauk, natrafiono na informacje œwiadcz¹ce o tym, ¿e by³ on na terenie obec-nej Polski dwukrotnie: w 1865 i 1868 r. (Hébert, 1869, 1877). Fallot (1890), wspomina, ¿e E. Hébert bada³ ska³ki w Inwa³dzie. Natomiast on sam wzmiankuje (Hébert, 1869), ¿e powróci³ z d³ugiej podró¿y geologicznej, która objê³a równie¿ Polskê. W póŸniejszej pracy E. Hébert (1877) bardziej szczegó³owo opisa³ swoje podró¿e. Z treœci wynika, ¿e w 1865 r. by³ w Niemczech, odwiedzi³ Rugiê i Wolin badaj¹c utwory kredowe. Prawdopodobnie kolekcja
z Wolina jest w zbiorach z Sorbony, poœród kolekcji ska-mienia³oœci z Niemiec. Dalej wspomina, ¿e w 1868 r. bada³ utwory jury po³udniowych Niemiec a¿ do granicy rosyjskiej z Galicj¹ i zbocza pó³nocne Karpat (Inwa³d, Stramberg). Jedna z jego prac dotyczy wapieni Stramber-gu. Inne publikacje E. Héberta nie wnios³y istotnych infor-macji. Pomimo autorstwa przesz³o 200 artyku³ów naukowych (Fallot, 1890) E. Hébert nie napisa³ ¿adnego, który dotyczy³by geologii Polski. Równie¿ w teczce dotycz¹cej E. Munier-Chalmas, jego nastêpcy na Katedrze Geologii na Sorbonie (Gaudant, 1997) i bliskiego wspó³pracownika, cz³onka Francuskiej Akademii Nauk, nie znaleziono œladów wskazuj¹cych na kontakty z geolo-gami polskimi.
Dalsze poszukiwania w bibliotekach w Pary¿u, a w szczególnoœci w Bibliotece Francuskiego Towarzystwa Geologicznego dostarczy³y kolejne, nowe informacje. Zna-leziono odbitki prac L. Zejsznera, a w najnowszym piêcioto-mowym, s³abo znanym w Polsce monograficznym opracowaniu Sarjeanta (1978–1980), dotycz¹cym historii geologii, znaleziono wskazówki, które u³atwi³y dalsze poszukiwania.
Autor przejrza³ listy cz³onków Francuskiego Towarzy-stwa Geologicznego (SGF) w XIX w. Na dziewiêtnasto-wiecznych listach figuruje nazwiska tylko jednego Polaka — Ludwika Zejsznera. By³ on cz³onkiem towarzystwa od jego za³o¿enia, tj. od 1834 r. Jego nazwisko figuruje na listach cz³onków SGF jeszcze w 1868 r., a w³aœciwie by³ nim a¿ do œmierci (1871 r.).
D³ugoletni, 38-letni sta¿ L. Zejsznera w Francuskim Towarzystwie Geologicznym œwiadczy³ o jego za¿y³ej wspó³pracy i kontaktach z geologami francuskimi.
Praw-587 Przegl¹d Geologiczny, vol. 50, nr 7, 2002
Ryc. 1. Portret E. Héberta (za: Livre Jubilaire ..., 1930) Fig. 1. Portrait of E. Hébert (after Livre Jubilaire ..., 1930)
Ryc. 2. Portret L. Zejsznera (ze zbiorów S. Czarnieckiego) Fig. 2. Portrait of L. Zejszner (S. Czarniecki collection)
dopodobnie, powinno istnieæ wspomnienie poœmiertne napisane przez Francuza o L. Zejsznerze. Na celowoœæ poszukania notatki poœmiertnej (notice nécrologique) o L. Zejsznerze wskazywa³a praca Sarjeanta (1978–1980). Wœród cz³onków Francuskiego Towarzystwa Geologiczne-go w XIX w. by³a tradycja pisania notek poœmiertnych o wybitnych geologach, cz³onkach towarzystwa i zamieszcza-nia ich na ³amach Bulletin de la Societé Géologique de
France. Czy mo¿na by³o pomin¹æ tutaj jednego z pierw
-szych cz³onków towarzystwa, w dodatku o 38 letnim sta¿u? Nasuwa³y siê kolejne pytania — kto móg³by byæ jej auto-rem? Najprawdopodobniej E. Hébert — zna³ L. Zejsznera osobiœcie, by³ d³ugoletnim Przewodnicz¹cym Francuskiego Towarzystwa Geologicznego. Nieznany list E. Héberta do J. Friedleina, odnaleziony w zbiorach Pracowni Historii Geo-logii Polskiej w Krakowie, wskazywa³, ¿e s³ysza³ on o tra-gicznej œmierci L. Zejsznera, by³ ni¹ g³êboko wstrz¹œniêty oraz mia³ zamiar napisaæ o nim krótkie wspomnienie. Potrzebowa³ jednak szczegó³owych informacji, o które zwróci³ siê do J. Friedleina. Po œmierci L. Zejsznera, by³a to jedyna osoba w Polsce, któr¹ zna³. Zapewne taka notatka poœmiertna istnia³a lecz nie by³a bli¿ej znana.
Id¹c t¹ drog¹ natrafiono na krótk¹ przemowê
(Allocu-tion Présidentielle) poœwiêcon¹ zmar³ym cz³onkom towa
-rzystwa, wyg³oszon¹ przez E. Héberta na posiedzeniu Francuskiego Towarzystwa Geologicznego, w dniu 17 kwietnia 1872 r. (Hébert, 1873). Wœród 16 wymienionych, zmar³ych cz³onków Towarzystwa wspomniani zostali dwaj obcokrajowcy, cz³onkowie zagraniczni towarzystwa: L. Zej-szner i U. Schloenbach. Ta krótka przemowa dostarczy³a du¿o informacji o L. Zejsznerze i jego wspó³pracy z Francu-zami. Sta³a siê klamr¹ spinaj¹c¹ zdobyte wczeœniej informa-cje o jego kontaktach z geologami francuskimi. Miêdzy innymi dowiadujemy siê z niej, ¿e by³ on jednym z cz³onków Francuskiego Towarzystwa Geologicznego o najd³u¿szym sta¿u, informowa³ towarzystwo o swoich wynikach badañ, bywa³ w Pary¿u, gdzie prowadzi³ badania porównawcze ska-mienia³oœci i gdzie znano wiêkszoœæ jego prac. To dziêki jego pomocy E. Hébert w 1868 r. móg³ przejechaæ do Krakowa i badaæ tereny obejmuj¹ce t¹ czêœci Galicji.
Na zakoñczenie swojej przemowy, przewodnicz¹cy Francuskiego Towarzystwa Geologicznego, E. Hébert w wyj¹tkowo pochlebnych i ciep³ych s³owach scharakteryzo-wa³ postaæ L. Zejsznera:
Mia³em okazjê, w czasie trzech tygodni, które on mi poœwiêci³, widzieæ w ka¿dym momencie ile jest w nim dobroci, delikatnoœci i by³o mi mi³o, ¿e mia³em okazjê poznaæ osobowoœæ takiego formatu. Jest to wiêc nauko-wiec, którego prace zas³uguj¹ na uznanie, cz³owiek wspa-nia³y pod ka¿dym wzglêdem ... .
Podsumowanie
W artykule przedstawiono nieznane informacje o kon-taktach geologów polskich z francuskimi w po³owie XIX stulecia. Zwi¹zane s¹ one z dwoma wybitnymi postaciami tego okresu: E. Hébertem — profesorem Katedry Geologii na Sorbonie oraz L. Zejsznerem — profesorem geologii Uniwersytetu Jagielloñskiego. W szczególnoœci dotycz¹ one:
XIX wiecznych zbiorów polskich skamienia³oœci we Francji, w tym kolekcji oko³o 1000 okazów skamienia³oœci z ziem polskich,
informacji o Polakach — cz³onkach Francuskiego Towarzystwa Geologicznego,
nieznanych francuskich listach E. Héberta do geolo-gów polskich,
mowy poœwiêconej L. Zejsznerowi, wyg³oszonej przez E. Héberta w dniu 17 kwietnia 1872 r., na posiedze-niu Francuskiego Towarzystwa Geologicznego.
Literatura
CZARNIECKI S. 1958 — Ludwik Zejszner (1805–1871). Wszechœ-wiat, 4: 93–96.
FALLOT M.E. 1890 — Notice nécrologique sur M. Hébert. Procés-ver-baux de la Societé Linnéenne de Bordeaux. Séance du 16 avril 1890: I–XXII.
GAUDANT J. 1997 — La géologie B la Sorbonne. J. Lorenz., P. Benoit & D. Obert (ed.): Pierres & Carrières. Géologie – Archéologie – Histo-ire. Assoc. des Géol. du Bassin de Paris et A.E.D.E.H., Paris: 35–47. HÉBERT E. 1869 — Notice des travaux scientifiques de M. E. Hébert. Paris Gauthier-Villars Imprimeur-Libraire: 1–24.
HÉBERT E. 1873 — Allocution Présidentielle. Séance du 17.04.1872. Bull. Soc. Géol. France, III sér., I: 293–298.
HÉBERT E. 1877 — Notice sur les travaux scientifiques de M.E. Hébert. Paris Gauthier-Villars Imprimeur-Libraire: 1–52.
Livre Jubilaire 1830–1930 — Centenaire de la Société Géologique de
France. 1930., T. I. Soc. Géol. de France, Paris.
MANGOLD CH., MARCHAND D., THIERRY J. & TARKOWSKI R. 1996 — Les Ammonites de l’Oolithe de Balin (Pologne); Nouvelles données et reinterpretations stratigraphiques. Rév. Paléobiol., 15: 55–77.
POULLAIN R. 1972 — Chaires et Maîtrises de Conférences de la Fac-ulté des Sciences de Paris. Bureau d’Information et B l’Atelier d’Impri-merie de l’Université Paris VI.
RYN Z.J. 2002 (red.) — Ignacy Domeyko — obywatel œwiata. Wyd. UJ.
SARJEANT W.A.S. 1978–1980 — Geologists and the History of Geo-logy an International Bibliography from the Origins to 1978. Vol. I–V. Krieger Publishing Co., INC. Melbourne.
TARKOWSKI R., THIERRY J., MARCHAND D., MANGOLD CH., DELANCE H.-J., GARCIA J.-P. & LAURIN B. 1996 — „L’Oolithe de Balin” (Pologne Méridionale). Nouvelles observations et interpreta-tions stratigraphiques. Géobios, M.S. 17: 461–467.
WÓJCIK Z. 1995 — Ignacy Domeyko. Litwa. Francja. Chile. Pol. Tow. Ludoznawcze. Warszawa.
588
