W stronę interkulturowego rozmówcy : badania oparte na teorii leksykultury

Aneta Strzelecka, Emilia

Sztabnicka-Gradowska

W stronę interkulturowego

rozmówcy : badania oparte na teorii

leksykultury

Acta Universitatis Lodziensis. Kształcenie Polonistyczne Cudzoziemców 19, 55-67

KSZTAŁCENIE POLONISTYCZNE CUDZOZIEMCÓW 19, 2012

Aneta Strzelecka, Emilia Sztabnicka-Gradowska* *

W STRONĘ INTERKULTUROWEGO ROZMÓWCY

BADANIA OPARTE NA TEORII LEKSYKULTURY

Słowa kluczowe: leksykultura, związki frazeologiczne, nauczanie JPJO, dialog międzykultu­ rowy, pedagogika interkulturowa

W artykule zastosowano teorię leksykultury Roberta Galissona do zbadania konotacji pojęć mieszczących się w obrębie pola semantycznego, określanego jako ciało człowieka. Wyróżnione terminy znajdują się także w popularnych związkach frazeologicznych, dlatego postanowiono rów­ nież w tym kontekście odtworzyć ich dodatkowe, niesłownikowe znaczenia. Uzyskany materiał - pojęcia wraz z ich wspólnym ładunkiem kulturowym, potwierdzonym w badaniu rodzimych użyt­ kowników języka polskiego - stał się podstawą do dalszych dociekań. Zaproponowano autorskie podejście do nauczania konkretnego elementu języka, jakim są związki frazeologiczne. Wybrane rozwiązanie nawiązuje do koncepcji dialogu międzykulturowego oraz założeń pedagogiki inter- kulturowej. Nadrzędnym celem kształcenia polonistycznego cudzoziemców staje się kształtowanie interkulturowych rozmówców.

Relacja między językiem a kulturą od dawna już zajmuje językoznawców na całym świecie. Począwszy od wstępnych, lecz jakże fundamentalnych odkryć Sapira i W horfa, aż po ukształtowanie się osobnej dyscypliny nauki, nazywanej lingwistyką kulturową lub etnolingwistyką, związki języka i kultury dają szansę ciągłego rozwoju badań i odkrywania nowych zagadnień. Istotność tej wzajemnie determinującej się pary dostrzegli także glottodydaktycy i sukcesywnie wzboga­ cają własną dyscyplinę o zdobycze lingwistyki kulturowej. Obrazem tych inspi­ racji i zapożyczeń jest chociażby praca K u ltu ra w n a u c za n iu ję z y k a p o ls k ie g o j a k o o b c e g o (2004), której redaktor i współautor, W ładysław Miodunka, nie tylko dokonuje prezentacji aktualnych wówczas zdobyczy glottodydaktyków polskich, lecz także prezentuje ich postulaty na przyszłość1.

*aneta.strzelecka@o2.pl, Katedra Lingwistyki Stosowanej i Kulturowej, Wydział Filologicz­ ny, Uniwersytet Łódzki, ul. Kościuszki 65, 90-514 Łódź.

** emi.sztab@gmail.com, Katedra Lingwistyki Stosowanej i Kulturowej, Wydział Filologicz­ ny, Uniwersytet Łódzki, ul. Kościuszki 65, 90-514 Łódź.

1 Badacze wymienieni przez W. Miodunkę w artykule Czy kultura była traktowana po maco­ szemu w nauczaniu języka polskiego jako obcego? to m.in.: A. Burzyńska, G. Zarzycka, P Garnca- rek, S. Schmidt, J. Rokicki, P. E. Gębal, M. Jelonkiewicz, U. Dobesz.

W niniejszym opracowaniu postanowiono wykorzystać jedną z teorii opisu­ jących związki między językiem a kulturą, a mianowicie koncepcję leksykultury w ujęciu R. Galissona. Autorki poznały tę teorię dzięki Bronisławie Ligarze, któ­ ra dokonała jej prezentacji na gruncie polskim. Szeroki opis tej koncepcji można znaleźć w pozycji N o w a g en e ra c ja w g lo tto d yd a ktyce p o lo n isty c zn e j (2009) oraz w innych artykułach B. Ligary. W kontekście tej pracy zdecydowano się przy­ wołać jedynie pewne fundamentalne założenia teorii Galissona, konieczne jest więc scharakteryzowanie terminu kultura wspólna. Zdaniem Galissona, jest to podstawowa kultura, nabywana w sposób naturalny w procesie socjalizacji, czy­ li w momencie włączania jednostki do życia w zbiorowości. Stanowi element wyróżniający daną społeczność językową, a co za tym idzie cudzoziemcy, któ­ rzy uczą się nowego języka muszą nieuchronnie natrafić na jej przejawy zawarte w kodzie językowym i postrzeganiu świata. Leksykultura to po prostu jednostki leksykalne, które obok znaczenia opisanego w słownikach mają też dodatkowy składnik kulturowy, nazywany wspólnym ładunkiem kulturowym. Te trzy pojęcia składają się na schematyczny opis koncepcji. Konsekwencje płynące stąd do glot­ todydaktyki budują tezę o tym, że cudzoziemiec uczący się języka obcego musi poznać i rozumieć dodatkowe znaczenia słów, by móc uczestniczyć w danej wspól­ nocie językowej. Kultura wspólna powinna być zatem włączona do badań nad prag­ matyką językową. Dydaktyka języka obcego m a badać i opisywać leksykulturę, a następnie wprowadzać ten inwentarz do nauczania języka (Ligara 2009).

1. PO ST Ę PO W A N IE BADAW CZE

Posługując się teorią Roberta Galissona, postanowiono sprawdzić zawartość leksykultury w zakresie wybranych nazw części ciała ludzkiego. Aby tego doko­ nać, zbudowano kwestionariusz, który składał się z trzech pytań. Bardzo podobne badanie ankietowe przeprowadziła wcześniej Anna Papież, a rezultaty jej pracy w formie artykułu naukowego zostały zamieszczone w tomie N o w a g e n e ra c ja w g lo tto d y d a k ty c e p o lo n is ty c z n e j (2009) pod redakcją W. Miodunki. Ta pozy­ cja stała się inspiracją i wzorem dla niniejszego opracowania. Zdecydowano się wybrać nazwy części ciała ludzkiego jako obiekt badań, gdyż sprawy związane z człowiekiem są najważniejszym z pól semantyczno-leksykalnych, jakie muszą opanować cudzoziemcy uczący się języka polskiego. Bazą m ateriałową stał się podręcznik Anny Pęcińskiej C o ra z w e jd zie d o g ło w y - j u ż z n ie j n ie w yleci, czyli fra ze o lo g ia p r o s ta i p r z y je m n a (2006). Pracę rozpoczęto od wybrania dziesięciu z piętnastu części ciała ludzkiego (zamieszczonych w książce), które uznano za możliwe nośniki leksykultury polskiej. Wyboru tego dokonano autorytatywnie, na podstawie kompetencji socjokulturowej autorek jako rodzimych użytkowniczek języka polskiego. Terminy uwzględnione w badaniu to: g ło w a , serce, ręka/ręce, b rzu ch , p le c y , o ko /o czy, usta, ję z y k , n o s, ucho/uszy. Następnie dokonano wyboru dziesięciu frazeologizmów - w każdym znalazła się inna nazwa części ciała:

1. Głowa rodziny 2. Kamień spadł z serca 3. Na własną rękę

4. Wiercić komuś dziurę w brzuchu 5. Mieć mocne plecy

6. Mieć oko na kogoś 7. Wyjąć coś komuś z ust 8. Mieć coś na końcu języka 9. Mieć nosa do czegoś 10. Ściany mają uszy

Kolejnym krokiem w postępowaniu badawczym było opracowanie kwestio­ nariusza. Zgodnie z zaleceniami R. Galissona zawierał on trzy pytania: 1) Z czym k o ja rzą się P a n i/P a n u n a stę p u ją c e sło w a ? , 2) C zy z n a P a n i/P a n ja k ie ś in n e z n a ­ cze n ia tych słó w lub typ o w e w y ra że n ia z ich u ży c ie m ? , 3) P ro szę określić, czy zn a P a n i/P a n i u ży w a p o n iż s z y c h w yra żeń /zw ro tó w . P ro szę z a zn a c zy ć w y b ra n ą o d p o ­ w ie d ź k rzy ży k ie m (*). Dwa pierwsze były pytaniami otwartymi. Chciano uzyskać pierwsze skojarzenia respondentów związane z wymienionymi dziesięcioma na­ zwami części ciała. Trzecie pytanie dotyczyło wskazania częstotliwości używania danego związku frazeologicznego na kilkustopniowej skali odpowiedzi od „nie znam ” do „znam i używam bardzo często”. Zaznaczyć należy, że dwa pierwsze pytania znalazły się na jednej stronie kwestionariusza, trzecie zaś zostało wydru­ kowane na odwrotnej stronie kartki. Zabieg ten był celowy. Podczas rozdawania ankiet proszono o nieodwracanie ich, by zapobiec ewentualnemu sugerowaniu się w odpowiedziach związkami frazeologicznymi, które pojawiły się na odwrotnej stronie.

Badanie zostało przeprowadzone m etodą ankiety audytoryjnej. Karty z na­ drukowanym kwestionariuszem rozdano grupie respondentów, którzy byli zgro­ madzeni w jednym miejscu i poproszono ich o pisemne udzielenie odpowiedzi na pytania.

W badaniu ankietowym wzięli udział rodzimi użytkownicy języka polskiego studiujący filologię polską i socjologię na Uniwersytecie Łódzkim. W sumie ze­ brano 57 wypełnionych ankiet. Respondenci stanowili specyficzną grupę - z je d ­ nej strony byli oni do siebie podobni pod względem pewnych cech społeczno-de­ mograficznych (wszyscy to studenci, humaniści, o szerokiej wiedzy społecznej i kulturowej), z drugiej jednak zaobserwowano zróżnicowanie w obrębie wieku respondentów, płci oraz pochodzenia. Przeprowadzenie badań właśnie w takiej grupie było uzasadnione nie tylko względami praktycznymi (ułatwiony dostęp do grup), lecz także merytorycznymi. Chodziło przecież o uchwycenie i wydobycie wspólnej bazy kulturowej terminów, w związku z czym uznano, że respondenci o podobnej wiedzy socjokulturowej będą odtwarzać bardziej spójny obraz, dzięki czemu uzyska się stabilną i pewną podstawę do dalszych wnioskowań o omawia­ nych pojęciach. Poza tym osoby, o których mowa, w bliskiej przyszłości podejmą

pracę w różnego rodzaju wydawnictwach, gazetach czy w telewizji (wnioskując na podstawie kierunku studiów), a następnie będą kreować obraz świata odbior­ ców przekazów medialnych.

2. A N A LIZA U ZY SK A N EG O M A TER IA ŁU

Pierwsze dwa pytania kwestionariusza zbudowane były ściśle według wska­ zówek R. Galissona. Ich celem było zbadanie, jakie skojarzenia mają responden­ ci z następującymi częściami ciała: g ło w a , serce, rę k a /ręce, b rzu ch , p le c y , o k o / oczy, u sta, ję z y k , n o s, u c h o /u szy oraz czy znają jakieś inne ich znaczenia i typowe wyrażenia z ich użyciem. W poniższej analizie uwzględniono częstotliwość po­ szczególnych skojarzeń. Należy jednak zaznaczyć, że ich liczba w obrębie każde­ go punktu jest większa od 57 (liczba respondentów), gdyż ankietowani podawali zwykle więcej niż jedno skojarzenie i wszystkie te dane zostały uwzględnione w analizie.

2.1. Głowa

W odpowiedzi na pytanie o skojarzenia ze słowem głowa ankietowani naj­ częściej odpowiadali: m ó zg (10)2, m ą d ro ść (8), m y ślen ie (8), ro zu m (5), m yśli (3), in te le k t (2). Są to skojarzenia oparte na tej samej podstawie semantycznej związanej z rozumieniem. Kolejne asocjacje to w ło sy (5), tw a rz (3), k u la (2), b ó l g ło w y (2). Pozostałe skojarzenia były indywidualne, a wśród nich wymieniano: in te lig e n c ję , w ie d zę , u m ysł, p o m y s ł (co łączy się oczywiście także z myśleniem, rozumem i intelektem), w o d o g ło w ie , tw a rz, d a ch , k a p u stę , łeb.

Najczęściej przywoływane wyrażenia i zwroty frazeologiczne z głową to: m ie ć g ło w ę w c h m u ra c h (12), co d w ie g ło w y to nie je d n a (8), g ło w a ro d zin y (5), g ło w a d o g ó r y (3), m ą d rej g ło w ie d o ść d w ie sło w ie (2), p a lu s z e k i g łó w k a to szk o l­ n a w y m ó w k a (2), g ło w a nie o d p a r a d y (2), o d p r z y b y tk u g ło w a nie b o li (2), w a lić g ło w ą w ścia n ę /w m u r (3). Inne związki frazeologiczne, bądź ich zmienione wer­ sje, pojawiły się tylko jeden raz, np. m ie ć g ło w ę n a k a rku , m ieć coś n a g ło w ie , m ie ć c a ły d o m n a g ło w ie , g ło w ą w m u r/g ło w ą m u ru n ie p r z e b ije s z , p u s ta g ło w a , m ą d ra g ło w a , g ło w a p e łn a m a rzeń , m ie ć m o c n ą g ło w ę , c iężka g ło w a , m ą ż g ło w ą - żo n a szy ją , k a p u sta g ło w a p u s ta , g ło w a k a p u śc ia n a , g łó w k a c zo sn ku , g ło w a sałaty.

Za wspólne im p licite kulturowe można więc uznać następujące cechy: m ą ­ d ro ść, m y śle n ie , a także m arzenie.

2 Liczba w nawiasie wskazuje liczbę osób, która udzieliła takiej odpowiedzi, np. mózg (10) oznacza, że dziesięć osób napisało, że ze słowem głowa kojarzy im się mózg. Jeśli po nawiasie nie zamieszczono cyfry, oznacz to, że dane wyrazy pojawiły się tylko jeden raz.

2.2. Serce

S erce kojarzy się ankietowanym z m iło śc ią (24), u c zu ciem (7), k rw ią (4), z a w a łe m (3), em o c ja m i (2) i em o c jo n a ln o śc ią . Respondenci zwrócili uwagę na to, że serce to n a r z ą d (2), że bije (4) i jest synonimem ży c ia (2). Serce przywołuje na myśl kolory - c ze rw o n y (3) i cze rw ie ń (2) oraz kolor z kart do gry - kier. Po­ nadto respondentom serce kojarzy się także z w a le n ty n k a m i (2), ż y c zliw o śc ią oraz z kszta łte m serca. S erce pojedynczym respondentom kojarzy się z r ó ż a m i,p u ls e m , ch o ro b ą , u k ła d em krw io n o śn y m . Jedna ankietowana osoba napisała, że serce jest dobre.

Frazeologizmy związane z sercem to według respondentów: m ieć serce na d ło n i (17), serce nie słu g a (9), m ieć serce z k a m ie n ia (6), k a m ie ń s p a d ł z se rca (2), zła m a n e s e r c e ,p ę k n ię te serce (2), m ie j serce ip a tr z a j w serce (2). Pozostałe fraze­ ologizmy zostały wymienione przez pojedynczych respondentów: g o rą c e serce, tam tw ó j d o m g d zie serce tw oje, co z o czu to z serca, w a le c zn e serce, g o łę b ie se r­ ce, serce p ę k a , serce w ro zterce, ro b ić coś z sercem , serce j a k dzw on. Wymieniono także g o łę b ie serce i m iękk ie serce (2).

W spólny ładunek kulturowy to m iło ść i u czucie.

2.3. R ęka

Ręka kojarzy się ankietowanym przede wszystkim z p r a c ą (14), p a lc a m i (6) i p o w ita n ie m (3). Dwie osoby wymieniły u śc isk d ło n i, który możemy utożsamiać z powitaniem. Dwukrotnie wymieniono także p ie r ś c io n e k (2), d ło ń (2), ręka w iczkę (2), k ra d zie ż (2), p r a c e m a n u a ln e (2). Jedna osoba napisała zd o ln o śc i m a n u a ln e. Pojedyncze skojarzenia to: o tw a rto ść , d zia ła n ie , m ycie, p is a n ie , g ra n ie , g r a n a fo r te p ia n ie , rze źb a , b iżu te ria , o b rą czka , la k ie r do p a z n o k c i, p ię ś ć , ko ń c zy n y , g ips. Ręka przywołuje na myśl d o ty k i seks (2). Ręce są szy b k ie (2), zrę c zn e i m ają p a l ­ ce. Ponadto jednej osobie ręka kojarzy się z no g ą . Jedna osoba podała w tej części ankiety związek frazeologiczny: p o m o c n a dło ń .

Ponad połowa ankietowanych zapytana o związki frazeologiczne związane z ręką wymieniła: r ę k a rę k ę m yje (29). Jedna osoba napisała zm ienioną leksy­ kalnie wersję tego frazeologizm u - rą c zk a rą c zk ę m y je . W ankiecie wym ieniono także: d w ie lew e rę c e (9), rę c e p e łn e r o b o ty (3), p o m o c n a d ło ń (2), ale i c ię żk a r ę k a (2). Ręka pojaw ia się także we frazeologizmach: z a c ie r a ć rę c e , d a ć p a le c - c h c ą rę k ę , rę k a B o g a , le p k ie rę c e , trzy m a ć rę k ę n a p u ls ie i n ie w id z ia ln a rę k a ryn ku .

Ręka niesie ze sobą następujący ładunek kulturowy: p r a c ę , ale także n ie le ­ g a ln ą i n ie ja sn ą sytuację.

2.4. B rzuch

Brzuch to cia ło (16), przywołuje na myśl je d z e n ie (15), b ó l (7), p ę p e k (5), g łó d , o tyło ść, krą g ło śc i, tłu szcz, p e łn o ś ć (2), ale także m ięśn ie b rzu ch a , k a lo ry fe r oraz p a sib rzu c h . Siedmiu osobom brzuch kojarzy się z cią żą (7), dwóm z o d ­ c h u d za n ie m (2). Po jednym wskazaniu otrzymały następujące wyrazy: k o b ie ta , d zid zia , d zie c k o , u k ła d p o k a r m o w y , łaskotki. Dla jednej osoby brzuch to centrum . Także jednej osobie brzuch kojarzy się z ta ń cem (z pewnością chodzi o taniec brzucha).

10 osób wymieniło ten sam frazeologizm - w iercić k o m u ś d ziu rę w b rzu ­ ch u (10). 12 osobom brzuch przywołał na myśl związek m ie ć m o tyle w b rzu ch u (12). Dwie osoby podały zmodyfikowaną wersję powiedzenia p a lu s z e k i g łó w k a to szk o ln a w y m ó w k a - b rzu sze k i g łó w k a to szk o ln a w ym ó w ka . Pozostałe, poje­ dynczo wymienione frazeologizmy, to: słu c h a j u ch em , a nie b rzu c h em , g ło d n y b rzu ch - z ły b rzu c h , leżeć b rzu c h e m d o g ó ry , p ę p e k św ia ta (2).

Wymieniono także zestawienia wyrazowe niebędące frazeologizmami, np. b ó l b rzu c h a , u ch o u ch a ta n iec b rzu ch a , p e łn y b rzu ch (2), b rzu c h o m ó w c a , P a s i­ brzuch. Napisano także fragment reklamy telewizyjnej - 70% a k ty w n o śc i p o c h o ­ d zi z w n ę trza brzucha.

Brzuch kojarzy się przede wszystkim z je d ze n ie m .

W ym ienione frazeologizm y nie p okryw ają się ze skojarzeniam i w ym ie­ nionym i w pytaniu 1. N ie m ożna zatem m ów ić o w spólnym ładunku k u ltu ­ rowym .

2.5. Plecy

Plecy kojarzą się najczęściej z częściam i ciała: k r ę g o s łu p e m (11), ty łe m (3), m ię ś n ia m i, m ię ś n ie m n a js z e r s z y m g r z b ie tu . Plecy to także: s w ę d z e n ie (1), b ó l (6), c ię ż a r (2), o b r o n a (2). Pojedyncze osoby w ym ieniły o p a la n ie , p o d ­ p o r ę , o p a rc ie , o s ło n ę i koc. Plecy są sz e r o k ie i w ło c h a te . Plecy przyw ołują na

m yśl z n a jo m o ś c i (2) i w s p a r c ie , le ż e n ie (2), m a s a ż (2), o b r a ż a n ie się , ta tu a ż , s e x a p il, m ę ż c z y z n ę , s iłę i k o r u p c ję . Pięciu osobom plecy kojarzą się z p l e c a ­ k ie m (5).

N ajpopularniejszy zw iązek frazeologiczny to: m ie ć p l e c y (20) oraz jego rozbudow ana w ersja m ie ć m o c n e p l e c y (10), m ie ć s z e r o k ie p l e c y (2). R espon­ denci podali także frazeologizm y: m ie ć u k o g o ś p le c y , k to ś o s iln y c h p le c a c h . W skazali, że zw iązek frazeologiczny kojarzący się z plecam i to o b g a d y w a ć z a p le c a m i (2), m ie ć c o ś n a s w o ic h p le c a c h (3), p o k le p a ć k o g o ś p o p le c a c h , n ó ż w p le c y , o s ła n ia ć p l e c y oraz n o s ić k o g o ś n a s w o ic h p le c a c h , z p r z o d u p le c y z ty łu p l e c y (2).

2.6. Oko/oczy

Oko kojarzy się ze w zro kiem (13), sp o jrze n ie m (2), p o str z e g a n ie m (1), sp o ­ strze g a w c zo śc ią , w id ze n ie m , p a tr z e n ie m , w id o k ie m , o b se rw a c ja m i, o k u la ra m i (7),p ię k n e m (4), b y stro ścią i błyskie m . Oko może być so k o le lub cyklopa. Ankie­ towanym z okiem kojarzą się rzę sy (5) i tu sz d o rzęs, ey elin er, m a k ija ż (2), k o lo r (2), łza w ie n ie i p ła c z . Oko utożsamiane jest z d u szą , k ró tk o w zro c zn o śc ią , p r a w d ą , a także z so c ze w k a m i (2).

W śród frazeologizmów i zwrotów ze słowem o ko najczęściej powtarzały się: so k o le o ko (7), o c zy zw ie rc ia d łe m d u szy (7), o ko z a o ko (6), o ko za o ko, zą b z a zą b (3), m ieć o ko n a k o g o ś (4), m ie ć k o g o ś n a o k u, m ieć o ko n a coś (2), co z o czu to z serc a (3), w p a d ło coś k o m u ś w oko (3),p u ś c ić o ko (2). Pojedynczo wymienione zostały: czeg o o c zy n ie w idzą, tego sercu n ie ża l, d o o k o ła g ło w y , g d zie okiem się g n ą ć , o c zy są o kn e m d u sz, o k n o n a św ia t, o c zko w ra jsto p ie, stra c h m a w ielkie o czy, rzu c ić o kiem n a coś, p a tr z e ć p r z y c h y ln y m o kiem , p r a w d a w o c zy ko le, k r u k k ru k o w i o k a n ie w y k o le , o ko w o ko, szk ie łk o i o ko, k o c ie oczy.

Oko kojarzy się przede wszystkim z w id ze n ie m , d u szą , b ystro ścią , a te cechy stanowią im p licite kulturowe tego wyrazu.

2.7. U sta

Usta przywołały takie skojarzenia jak: p o c a łu n e k (16), ca ło w a n ie (2), b u zia ki (1), n a m ię tn o ść (2), m o w a (9), m ó w ien ie. Usta kojarzą się także z k o b ie tą (2), szm in k ą (7), p o m a d k ą , b ły szc zy k ie m (3), u śm iech em , śm iech em , m a lin a m i. Usta są czerw o n e (5) i są c zę śc ią cia ła , kojarzą się z w a rg a m i (2), zę b a m i (2), ję z y k ie m (3) i je d z e n ie m (2). Jednej osobie u sta kojarzą się ze sm a kie m .

W śród wyrażeń i zwrotów frazeologicznych pojawiły się zło te u sta (5), z u st d o u s t (5), m ię d zy u sta m i a b rze g ie m p u c h a r u (2), z ło to u s ty (3), u sta j a k m a lin a (2), m a lin o w e u sta, ko ra lo w e u sta , u sta m ilc zą d u sza śp ie w a (3), w y ją ć c o ś z u st (3), n a b ra ć w o d y w u sta (3). Respondenci podali także u sta -u sta (4) (zestawienie to pojawiło się chyba pod wpływem telewizyjnego serialu pod takim tytułem).

Wymieniono także: w k ła d a ć ko m u ś sło w a w u sta, w y ją ć k o m u ś z ust, sp ija ć sło w a z czy ich ust, k o m u ś się u sta n ie za m y k a ją , cisn ą ć się n a u sta, za szn u ro w a n e usta.

W spólny ładunek kulturowy to m o w a , sło w a oraz k o lo r ust.

2.8. Język

Język kojarzy się z m o w ą (20), m ó w ie n ie m , n a u k ą m o w y, sło w e m (3), k o ­ m u n ik a c ją (2), ro zm o w ą (2), ca ło w a n ie m (4), p o c a łu n k ie m, p lo tk o w a n ie m (2), sm a k ie m (2), je d z e n ie m , k o lc zy k ie m (4), ślin ą (4). Język może być p o ls k i, o

jczy-sty, o b c y (3), długi. Pojedyncze osoby przywołują takie skojarzenia, jak: g o rą c o , n a ro d y, liza k, b a k terie , p rz y je m n o ś ć , b u ty, seks, zło śliw o ść , usta.

W śród wymienionych frazeologizmów ze słowem j ę z y k najczęściej powta­ rzały się: m ie ć c o ś n a k o ń c u ję z y k a (7), b yć n a ję z y k a c h (5), w zią ć k o g o ś n a ję z y k i (2), m ieć ko g o ś n a ję z y k a c h , m ó w ić co ślin a n a j ę z y k p r z y n ie s ie (5), m ieć d łu g i j ę z y k (4), trzym a ć j ę z y k z a zę b a m i (2), P o la c y nie g ę si i s w ó j j ę z y k m a ją (2), ję z y k cia ła (2), o b c y j ę z y k (2), j ę z y k la ta j a k ło p a ta (2). Pozostałe zostały wymienione tylko przez pojedyncze osoby i dotyczyły szeroko pojętego mówienia: o strzyć so b ie ję z y k , co w g ło w ie to n a ję z y k u , c ią g n ą ć ko g o ś z a ję zy k . Ponadto jedna oso­ ba napisała: tw ó j z ły ję z y k d o p ro w a d zi cię d o ru in y, m o w a lu d zka , m leć ję z y k ie m , j ę z y k a n io łó w , c ię ty ję z y k , j ę z y k u buta.

Przywołane frazeologizmy potwierdzają wymienione wcześniej cechy j ę z y ­ k a , który kojarzy się przede wszystkim z m o w ą , w y m ia n ą in fo rm a cji.

2.9. Nos

W śród skojarzeń ze słowem nos pojawiły się: w ęch (21), k a ta r (13), za p a c h (6), woń, k ic h a n ie , c h u steczki h ig ie n ic zn e (2), p ie g i (2). Pojedyncze osoby wska­ zały na: sm a k o w a n ie , n o se k, zim n y , o d d y c h a n ie , p e r fu m y , w ło sy, n o só w k a , o k u la ­ ry, o d d yc h a n ie. Jednej osobie nos kojarzy się z bohaterem literackim - P in o kiem . Nos może być krzyw y.

Nos został wymieniony m.in. w następujących frazeologizmach: m ieć n o sa d o czeg o ś (6) lub w skróconej wersji: m ieć n o sa (11), w śc ib ia ć /w ty k a ć n o s w nie sw o je s p ra w y (4), m ie ć to w n o sie (3), w y c zu ć co ś n o se m /c zu ć p is m o nosem .

Jednokrotne wskazania m ają także frazeologizmy: n o s n a k w in tę, m ieć w szy stk o w n o sie , w o d zić k o g o ś z a n o s, d a ć p s tr y c z k a w nos. Pojawiły się także: w y sm a rk a ć n o s, g a rb a ty n o s, m ó w ić p r z e z n o s, c zu b e k n o sa , m ieć d łu g i n o s, o rli n o s, za d zie ra ć nosa.

Ładunek kulturowy przypisywany przez respondentów nosowi to przede wszystkim: c ie ka w o ść, intuicja.

2.10. Ucho/uszy

Ucho kojarzy się przede wszystkim z ko lc zy k a m i (24), słuchem (14), s ły sze ­ n iem , słu c h a n ie m , p o d słu c h iw a n ie m . Kojarzy się także z d źw ię k a m i (2), m u z y k ą (3), h a ła se m , ra d ie m , słu c h a w k a m i (2), ale także w pojedynczych odpowiedziach z d zb a n e m , sło n ie m , słuchawkami, a p a ra te m słu c h o w y m , n a u szn ik a m i, sła b ym słu c h e m i m a łą fre tk ą . Jedna osoba kojarzy ucho z bohaterem bajki - P la stu siem .

Najczęściej wymienianymi frazeologizmami były: g u m o w e u ch o (24), m ieć g u m o w e u ch o (2), śc ia n y m a ją u szy (10), u ch o o d śle d zia (3). Jeden raz podano: n a sta w ia ć u szy, m ie ć p o w y ż e j uszu , u c h o ig ie ln e /o d ig ły, czerw o n e u szy m ieć, g d y

k to ś o b g a d u je , p ó ty d zb a n w o d ę nosi, p ó k i m u się u ch o n ie u rw ie, cza p k a u sza tka , k u rzy się z u szu , sło ń n a d e p n ą ł n a u ch o , śm ia ć się o d u ch a d o u ch a , m ó w ić n a uch o , o śle u ch o , d o sta ł w ie lk ic h uszu.

Im p lic ite znaczenie ucha to słu c h a n ie i p o d słu c h iw a n ie .

Pierwsza część ankiety m iała na celu wydobycie C.C.P. - w spólnego im p li­ c ite kulturow ego (czyli, zgodnie z teorią Galissona - metaforycznego znaczenia dodanego), funkcjonującego w umysłach użytkowników języka i równocześnie członków danej wspólnoty kulturowej. Badania porównawcze z innymi językam i mogłyby wykazać odmienność bądź wspólnotę C.C.P. w różnych kulturach.

Druga część kwestionariusza m iała umożliwić zbadanie znajomości związ­ ków frazeologicznych zawierających nazwy części ciała wśród rodzimych użyt­ kowników języka. Z odpowiedzi respondentów wynika jednoznacznie, że związ­ ki frazeologiczne, w których pojawiają się takie nazwy są znane i powszechnie używane. W porównaniu do badania nad związkami frazeologicznymi z nazwami zwierząt (Papież 2009), okazuje się, że te z nazwami części ciała są bardziej po­ pularne - tylko trzy osoby zadeklarowały, iż nie znają jednego z frazeologizmów (m ieć m o cn e p le c y), tymczasem podczas badania nad związkami frazeologiczny­ mi z nazwami zwierząt 9 osób stwierdziło, że nie zna trzech z podanych frazeolo- gizmów.

Najczęściej używanymi frazeologizmami są m ie ć co ś n a k o ń c u ję z y k a, n a w ła sn ą rękę i ka m ie ń sp a d ł z serca. Tylko jeden respondent zadeklarował, że nie używa formuły m ieć coś n a k o ń c u ję z y k a , podczas gdy aż 36 osób używa jej czę­ sto i bardzo często. Następny pod względem częstotliwości użycia był związek frazeologiczny n a w ła sn ą rękę, którego nie używa jedna osoba, zaś często uży­ w a jej 27 osób. Frazeologizm k a m ie ń sp a d ł z serca jest stosowany bardzo często i często (25 wskazań), a 28 osób przyznało, że stosuje go rzadko i od czasu do czasu.

Inne popularne frazeologizmy to: m ieć o ko n a k o g o ś, g ło w a ro d zin y, w yją ć co ś k o m u ś z ust, m ieć n o sa d o czeg o ś, śc ia n y m a ją u szy. W tych przypadkach re­ spondenci zadeklarowali, że używają danych frazeologizmów raczej rzadko lub od czasu do czasu - wskazania tego typu dominowały nad odpowiedziami często i bardzo często.

Najrzadziej stosowanymi frazeologizmami są m ieć m o cn e p le c y i w iercić k o ­ m u ś d ziu rę w b rzu c h u . Do nieużywania zwrotu m ieć m o cn e p le c y przyznało się 15 osób, a 36 zadeklarowało, że stosuje go raczej rzadko lub od czasu do czasu. Zwrot w ie rc ić k o m u ś d ziu rę w b rzu c h u nie jest używany przez 10 osób, a w 41 przypadkach używany jest jedynie rzadko i od czasu do czasu.

Uznano, że jeśli nazwy części ciała ludzkiego występują we frazeologi- zmach, to m uszą nieść ładunek kulturowy, m uszą konotować dodatkowe znacze­ nie. W wyrażeniu g ło w a ro d zin y - wyraz g ło w a konotuje takie cechy, jak mądrość i odpowiedzialność. To głowa jest ośrodkiem myślenia, przez to i działania. Ten

frazeologizm prawie idealnie odtwarza znaczenie nadane mu przez respondentów w odpowiedzi na pytania pierwszej części kwestionariusza i potwierdza istnienie u respondentów wspólnego ładunku kulturowego.

Zwrot k a m ie ń sp a d ł z serc a oznacza, iż jakaś sprawa została pozytywnie za­ kończona, jakieś zmartwienie zniknęło. Serce w tym przypadku jest ośrodkiem kumulowania uczuć, rezerwuarem, w którym przechowujemy zmartwienia i tro­ ski (jak w zwrocie co ś le ży m i n a sercu ). Podobne znaczenia przypisywali sercu respondenci, głównie jednak stawiali na powiązania z miłością.

Frazeologizm n a w ła sn ą rękę powinien się chyba pojawić z czasownikiem ro b ić co ś n a w ła sn ą o d p o w ie d zia ln o ść /n a w ła sn ą rękę. Oznacza wykonywanie czynności samodzielnie, bez pomocy innych. Ręka konotuje cechy takie, jak samodzielność, indywidualizm, działanie, robienie (podobnie: to j e s t w tw o ich ręka ch ). Informacje uzyskane od respondentów potwierdzają konotacje z pracą, a uzupełniają to znaczenie o działalność nielegalną.

W iercić k o m u ś d ziu rę w b rzu c h u to inaczej nakłaniać kogoś usilnie do czegoś. Brzuch w tym wypadku staje się ośrodkiem wywierania wpływu, jakim ś słab­ szym punktem. Trudno było odtworzyć spójny obraz ze skojarzeń respondentów. Odpowiedzi były zbyt różnorodne, by m ówić o wspólnym ładunku kulturowym.

Zwrot m ieć m o cn e p le c y oznacza, że mamy poparcie wpływowego człowie­ ka. Plecy kojarzą się tu z silnym podparciem. W ten sam sposób respondenci odtworzyli dodatkowe znaczenia terminu p le c y - to znajomości, wsparcie.

W kolejnym zwrocie m ie ć o ko n a k o g o ś, oko m a związek z obserwowaniem, ale szczególnym, pilnym i uważnym. Oko staje się narzędziem , które pom aga w kontrolowaniu kogoś. Inne konotacje uzyskano z analizy wypowiedzi respon­ dentów. Tam oko to głównie widzenie, dusza. Jedynie skojarzenie z bystrością pokryw a się ze znaczeniam i realizowanym w powyższym związku frazeolo­ gicznym.

W yjąć coś k o m u ś z u s t oznacza, że właśnie chciało się powiedzieć coś, co wypowiedział nasz przedmówca. Usta stają się narzędziem tworzenia komunika­ tów, związane są z mową. Nieco podobny jest status kolejnego zwrotu - m ieć co ś n a k o ń c u ję z y k a . W ypowiadamy go, gdy nie możemy odnaleźć w pamięci słowa, którego potrzebujemy. Język kojarzy się z mową, tworzeniem wypowiedzi, ale też jest jakim ś rezerwuarem słów. Trochę tak, jakby słowa nie pochodziły z umysłu, tylko z aparatu mowy, tu - języka. W niemal identyczny sposób ankietowani na­ kreślili dodatkowe znaczenia pojęć u sta i ję z y k .

M ie ć n o sa d o czeg o ś to inaczej mieć dobrą intuicję, wiedzieć, co zrobić w danej sytuacji, ale też dobrze rozpoznawać intencje innych. Nos też staje się narzędziem - podobnie jak i inne organy związane ze zmysłami - podobnie jak zwierzęta wyczuwamy nosem, jest on narzędziem do badania i eksploracji rzeczy­ wistości. Ankietowani w odpowiedzi na pierwsze pytania kwestionariusza wyra­ żali podobne opinie. Dodatkowe znaczenie przypisywane nosowi to ciekawość i intuicja.

Zwrot śc ia n y m a ją u szy nadaje cechy ludzkie obiektom nieożywionym. Uszy konotują takie cechy, jak wścibstwo, podejrzliwość. Respondenci dokonali po­ dobnej charakterystyki, podając swoje skojarzenia. Uszy, ich zdaniem, służą nie tylko do słuchania, ale też do podsłuchiwania.

3. K O N S E K W E N C JE DLA NA UCZAN IA

Rola związków frazeologicznych w nauczaniu JPJO została już kilka lat temu dostrzeżona przez glottodydaktyków. Te stałe połączenia wyrazowe urozmaicają i wzbogacają język, wpływają też na jego plastyczność, głównie dzięki zabarwie­ niu emocjonalnemu, jakie ze sobą niosą. Co więcej, są elementami języka, w któ­ rych kultura doskonale się odbija. Często dają szansę poznania historii i obyczajo­ wości grupy etnicznej, której język poznajemy. Ponad wszystko jednak podkreślić należy fakt, że codzienne rozmowy Polaków czy artykuły prasowe przesycone są związkami frazeologicznymi o różnym stopniu idiomatyczności i stabilizacji. Dlatego też cudzoziemiec uczący się języka polskiego na pewnym etapie nauki musi je poznać i wprowadzić do swojego słownictwa.

Przedstawione wyniki badań ankietowych, związanych z nazwami części ciała, m ogą stanowić pierwszy etap na drodze do skutecznego nauczania i uczenia się. Określono bowiem zawartość leksykultury w zbiorze pojęć i prześledzono od­ twarzalność wspólnego ładunku kulturowego w wybranych związkach frazeolo­ gicznych. Warto w tym miejscu przedstawić jeden ze sposobów, który może być wykorzystany do przeniesienia uzyskanej wiedzy do konkretnej sytuacji, czyli do nauczania JPJO.

Początkowym etapem lekcji z wykorzystaniem uzyskanych informacji po­ winna być prezentacja wybranych związków frazeologicznych oraz wyjaśnienie ich znaczeń. W zależności od stopnia zaawansowania i aktywności poszczegól­ nych członków grupy, m ożna dodatkowo rozszerzyć znaczenia związane z kon­ kretnymi częściami ciała ludzkiego lub poprosić samych studentów-cudzoziem- ców o inne skojarzenia z danymi znaczeniami związków. Jeśli np. przedstawimy grupie frazeologizm g ło w a ro d zin y wraz z wyjaśnieniem, że jest to osoba, która decyduje w rodzinie, to m ożemy dalej pytać, jaka jest/jaka powinna być taka oso­ ba itp. Po zakreśleniu wspólnego ładunku kulturowego charakterystycznego dla języka polskiego m ożna przejść do kolejnej części zajęć. Powinna zostać podjęta próba skontrastowania konotacji typowo polskich z jakąś częścią ciała ze skoja­ rzeniami innych grup etnicznych czy narodowych. Oczywiście, zadanie to należy odpowiednio dostosować do składu narodowościowego grupy. Jeśli grupa jest ho­ mogeniczna, może to być dyskusja grupowa, jeśli nie - np. praca w parach bądź podgrupach. Jaki efekt uda się nam uzyskać w ten sposób? Przede wszystkim jest to ogromna szansa nawiązania dialogu międzykulturowego, który odbywa się w zetknięciu z obyczajowością konkretnych społeczności. Jak podaje Grażyna

Zarzycka (2000), o swoistej wymianie kulturowej możemy mówić, gdy uda nam się odnaleźć elementy rodzimych kultur cudzoziemców ukryte za wypowiedzia­ mi w języku polskim. Zaproponowane ćwiczenie daje szansę zburzenia dystansu kulturowego i zaistnienia skutecznego dialogu.

Zaproponowana metoda nauczania związków frazeologicznych wpisuje się w szerszą dyskusję na tem at ujęcia kulturowego w dydaktyce języków obcych. Nauczyciel, jak pisze G. Zarzycka (2008), przestaje być jedynie n a tive sp ea kerem , a staje się interkulturowym rozmówcą i taką samą postawę stara się wykształcić u uczniów. Co więcej, zabiegi te m ogą prowadzić do zdobycia przez uczniów in- terkulturowej kompetencji komunikacyjnej, czyli „umiejętności zarządzania pro­ cesem wymiany znaczeń w sytuacji, gdy między odbiorcą a nadawcą komunikatu istnieją bariery, wynikające z odmienności kulturowej” (Zarzycka 2008: 68).

Cudzoziemiec, który pozna konotacje znaczeniowe jakiegoś pojęcia w języku polskim, będzie w stanie samodzielnie odczytać sens związków frazeologicznych oraz innych porównań, gdzie dany term in pojawi się w swym niesłownikowym znaczeniu. Stanie się to dzięki jego kompetencji interkulturowej.

B IB L IO G R A FIA

Kultura (2004), Kultura w nauczaniu języka polskiego jako obcego. Stan obecny - programy na­ uczania - pomoce dydaktyczne, red. W. Miodunka, Kraków.

L i g a r a B. (2008), Leksykultura w ujęciu Roberta Galissona a nauczanie kompetencji kulturowej, [w:] W poszukiwaniu nowych rozwiązań. Dydaktyka języka polskiego jako obcego u progu XXI wieku, red. W. Miodunka, A. Seretny, Kraków, s. 51-62.

L i g a r a B. (2009), Perspektywa kulturoznawcza nauczania kodu: teoria leksykultury Roberta Ga­ lissona, [w:] Nowa generacja w glottodydaktyce polonistycznej, red. W. Miodunka, Kraków, s. 119-146.

M a d e j a A., S m e r c z e n i a k M. (2010), Frazeologia w nauczaniu języka polskiego jako obce­ go, [w:] Nowe perspektywy w nauczaniu języka polskiego jako obcego, Toruń, s. 39-46. Nowa generacja (2009), Nowa generacja w glottodydaktyce polonistycznej, red. W. Miodunka,

Kraków.

Nowe perspektywy (2010), Nowe perspektywy w nauczaniu języka polskiego jako obcego, Toruń. P ę c i ń s k a A. (2006), Co raz wejdzie do głowy - już z niej nie wyleci, czyli frazeologia prosta

i przyjemna, Kraków.

W poszukiwaniu (2008), W poszukiwaniu nowych rozwiązań. Dydaktyka języka polskiego jako obcego u progu XXI wieku, red. W. Miodunka, A. Seretny, Kraków.

Wrocławska dyskusja (2004), Wrocławska dyskusja o języku polskim jako obcym, red. A. Dąbrow­ ska, Wrocław.

Z a r z y c k a G. (2000), Dialog międzykulturowy. Teoria i opis komunikowania się cudzoziemców przyswajających język polski, Łódź.

Z a r z y c k a G. (2008), Opis pedagogiki zorientowanej na rozwój kompetencji i wrażliwości inter­ kulturowej, [w:] W poszukiwaniu nowych rozwiązań. Dydaktyka języka polskiego jako obcego u progu XXI wieku, red. W. Miodunka, A. Seretny, Kraków, s. 63-78.

Aneta Strzelecka, Emilia Sztabnicka-Gradowska

TOWARDS THE INTERCULTURAL SPEAKER. THE RESEARCH BASED ON THE THEORY OF LEXICULTURE

(Summary)

Keywords: lexiculture, idioms, teaching Polish as a foreign language, intercultural pedagogy

The article discusses culture in foreign language teaching. This issue is extremely interest­ ing and the presented research complies with modern tendencies in pragmatic, lingua-cultural and intercultural research. The research is based on Robert Galisson’s theory of lexiculture. The authors collected and analysed data on the understanding of some language items by the native speakers of Polish. In the article they present an experimental lesson of Polish as a foreign language as an example of the implementation of the theory of lexiculture.