Ogród przy szkole powszechnej

P rof. EDMUND JANKOWSKI.

OGRÓD

przy szkole powszechnej.

W Y D A N IE TRZECIE

; C A Ł K O W IC IE P R Z E R O B IO N E . V

W A R S Z A W A

.K S IĘ G A R N IA P O L SK A " T O W . P O L S K IE J M A C IE R Z Y S Z K O L N E J 1 9 2 9.

i \

| Ctntralna Bibłieteke Pedagogiczna

KaritHttR Okrfft* ■akek- f TftCt&WSkte o

w e . W r * e t * * f ¥

Nr- Inw . ...

w ^ « « , T t i i i ...I ęrnrnmmmmimmm*si=m>!,-'- - — - — —

.

ł6kaPeda909'Wna

00\ n ° ^ sW® ' ^ % a * 'u .

OD AU TO RA.

W pięknem w ydaniu M in. W yznań R elig. i Oświe­

cenia Publ. z lat 1925

—

1926 p. t.

„Projekty budynków

szkó ł pow szechnych

“-

■'•są m eśylko bardzo liczne,' staran­

nie i pomysłowo oprqfiS$>ąri£ P $ n y budynków- ze szkołą

zw iązanych i pgrodąw' szĄolnyęh,. ale ta kże i p rzep isy

ogólne, d d ty ć zą ć e iy ć h ógrodb%.

Oto one:

„Obszar placu szkolnego pow inien w ynosić dla szkół

1, 2, 3 klasowych co najmniej 0,56, ha (1 mórg) dla szkół

4, 5, 6, 7-klasowych co najm niej Ą,8,5. ha

(

1,5 morga)“.

N adto dla szk ó ł 7-klJas'&wych z ;4 Oddziałami p rze ­

znacza się najmniej 1,12. ha

(2

morgi) i z 6 oddziałam i

równoległemi co najmniej 1,682 ha

(3 morgi).

, Obszar planu na dom lub domy m ieszkalne dla

nauczycieli, nie licząc kierownika, powinien wynosić co

najmniej 500 m2 na każde m ieszkanie".

„Należy d ą ż y ć do tego, ażeby p rzy placu szkolnym

lub w pobliżu, nie dalej n iż 1,5 km, położony był g ru n t

o obszarze 1,12 ha (2 morgi) dla kierow nika i ażeby p rzy

mieszkaniach nauczycielskich znajdow ały się place na

ogródki, po 0,2 ha dla każdego nauczyciela".

Jako w yjaśnienie do tego ostatniego punktu, zn a j­

dujemy w tablicy

(

str. 9) podane następujące w ym iary

tych placów na ogródki nauczycieli.

W szkole 2-klaso-

w ej 0,20, 3-klasowej 0,40, 4-klasowej 0,60, 5-klasowej

0,80, 6-klasowej 1,00 i. 7-klasowej 1,40 ha. Powierzchnia

g ru n tu dla kierowników, bez w zględu na rodzaj szkoły,

pozostaje ta ż sama

—

1,12 ha.

D alsze z a ś przepisy, obchodzące nas tutaj, są na str. 11.

„Ogród szkolny, złożony \z \2 części, botanicznej

i owocowo-warzywnej, pow inien się mieścić wpobliżu bu­

dynku szkolnego i tw o rzy ć z nim oraz z boiskiem szkol­

ną część planu. U nikać należy projektowania ogrodu

w kilku miejscach“.

„Ogród kierownika powinien się znajdować p r z y

m ieszkaniu kierow nika".

I je szcze dalej, pod tyt. mOgród S zkolny“ (str. 28),

znajdujem y następujące wskazania-.

„P rzy szkole na leży u rzą d zić ogród szkolny ob­

szaru około 2500 m 2, a przynajm niej 1500 m2. Ogród

szko lny ma stanow ić pew ną odrębną całość, wolną od ko­

m unikacji przelotow ych".

„

W ramach ogrodu szkolnego, oprócz części deko­

racyjnej, z doborem drzew , krzewów i roślin ozdobnych

,

n ależy p rze w id zieć urządzenie ogródka owocowo-warzyw­

nego, z pasieką, oddziałem roślin pszczelnych, zió ł k u ­

chennych, i ogródka botanicznego (system atycznego i bio­

logiczne go

)".

Plan ma być prosty, bez fo rm i dróg za ­

wiłych-, pożądany je st układ osiowy l prostokątny.“

W reszcie w końcowym ustępie tych przepisów (na

str. 30) powiedziano: „Z placu szkolnego można w yd zie­

lić część o pow ierzchni 1500 m 2 na ogród dla kierow ni­

ka.

Ogród ten pow inien być oddzielony od ogrodu

szkolnego".

„Projekty" zaw ierają kilkaset drobiazgowo

.

a bar­

d zo um iejętnie w ypracow anych planów ogrodów szkol­

nych (oprócz planów samych zabudowań), przew idzianych

dla szkó ł różnego typa i na placach różnej form y i w iel­

kości. Z tych planów zechcą niew ątpliw ie skorzystać

tw órcy ogrodów p rzy szkołach powszechnych, któ rzy j e

otrzym ają z

f

wydziału, budownictwa szkolnego M in i­

ster ju m W. R. i O. P.

(

W arszawa, plac Ś. A leksan­

dra 8).

K siążeczkę moją postanowiłem dostosować do w ska­

zów ek i przepisów pow yżej przytoczonych,

l)

żeby j ą

u czyn ić istotnie potrzebną i pożyteczną. Pociągnęło to

za sobą całkow itą przeróbkę ostatniego w ydania „Ogrodu

p r z y Szkole". W tekście jednak, uw zględniając stronę tech­

niczną przedmiotu, zgodnie z ż y czeniami w ydziału M iniste-

rjum, na własną rękę w prow adzam jedno jeszcze uzupeł­

nienie, mianowicie z a g o n k i dla d zia tw y szkolnej.

Pragnąłbym bowiem, żeby d zia tw a ju ż w szkole sama.

upraw iała w ydzielony zagonek, a hodując na. nim w ła-

snem i rękami niektóre chociaż rośliny, w praw iła się w tę

pracę i nabrała do niej upodobania.

W skazania ogrodnicze podane w tej książeczce w y ­

m agają pew nej, acz niewielkie) znajomości przedm iotu.

P rzypuszczam , że nauczyciele szkół powszechnych nabiorą

j e j w seminarjach nauczycielskich, w których powinien

Istnieć odpowiedni ogród i ogrodnik, nauczający zasad

ogrodnictwa.

Takim i nauczyclelam i-ogrodnlkam i w se­

minarjach powinniby być wychowańcy szk ó ł ogrodniczych

w yższych. Poza tem jedn a k uznaję i przyznaję, że nau­

czyciele szk ó ł powszechnych ogrodnikam i być nie mogą,

‘) Nie omieszkałem jednak zapoznać się z , Programem Nauki

w Szkołach powszechnych — P rzy ro d a ' wyd. VI, gdzie rów n iet zna­ lazłem p iw n e wskazówki, ja k np. dotyczące działu biologicznego, ro­ ślin lekarskich i t. p.

a ogrodem, szkolnym mogą się zajm ow ać o tyle, o Ile im

szczu p ły czas na to pozw oli. Z e nad całością ogrodów

szkolnych, ich stanem i prowadzeniem pow inni czuwać

ogrodnlcy-w lzytatorow ie (czy i n s p e k t o r o w i e ) z ra­

mienia M inisterjum W. R. i O. P., to uw ażam za wprost

niezbędne.

Część I.

O G R Ó D SZKOLNY WŁAŚCIWY.

A. Z a g o n k i .

Zagonki dla dzieci nie są przewidziane w programie ministerialnym, więc też oczywiście niema ich w planach Min. W. R. i O. P.

Jed n a k że są on e p ożądane bardzo, bo, jak uczy do ­ świadczenie w różnych krajach osiągnięte, a niemniej i u nas (na „ z a g o n k a c h “ o d wielu lat urządzanych przez Tow. O g ro d ­ nicze Warszawskie), dzieci z wielką o chotą zagonki sobie

powierzone o b sad z ają i pielęgnują. Uczą się też o n e na

nich pracować własnemi rękami, a zarazem uczą się ho d o ­

wać łatwiejsze rośliny. Wyniki tej pracy radują je, a je d ­

nocześnie szczepi się w nich upodobanie do roślin i co

za tern idzie, poszanow anie roślin wogóle. Zagonki obok

tego dostarczają sporo materjału nauczycielowi do poga­ danek.

P raktyka nauczyła, że zagonek dla p ojedynczego dziec­ ka nie powinien być mniejszy niż 5 m 2 (lepiej 10 m 2). Ale na jednym za gonku łatwiej i przyjemniej pracować

dwojgu dzieciom, niż jednem u. J e d n o drugie do roboty

robotach i roślinach, m uszą się ze s o b ą zgadzać, bo inaczej robota idzie nieskładnie, a tym czasem inne dzieci je prześci­

gną. Tu bowiem ma miejsce gra o lepsze pom iędzy o g ó ­

łem dzieci, co n aw et pod n ieca się zwykle nagrodam i,

wyznaczanem i w końcu lata za najlepsze zagonki.

Na zagonki należy przeznaczyć część poprzedzającą

„ogródek b o tan icz n y ”. Nie uszczupli to bardzo jego prze­

strzeni, bo jeżeli dzieci jest 120 w szkole, a na każde dwoje udzielimy 1 zagonek 10 m 2, potrzeba będzie na sam e za­ gonki 600 m 2 i na dróżki między niemi, również na 1 m sze­ rokie (m ogą jednak mieć tylko 0,5 m) drugie tyle, więc około.

1000 m 2. M łodszym dzieciom trzeba zagonki skopać; mogą

do teg o do p o m ó c starsze, mocniejsze. U grabienie ziemi,

siew i inne roboty m uszą wykonać n aw et i m łodsze dzieci

same. Trzeba je tylko nauczyć tych robót.

Zwykle na wszystkich zagonkach hoduje się też same rośliny. Więc z warzyw: rzodkiewkę, sałatę, marchew w c z e ­ sną (karotę paryską lub duwicką), groch karłowy, fasolę szparagową, np. ślązaczkę lub perłową białą karłową, wresz­

cie] szczaw. Z kwiatów: rezedę, kam ienne ziele, różnie-

licę (Nemophila), wyżlin (lwia paszcza), aksamitki, bratki, n a ­

gietki, maki, cyprys letni. P ó ł zagonka przeznacza się na

warzywa, d r u g i e 1 pół na kwiaty, siejąc ^niższe z przodu, a coraz wyższe poza n i e m i J).

Zagonki na jesieni p o w in n y być zasilone, najłatwiej odchodam i z ustępu, obficie zasypyw anem i torfem, z d o d a ­ niem popiołu drzew nego i mąki, .otrzymanej z kości 'w y­

palonych, a następnie miałko utłuczonych. P o zasileniu t r z e ­

ba je skopać,

file grabiąc,

żeby ziemia przez zimę skruszała.

P o dle w anie w suszę jest konieczne.

') K ró tk ie w s k a z ó w k i n ie z b ę d n e d o tej h o d o w li są p r z y o p is ie w a r z y w i k w ia tó w .

Każdą robotę wszystkie dzieci w ykonyw ają j e d n o ­ cześnie.

Ziemię m iędzy roślinami m uszą utrzymywać w czysto­ ści i spulchniać często.

Miejsce opróżnione, np. po rzodkiewce, zapełnia się s a­ łatą, którą trzeba wybierać stam tąd, gdzie jest zbyt gęsta,

a jeszcze młoda.

Przekwitłe kwiaty ścinać, żeby nowe łatwiej ^rozwijać się m ogły.

N iezbędne narzędzia „dla dzieci“Jf(zwykle są w takim komplecie: ło patka, m otyka i grabie, oraz „pazurki", ^używane d o wzruszania ziemi przy pieleniu) musi nabyć-szkoła, choć­ by stopniowo. Je d e n komplet może wystarczyć dla 4 dzieci.

B.

O g r ó d e k b o t a n i c z n y .

Maleńki dział botaniczny nie m oże w ogrodzie szkol­ n ym zawierać tylu i tak różnorodnych roślin, jak w zw y­ kłych ogrodach botanicznych. Powinien on tu, jak w szyst­ ko, odpow iadać celowi, a więc zawierać te tylko rośliny, które są niezbędnie p o trze bne przy nauczaniu bardzo stre­ szczonej botaniki, zarówno nauki o komórce, tkankach i n a ­ rządach, jak części opisowej i nauki o życiu roślin (fizjo-

logji). P ożąda ne jest, żeby wieśniak poznał ustrój rośliny

i ważniejsze przejawy jej życia, ż e b y | rozumiał, jak Inależy

rośliny hodow ać i czem je żywić. N adto pow inieh^m ieć

wyobrażenie o rodzinach roślinnych i Łz n a ć \ ważniejszych ich przedstawicieli krajowych. Trzeba okazy takie dobierać z roślin wybitnych, a zarazem bardzo rozpowszechnionych.

Dla ułatwienia pracy nauczycielowi, podajem y spis najważniejszych roślin, które w części botanicznej ogrodu są pożądane.

1. Dział system atyczny.

Sitow ie

(Scirpus lacustris) z rodziny sitowcowatych;

Mech, porost, skrzyp , paproć.

Turzyca piaskowa

(Carex arenaria) z rodz. turzyco- watych.

Mietlica

(Agrostis),

drżączka i stok łosa

(Bromus) z rodz. traw.

Lilje, śnieguła, szafirki, cebula siedm iolatka

— z ro­ dziny liljowatych.

Kosaciec dziki lub ogrodowy

z rodz. kosaćcowatych.

Konopie, chmiel

z rodziny konopiowatych.

Psianka i ty to ń

z rodz. psiankowatych.

Głucha pokrzywa

(Lamium album),

lnianka

(Linaria) z wargowych.

Cykorja podróżnik

(Cichorium Intybus),

rumian, sta ­

rzec

(Senecio) — z rodz. złożonych.

Barszcz

(Heracleum) z rodz. baldaszkowych.

Róża dzika, pięciornik

(Potentilla),

krwiściąg

(Sangui- s o r b a ) — z rodziny różowatych.

Lędźwian

(Lathyrus),

łubin

— z rodz. m otylkow atych.

Len

z rodz. lnowatych.

Rzeżucha, rzepak

lub

rzepik

— z rodz. krzyżowych.

Zawilec gajowy

(Anem one),

jaskier ostry

(R anun-

culus acris) K-,

ostróżka

(Delphinium) — z rodz. jaskro-

watych.

Czernica

lub

mącznica

(Vaccinium Myrtillus i Arcto- staphylos uva ursi) z rodz. borówkowatych.

Fiołek

(Viola adorata) z rodz. fiołkowych.

Mak

(Papaver) z rodź. m akowatych.

Pierwiosnek

(Primula veris) z rodz. pierw iosnkow atych.

Szczaw

(Rumex acetosa) z rodz. szczawiowatych.

Wrzos

(Calluna vulgaris) z rodz. wrzosowatych.

Tę listę m ożnaby powiększyć i urozmaicić, b ądźto wybierając inn y ch przedstawicieli rodzin wyliczonych, bądź też uzupełniając innemi (bodziszkowate, szarłatowe i t. p.). Pom inęliśm y z umysłu rośliny gospodarskie lub lekarskie, które znajdą się gdzieindziej. Te tylko rośliny mieć trzeba p o d ręką, króre są najbardziej typow e i najlepiej przedsta­

wiają d a n ą rodzinę. Zamiast wym ienionych m ożnaby się

też posługiwać niektóremi warzywami, jak kapuściane rośli­ ny dla rodziny krzyżowych, lub kwiatami, jak dalje, astry — dla rodziny złożonych.

Zagonki robi się tu na 0,5 m szerokie i dzieli na kwa­ draty po 0,5 m. W każdym kwadracie mieścić się powinna jedna lub kilka roślin z danego gatunku, odpow iednio d o

ich wielkości. N ajdogodniejsze są rośliny trwałe, bo kilka

lat w miejscu pobyć mogą, poczem przeniesiemy je na inne miejsce. Co do rocznych, to z tych trzeba zbierać nasiona i co rok n a wiosnę wysiewać je na nowo.

I te rośliny trzeba zasilać, podlewając je w maju i czerwcu uryną lub gnojówką, rozcieńczoną wodą z d o d a­ niem popiołu drzewnego.

Cały ten dział znów z dróżkami 0,5 m szerokości zajmie 100 do 150 m 2.

2. Dział biologiczny.

W „Programie nauki 'w szkołach powszechnych * — dział „Przyroda", wym ienione są pew ne czynności roślin i przystosowania do ich spełniania lub do bytow ania w pew ­ nych warunkach, które m ożna wykazać i nauczanie poprzeć niektóremi roślinami, w tym właśnie dziale potrzebnem i.

Więc wym ienione są takie czynności, jak: zapylanie, rozsiewanie nasion, przygotow anie do zimowania, zwracanie

się ku słońcu, lub też rośliny jednopienne i dwupienne, o w a dopylne i wiatropylne, cieniolubne i suchorosty oraz ich żne sposoby o brony od wysychania, chmieliny i czepne (wijące i pnące się) i t. d.

M ożnaby ten dział rozszerzyć, mieszcząc w nim oka­ zy o liściach nastaw ionych rozmaicie do chwytania światła lub zbudowanych należycie do pozbyw ania się Inadm iaru wilgoci, składające m aterjał zapasow y w zgrubiałych łody­ gach (kłęby), lub w ydętych czy też m ięsistych łodygach (cebule, rzekome cebule storczyków, kłęby ziemniaka, pa­ zurki konwalji).

P ożąda ne też m ogłyby być w zbiorniku z w odą rośli­

n y zanurzone, pływ ające i wynurzone. Dalej rośliny dar­

niowe, płożące się p o d powierzchnią ziemi, jak perz, turzy­ ca, lub rozrastające się rozłogami (np. truskawka) łalbo odroSt-

kami (maliny, tawuły). A dalej jeszcze rośliny z kwiatami

szczególnej budowy, przystosow anem i do różnych sposobów zapylania (np. przez pszczoły, trzmiele, osy, motyle, muchy, ptaki).

Roślin, które m ogą się znaleźć w tym oddziale, nie

wyliczamy. Trzeba prosić o dostarczenie ich nasion (trud­

niej o same niektóre rośliny) zarząd* najbliższego ogrodu botanicznego, w którym znawcy teg o przedmiotu dobiorą t e rośliny, jakie pew ien ogród posiadać i jakich m oże udzielić.

Rośliny rozmieścimy grupami jo b o k |sie b ie na zagon- kach w ten sposób, jak w dziale 1-ym. Zajmą one 300— 500 m 2 przestrzeni.

Tak w tym dziale, jak i w 1-ym, o ile jakaś roślina jest roczna, trzeba z niej zebrać dojrzałe nasiona, oczyścić i przechować w torebce zrobionej z papieru tak, jak robią a p te­ karze torebki do proszków. Na każdej napisze się nazwę rośliny. Nauczyciele szkół pobliskich m ogą te nasiona wymieniać.

3. Rośliny pszczelne.

Liczne drzewa (owocowe, w ierzby, klony, lipy i in.), oraz krzewy (niskie wierzby, porzeczki, agresty, maliny, d e ­ renie, róże, śnieguły i in.) mają kwiaty nawiedzane przez pszczoły. W ogrodzie szkolnym znajdują się niektóre z nich tu i ówdzie, ale w dziale tym należy pomieścić najważ­ niejsze rośliny roczne i byliny dostarczające pokarm u pszczo­ łom. Je s t takich kwiatów daleko więcej, a przecież rośliny rolne (gryka, ptaszyniec)- i liczne, dziko grom adnie rosnące

(wrzosy, borówki i t. p.) są również miododajnem i. Na

to zwróci się uwagę dzieci podczas wycieczek.

Podajem y spis roślin najważniejszych, a zarazem uzna­ nych za szczególnie m iododajne.

R. oznacza rośliny roczne; T. — trwałe (byliny).

Balsamina gruczołkowa

(Impatiens glanduligera) R. W y ­

soka, ozdobna, z wonnemi kwiatami. Zwykle raż po sad z o ­

na wysiewa się sama.

Barwica wonna

(Asperula azurea) R. Ziele leśne, o miłym zapachu i niepozornych kwiatach niebieskawych.

Bolestka

(Eutoca viscida) R. Roślina lepka, niepozorna.

Chaber

(Centaurca Cyanus), zw any też bławatkiem. R. Znany powszechnie, jako chw ast zbożowy.

Czarnuszka

(Nigella sativa) R. Roślina z ładnemi ja- sno-niebieskiemi kwiatami i nasieniem, używanem do chleba.

Maciejka

(M atthiola bicornis) R. Kwiatki winno-fioleto- we, niepozorne, ale wonne, których woń zwłaszcza wieczo­ rem daleko się roznosi.

Maki

R. różne, p zdobne z kwiatów, zarówno polne jak ogrodowe.

Melisa turecka

(Dracocephalum moldavicum). Pięknie pachnie, kwitnie bardzo obficie i długo.

Opoczylec

czyli

kamienne ziele

(Alyssum Benthami) R. Biały kwiatek, dobry na obsiewki.

Nostrzyk

(Melilotus alba) T. Silnie pachnącem i białe- tni jego kwiatkami zaprawiają tabakę.

Ogórecznik

(Borago officinalis). R. Kwiaty szafirowo- niebieskie.

Psi język

(C ynoglossum linifolium). R. i T. Podobnież.

Trojeść syryjska

(Asclepias syriaca) T. Wysoka,

o z d o b n a roślina, kwiaty b. silnie pachną. Kłączami rozłazi

się p o d ziemią daleko; trzeba niszczyć te odrostki. Udaje

się i w jałowych piaskach, które m ożnaby przy jej pom ocy utrwalać.

Wierzbówka

(Epilobium angustifolium) T. Wysoka, z kwiatkami lila-różowemi, rośnie zbiorowo na Powiślu. Nie pozwolić jej rozrastać się zbytecznie.

Wiązanka

(Phacelia c onge sta i P. tanacetifolia) R. K osm ate, z niebieskawemi kwiatami, wyborne dla pszczół i długo kwitną.

Żmijowiec

(Echium creticum). T. Kwiaty szafirowo-nie­ bieskie.

P o z a te m liczne kwiaty inne, jak:

rezeda, szałw je, ru­

miany

(Anthemis nobilis, Leucanthem um , Pyrethrum ),

bie-

drzeniec

(Pimpinella),

słonecznice

(Heleńium),

nawłoć

(zło ta rózga

— Solidago),

barszcz

(Heracleum) i bardzo

wiele in.

Ten jdział zajmie około 50 m 2, a g dyby go uzupełnić, nie więcej niż 150 m 2.

Nasion lub odrostków tych roślin m ogłyby dostarczyć o g ro d y botaniczne J).

') M in isterju m W . R. i O . P . n o s i s ię z m y ślą z a ło ż e n ia o g ro d u ( c z y n a w e t o g r o d ó w ), k tó r e g o za d a n iem b y ło b y d o sta r c z a n ie s z k o ło m , d o ic h o g r ó d k ó w , m aterjału r o ś lin n e g o , o k tó r y m s ię m ó w i w tej c z ę ś c i.

4.

Zioła lecznicze.

W spółczesna m edycyna posługuje się w znacznej ilości lekarstwami pochodzenia m ineralnego, swoją drogą jednak i leki roślinne mają w niej niem ałe jeszcze znaczenie. Zioła lecznicze są p o m o c n e na różne dolegliwości, a jako takie, poszukiwane są i nabyw ane w aptekach, nie m ówiąc o tem,

że i wieśniacy znają niejedno ich zastosow anie. Dlatego

korzystnie jest poznać przynajmniej ważniejsze z tych ro­

ślin, nie pomijając i trujących. N a ten dział trzeba zwracać

pilniejszą uwagę, ostrzegając dzieci przed szkodliwością wielu ziół w nim pom ieszczonych, a n aw et ogólnie wskazu­

jąc, na co każde z nich jest przydatne. Zapoznanie się

z ziołami leczniczemi swojskiemi może ułatwić ich zbieranie, co byłoby pożądane, bo aptekarze nasi zakupują ich bardzo

dużo obecnie zagranicą, zamiast nabywać w kraju. Szkoda

pieniędzy, płaconych obcym.

Najważniejsze z tych roślin, które w ogródku szkol­ nym znaleźć się pow inny, s ą : Ł)

Tojad

(Aconitum Napellus). K . 2) T. Trująca. M nożyć

z nasion. W aptekach używają ziela surowego i korzeni.

Miłek wiosenny

(Adonis vernalis). K. T. Nasiona trudno wschodzą, lepiej zasypane piaskiem wilgotnym. U ży­ wa się suszonego ziela.

Ślaz lekarski

(Malva officinalis). K-

T.

M nożyć z n a ­

sion. Używane są korzenie m łode i liście suszone na napój.

Z an im to n a stą p i, trzeba te r o ś lin y z d o b y w a ć o d sta cy j r o ln ic z y c h , o g r o ­ d ó w b o ta n ic z n y c h , ze s z k ó łe k le ś n y c h p a ń s t w o w y c h lub n a s io n a ~ ic h k u p o w a ć. S k ła d y n a sio n sp rz ed a ją je d la s z k ó ł p o c e n a c h z n iż o n y c h .

') O b sz e r n ie j o ic h u p ra w ie traktuje k sią ż e c z k a Jana B ie g a ń s k ie g o p o d ty tu łe m „ Z io ła a p te czn e" i in n e k sią ż k i t e g o ż autora.

2) L itera K p r z y n a z w ie o z n a c z a ć b ę d z ie r o ś lin ę k rajow ą, D — d w u le tn ią .

Malwa czarna

(Althąea nigra). H oduje się jako dw u­

letnią roślinę. Kwiaty jej, ususzone z rutą, bożetn drzew­

kiem i wrotyczem, dają napój dla słabych kobiet.

Koper w łoski

(Foeniculum dulce). Roczny (R). Siać na

wiosnę. N asiona na napój dla małych dzieci (koperek).

Dzięgiel

(Angelica sylvestris). T. Z nasion. Sam się

też łatw o wysiewa. Ziele używ ane w cukierniach, korzeń —

w aptekach i likierniach, podobnież i nasiona.

Rumian rzymski

(Anthetnis^nobilis). K. T. Z nasion.

Używają suszonych kwiatów. Często przesadzany, lepiej

kwitnie.

Pomornik górny

K. T.j; Z nasion. W yciąg z ziela, kwiatów i korzeni (łodyg podziem nych, czyli korzeniaków) używa się na stłuczenia i odbicia ciała.

Piołun

(Artemisia Absynthium). K. T. Z nasion. Su­ szone ziele dla aptek i likierni.

Wilcza w iśnia

(Atropa Belladonna). ^K. T. Silna tru­

cizna, zwłaszcza jagody. Z siewu. W aptekach potrzebują

dużo liści i korzeni, do wyrabiania leków na oczy.

Karolek

(Carum carvi). K. Dwuletni (D). Siać w lip-

cu lub marcu. U ż yw a-się nasion w aptekach i do chleba.

Pietrasżnik

(Conium maculatum). K. D. Trucizna p o ­ dobna do pietruszki, o wstrętnym zapachu. Siać, żeby dzie­ ci znały i umiały wyniszczać w polu tę trującą roślinę.

Kolender

(C oriandrum sativum). R. Z nasion. N asio­ na d o aptek i likierni.

Koper

(A nethum graveolens). Znany powszechnie.

Bieluń

(Datura Stramonium). K. R. Z siewu, chwast. Aptekarze używ ają liści i nasion.

Naparstnica

(Digitalis purpurea). R. Z siewu w maju,

kwitnie na drugi rok. Zbierać liście, gdy kwitnąć zaczyna.

Tysiącznik

(Erythrea Centaurium). K. R. Z siewu.

Suszyć całe rośliny. Naparu używa się w lekkich chorobach

żołądka.

Goryczka żółta

(G entiana lutea). K. T. Z siewu, w scho­

dzi trudno, n asiona lekko przykryć i trzymać wilgotno

do

wzejścia. Korzenie mają takie zastosow anie, jak tysiącznik.

Lukrecja

(Glycirrhiza). K- T. Z siewu, a łatwiej z ka­ wałków korzeniaka; kopać korzenie widłami, nie zostawia­

jąc nic przy zbiorze, bo będzie na now o rosła. Używają

suszonych korzeni.

Ciemierzyća

(Veratrum album). K.

Połonicznik gładki.

T. Ziele rozesłane na ziemi, wy­

borne dla pszczół i na paszę dla owiec. Udaje się w lichej

ziemi. Z siewu. Używają ziela suszonego, pędzi ono mocz.

Szalej

czyli

lulek

(H yoscyam us niger). K. R. lub D.

Trucizna. Z siewu wiosennego. Kupują liście, suszone

podczas kwitnienia.

Hyzop

(Isopus). K. Podkrzew. U żyw ane na kaszel

i w kuchni. Z siewu lub podziału krzaków. Zrzynać i su­

szyć łodygi z liśćmi, gdy zakwita.

Oman

(Inula Helenium ). K. T. Z siewu. W ykopyw ać

na trzecią jesień korzenie. S m ażone w cukrze, pom agają

d o trawienia.

Jasnota biała

(Lamium album). T. Odwar pomaga na

ból gardła i tam uje krew naw et w krwotokach. Z siewu.

Zbierać i suszyć kwiaty i wierzchołki pędów .

Stroiczka w yd ęta

(Lobelia inflata). D. Z siewu. O d ­ war, proszek lub papierosy z niej służą przeciw duszności

w piersiach. G d y przekwita, zrzynać i suszyć całe łodygi.

Ślazik.

T. Z siewu lub dzielenia krzaczków. Odwar z suszonego ziela jest środkiem rozmiękczającym .

Rumianek

(Chamomilla vulgaris). K. R. Z siewu. Zna­

n y napój. Suszyć sam e kwiatki.

Rojownik

czyli

m elisa

(Melissa officinalis). T. Ziele w onne do wyrobu olejku, w ody pachnącej, wódki koloń-

skiej i t. p. Z siewu lub dzielenia. R ozsadzać co 5 lat.

Suszyć liście przed kwitnieniem.

Mięta kędzierzaw a

i

m. pieprzowa

(M entha crispa,

M.

officinalis). K. T. Z siewu, a łatwiej z podziału kępek

na w iosnę lub w końcu lata; po 4 latach przesadzić. Ścinać i suszyć ziele, które odrasta i m oże być raz drugi w lecie

zebrane. Wyrabia się z niej olejek miętowy.

Bobrek trójlistny

(M en y an th es trifoliata). Roślina w o d ­

na. K. T. Z rozdzielania i rozsadzania korzeniaków. Zbierać

i suszyć liście w czasie kwitnienia. Ma liczne zastoso­

wania.

Tytoń.

R. Z siewu. Jakakolw iek pospolita odm iana, jako roślina lekarska, m oże służyć zarazem do w yrobu o d ­ waru, potrzebnego d o wyniszczania mszyc w ogrodzie. T ru ­

cizna. Suszyć liście, rozdzielając nerwy przedtem na pół.

Czarnuszka

(Nigella sativa). R. Z siewu. Nasienie do aptek i do chleba..

Lebiodka pospolita

(Atriplex hortensis). K. T. Służy za napój łagodzący. Z siewu. Żbierać przed kwitnieniem i suszyć.

Mak. R. Daje opjum. Z siewu. Nacina się niedoj­

rzałe makówki dla w ydobycia opjum, które wycieka z nich. Dojrzałe dają nasienie z n a n eg o użytku.

Anyżek

(Anisum sativum). R. Z siewu. Nasienie dobrze w ysuszone dla aptek i cukierni.

Maruna różowa

(P yrethrum roseum) i

m. cielista.

Z siewu. Zbierać kwiaty w dzień p o g o d n y codzień i suszyć

zaraz. W ysuszone i zmielone dają

proszek perski.

Rzewień, rabarbar

(Rheum palm atum i in.). J e d e n okaz tej rośliny je st potrzebny, ponieważ z korzenia robi się

rumbarbarum,

a ogonki liściowe służą na kom poty. Z siewu jakiegokolw iek gatunku.

Rutka

(Ruta graveolens). Podkrzew. Z siewu. Su­ s zo n e ziele do wyrobu olejku.

Mydlik

(Saponaria officinalis). K. Z siewu lub ko­

rzonków i ło d y g podziemnych. W ykopyw ać korzenie

(my­

dlane korzonki).

Rozchodnik pospolity

(Sedum acre). K. T. Z nasion

lub rozdzielania i rozsadzania dziko rosnących. Zrzynać

wierzchołki kwitnące i suszyć na piecu. Z mlekiem przy­

kładają go na owrzodzenia różne.

Gorczyca czarna

(Sinapis nigra). K. R, Z zasiewu. N asiona do wyrobu synapizmów.

Ślinnik warzywny

(Spilanthes oleracea). R. Z zasiewu.

Przeciw gnilcowi i psuciu zębów. Zbierać kwiaty i suszyć.

Żywokost

(Sym phytum officinale). K. T. Z siewu; ko ­ rzenie, po ususzeniu n apół pokrajane i p otem dosuszone, nabyw ane są chętnie w aptekach.

Nawłoć

czyli

złota rózga

(Solidago Virgaurea). K. T.

Zbierać łodygi kwitnące. U żyw ane w cierpieniach pęcherza.

Podbiał zwyczajny

(Tussilago Farfara). K. T. Z sie­

wu lub podziału kłączów. Kwitnie przed wydaniem liści

na wiosnę. Zbierać i suszyć duże liście.

W rotycz pospolity

(Tanacetum vulgare). K. T. Z sie­

wu. Przeciw robakom, jeżeli użyty ’ wewnętrznie; zapachu

zaś tej rośliny nie znoszą dom ow e owady, jak: mole, pchły,

pluskwy i t. p. Udaje się w lichej ziemi. Ziele zrzynać

w porze kwitnienia, kwiaty, gdy się rozwiną, i suszyć szyb­ ko, a przechowyw ać w zamknięciu. P o d o b n e zastosowanie

ma i t. z.

piwonja

(T. Balsamita). T., silnie pachnąca. (Cał­

kiem różna o d piwonji kwiatowej).

Ożanka czosnkowa

(Erysim um aliaria). K. T. Z siewu. Ziółka zebrane i ususzone, gdy kwitną, przechowane w za­

Kurze ziele

(Tormentilla erecta). K. T- Z siewu. N a

ch o ro b y żołądka i do farbowania skór na czerwono. U ży­

wają korzeni kopanych w 3-im roku i suszonych.

Kozieradka pospolita.

Nasiona używ ane w bólach żo­

łądka. Roślina roczna, siewana i na paszę. Zbierać, gdy

w iększość strączków dojrzeje. Przechować do siewu łatwiej

niem łócone do wiosny, jak łubin.

Kozłek lekarski

(Valeriana officinalis). K. T. Z siewu. Ma duże zastosow anie w m edycynie, więc m oże być h o d o ­

wany w polu. W y kopuje się widłami na jesieni w pierw­

szym roku i suszy. P ozostaw ione na dłużej korzenie drew­

nieją i stają się na lek mniej przydatne.

Ciemierzyća biała

(Veratrum album). K. T. O zdobna.

Z siewu. Odwar z niej niszczy wszy i świerzbę. Sok jest

trujący; można w nim m oczyć nasiona zbóż i grochu przed siewem, dla zabezpieczenia od owadów. Rozmnaża się z p o ­ działu roślin na w iosnę łub z nasion, które trudno w sch o ­

dzą, w miejscu wilgotnem, na lekkiej ziemi. Kopać korze-

niaki na jesieni widłami, bo drobne o d nogi najwięcej zawie­ rają leku.

Dziewanna

(Verbascum officinale). K. R. Z siewu;

udaje się w piasku. Zbierać delikatnie same korony kwia­

tów i suszyć zbiór każdego dnia na słońcu, nie gniotąc,

żeby nie gniły i. nie traciły barwy. Na napój łagodzący

bóle wewnętrzne

Barwinek mniejszy

(Vinca minor). K. T. Z nasion lekko przykrytych ziemią próchnicowatą, a łatwiej z rozry­

wania krzaczków. U daje się w cieniu. O dw ar z m iękkich

łodyg, do picia i polewania głowy używany, pom aga na kołtun.

Bratek dziki

(Vio Z kwiatów napój stano delikatności płci.

Jest jeszcze dużo ziół lekarskich, które albo w m e d y ­ c y n ie dzisiejszej stosowania nie znajdują, albo mało się ich

używa. Dlatego pom ijam je, zarów no jak krzewy i drzewa,

z

których liście, kwiaty lub nasiona kupują w aptekach.

Do takich należy np. kwiat bzowy, kwiat lipowy, wilcze łyko a t. p., bo na te w ogrodzie szkolnym nie starczyłoby miejsca.

Dział ten zajmie około 200 m*.

5. Rośliny rolne.

J akkolw iek włościańskiem u dziecku znane są z prak­ tyki, z opatrzenia się, ważniejsze rośliny hodow ane na. roli, t o przecież nie zna ono wielu innych, których hodow la może się w pew nych warunkach opłacić lub być niezbędnie p o ­

trzebną. Zresztą może dziecko znać pew ne zboże, ale nie

wiedzieć, że są inne, szlachetniejsze te g o zboża odm iany. Nareszcie nie przyjdzie na myśl nieoświeconem u jakiekolwiek zgrupow anie roślin uprawianych, a przecież.tylko przy pew- nem uporządkowaniu materjału m ożna sobie wyrobić o nim do kładniejsze pojęcie.

Dla nauczyciela wiejskiego te n dział roślin rolnych p o ­ w inien być naj ważniejszym materjałem d o wykładów z nauki poglądowej. Mało co bowiem tak jest dla wieśniaka ważne, jak poznanie tych roślin, które w polu na swoim zagonie

hodow ać może. Nauczyciele szkół miejskich m ogą mniej

na ten dział zwracać uwagi, chociaż głów ne rośliny rolne pow inien znać każdy bez wyjątku oświecony człowiek. W sty d to jest bowiem wielki nie znać żyta, które nam daje chleb powszedni, nie wiedzieć, z czego się robi kasza per­ łowa, gryczana lub jaglana.

W iadomości potrzebnych do wykładu z tego działu nauczyciele m o g ą poszukać w elem entarnych podręcznikach rolniczych

Najtreściwsze uwagi podam y jed n ak i tu, w przew i­ dywaniu, że i on e n iejedne m u pracę ułatwią.

Rośliny rolne podzielono, dia dogod n o ści opisywania ich i hodowli, na pew ne grupy, podług których radzimy j e

też rozmieścić i w szkółce. Grupy te są:

1. Zboża kłosowe.

2. Zboża liściaste.

3. Rośliny strączkowe.

4. Rośliny pastew ne.

5. Rośliny handlowe.

1.

Zboża kłosow e.

Należy do nich:

żyto

ozim e

i jare. Z odm ian ozimych warto mieć w szkółce: petkuskie,,

sobieszyńskie (włościańskie ulepszone) i jakąkolwiek krzy- cę, t. j. żyto m ocno krzewiste, a zato zwykle łatwo wysy­

pujące się z plewy, np. trzcinowe. Żyto świętojańskie,

siane w lecie, daje p o k o s na jesieni na paszę, a w na-

stęp n em lecie dojrzałe ziarno. Z jarek: petkuskie jare.

Pszenica.

Z ozimych przynajmniej śandom ierkę, pu- ławkę, w ysoko-litew ską i płocką mieć trzeba, choć istnieje

dużo nowych odm ian. Jakikolwiek

orkisz

(przy młóceniu

ziarno nie oddziela się od plewy), używany na kaszę, i psze­ nica jara, np. galicyjska, australijska.

Jęczmień:

Dwurzędowe — np. Chevalier, Hanna, Pri­

mus. Czterorzędowe: marchijski i łomżyński.

Owies,

zboże jare; bywają odm iany w iechow ate i cho-

rągiewkowe, pierw sze są lepsze. Z odmian: rychlik, sobie-

szyński, szatiłowski, Hvitling, złoty deszcz.

Kukurydza.

U nas może służyć na jarzynę po ugo­ tow aniu niezupełnie dojrzałych kolb i dla kur. P ożądane s ą tylko odm iany wczesne, jak Szeklera, Adam, amerykańska najwcześniejsza, włoska pięćdziesięciodniowa (Cinąuantino),, Perła. Siew w połowie maja, w ciepłej, żyznej ziemi.

Proso. Jare; siać jak kukurydzę w ziemi czystej Daje kaszę jaglaną.

2.

Zboża liśc ia ste .

Należy d o nich:

Gryka,

dająca kaszę gryczaną, drobną (krakowską) i m ąkę gryczaną. Udaje się w słabej ziemi, siać w początku

maja. Istnieją odm iany rosyjska i japońska, większe.

3.

Rośliny strączkow e.

W ażne, bo stanow ią poważ­ ny pokarm dla ludzi lub zwierząt; posiadają tę wielką za­ letę, że zbogacają ziemię w azot, pobierany z powietrza, i dlatego siewać je trzeba razem z kłosowemi, które ziemię wyczerpują, albo też kłosowe siać po nich. Tu należą:

Groch polny,

np. Wiktorja, biały, rychlik, majowy.

Soczewica,

najdawniejszy pokarm ludzki. O dm iana — halerzowa.

Peluszka

czyli

groch szary,

wyborna pasza, grocho­ winy jej jedzą konie.

Bobik

drobnoziarnisty na paszę dla koni. Udaje się w ziemi żyznej.

Łubin niebieski

dla gruntów silniejszych,

L. żółty

dla

piaszczystych i bujniejszy od nich, a plenny

różowy

(so-

bieszyński) — nieocenione rośliny, poprawiające i użyźnia­ jące ziemię. Ziarno odgoryczone na paszę dla koni i bydła,

ziele świeże na kiszonki, przyorany łubin — na zielony nawóz.

Wyka zwyczajna

(Vicia sativa) na żyzne ziemie, oraz

W. ptasia

(V. cracca) na piaszczyste i

W. piaskowa

czyli

grochal

(V. villosa) — wyśm ienite rośliny strączkowe do

mieszanek. M ogą też być używane do nich i groszki, jak

g. łąkow y

i

leśny,

więc i tych okazy mieć trzeba.

Ptaszyniec

czyli

seradela

(O rnithopus sativus). W pia­ skach zastępuje koniczynę, użyźnia ziemię, z kwiatów pszczo­ ły na miód noszą.

4.

Rośliny pastew ne.

Z

traw

bardzo licznych trzeba mieć w szkółce przy­ najmniej najważniejsze, a te są:

Brzanka, tym otka

czyli

tym oteusz

(Phieum pratense). W ieloletnia. U daje się w każdej lepszej ziemi, d o b ra szcze­ gólniej w mieszance z ow sem i koniczyną, zostaje bowiem

na rok trzeci.

K ostrzewa łąkowa

(F estuca pratensis). K. T. Nie­

zb ę d n a na łąki i pastwiska w nieco lepszej ziemi.

K. owcza

i

tw ardaw a

(F. ovina i F. duriuscula), jako udające się w chudej, suchej ziemi.

Mietlica rozłogowa

(Agrostis stolonifera). K. i

M. po­

spolita

(A. vulgaris). K. T. Udają się w dobrych ziemiach służą do mieszanek — pod o b n ież jak:

Wiklina łąkowa

(Poa pratensis) K. T. i

W. pospolita

(P. trivialis) K-, zwłaszcza ta ostatnia wcale niew ybredna.

W. gajowa,

K. rośnie dobrze w cieniu.

Rajgras angielski

(Lolium perenne) dobry na krótko­ trwałe, np. roczne pastwiska, w lepszej ziemi; podobnież i

R. w łoski

(L. italicum). W piaskach miejsce ich może

zastępow ać

perz.

K. T.

Stokłosa miękka

i

S. bezostna

(Bromus mollis i B. inermis), mniej są używane.

Zato:

Rajgras francuski

(Avena elatior).

Trawa kupkowa,

Kupkówka

czyli

rajgras niemiecki

(Dactylis glom erata) K. i

W yczyniec łąkow y

(Alopecurus pratensis) K. stanowią w yborny materjał d o m ieszanek na żyzną ziemię, do o b sie ­ wania łąk, a naw et pastwisk.

Wreszcie

Tonka wonna

(A nthoxanthum odoratum ) K.,

K toby miał miejsce i ochotę, m oże jeszcze trzymać

i

inne trawy, jak

miodówkę, drżączkę, żubrówkę

i t. p.

W szystkie traw y należy siać wcześnie na wiosnę.

Z koniczynowych roślin:

Koniczyna czerwona

(Trifolium rubrum), T. najważ­ niejsza roślina pastew na, we wszystkich lepszych gruntach.

K. szw edzka

(T. hybridum.) Służy do dosiewania próżnych miejsc w koniczynie czerwonej i na paszę w zie­ m iach słabszych.

K. biała

(T. album), T. na uboższe ziemie i do mie­ szanek.

K. inkarnatka

(T. incarnatum) T. na ziemie gliniaste. W szystkie koniczyny udają się w ziemiach w apno za­ wierających.

Lucerna niebieska

czyli

prowancka

(M edicago sativa). N ieoceniona roślina w ziemi żyznej, głębokiej, w apno za­

wierającej. Nie znosi w ody w podgruncie.

L. Chmielowa

(M. lupulina) — kwiaty m a żółte, ale w gronkach, udaje się w suchych ziemiach; podobnież jak

Ł. piaskowa

(M. media) — o kwiatach żółtych ł niebieskich.

Mniej ważne z tej grupy są:

Przelot

(Anthyllis vulneraria) — dobry na jeden pokos w chudej ziemi.

Esparceta

(O nobrychis sativa) — na ziemie wapien­ ne, trwała, ja k lucerna.

Nostrzyk biały

(Melilotus alba) wyrasta w ysoko, d o ­ bry do m ieszanek na kiszonkę i na nawóz zielony.

Komonica

(L otus corniculatus) — też do mieszanek używ ana niekiedy.

P astew ne roczne i liściaste.

Sporek

czyli

szporek

(Spergula sativa) — na paszę zieloną lub pastwisko, dobry naw et w piaskach, choć tro­ chę wilgotnych.

Koński ząb.

Najlepsza i najobfitsza pasza. Zarów no na świeżo, jak do kwaszenia na zimę w dołach piaskowych,,

deskam i wyłożonych. Używa się do te g o siekanego siecz­

karnią i dep tan e g o w dole. Siać w połowie maja w ziemi

świeżo nawiezionej, dostatecznie wilgotnej. Przed siewem

nasiona w wodzie na 2 dni namoczyć.

Gorczyca biała

i

czarna.

J a k o ochrona dla m iesza­ nek i jako pasza zielona, w ziemi naw ożonej, bardzo p o ży ­

teczna. Nasiona czarnej sprzedaje się do aptek i fabryk

m usztardy.

Kapusta palmowa.

W yrasta ogrom na, daje dużo li­ ści na paszę w jesieni, udaje się w ziemi wilgotnej i żyznej.

Rzepak

— tylko w ziemiach żyznych, dobrze upraw­ nych, wapno zawierających, sieje się w lipcu, m oże służyć i na paszę, lecz zwykle hodow any jest na n&sienie, do wy­ bijania oleju.

Rzepik

czyli rzepak letni. Siewa się na w iosnę w p o ­ dobnych ziemiach, d a j e |d u ż o paszy liściastej.

Żyw okost.

Udaje się w różnych ziemiach. W yda e dużo liści, używ anych na pokarm dla świń lub do

kiszonek-P astew ne korzeniowe i kłębowe.

Zwą je także oko- pow em i, poniew aż zwykle o b sy p y w an e są m otykam i lub

radełkami, żeby więcej korzeni wydały. Tu należą:

Ziemniaki

(z niemiecka

kartofle).

Odm ian w hodowli

istnieje ogrom ne m nóstw o. W szkółce należy mieć przy­

najmniej kilka najważniejszych, jak oto:

Najwcześniejsze:

— Am erykany wczesne, Ziarnka S a­ skie i Nerkowe i in.

Późniejsze

czyli

letnie,

jak: Cezar, Cud świata.

Późne,

jak Gracja, W oltm ann, Śląskie (Silesia).

P astew ne,

jak: Imperatory, białe olbrzymy.

Gorzelniane,

jak: Alkohol, cebulki Saskie.

A to dlatego, żeby włościanie poznali je i h o d o w a ć mogli z pożytkiem większym, niż swoje, często mało warte..

Buraki pastew ne,

jak oto: ekendorfskie, M amuty, pół- cukrowe różowe.

Brukiew pastew na

czyli turnips, np. szwedzka z czer­ woną główką i in.

Rzepa ścierniskowa,

t. j. siewana po sprzęcie oziminy w ściernisko podrapane broną, np. kulista biała.

Bulwa

(Helianthus tuberosus). T. Uprawiana zarówno dla ziela, jak i dla kłębów, które zimują łatwo w gruncie- i udają się prawie w każdej ziemi (ale im żyźniejsza, 'te m

są wyższe i plenniejsze). Dobra do obsadzania kątów

i od p ad k ó w różnych.

Marchew pastew na

biała z zieloną główką i lobery- ska żółta — w yborne na paszę.

5. Rośliny handlowe.

Cykorja

korzeniowa (m agdeburska), uprawiana w d o ­ brej ziemi, jak buraki, nabyw ana przez fabryki cykorji.

Mak biały i czarny

(właściwie

siw y),

chętnie k upow a­ ne przez piekarzów i cukierników. M ożna go siać z marchwią.

Len ryski

i litewski.

Konopie

zwykłe lub olbrzymie, p rz ydatne włościanino­

wi na sznurki. H odow ać je można między warzywami, tu

i ówdzie rozsiane, lub w polu. P olska potrzebuje ich du­

żo na postronki, sieci i t. p.

Tytoń,

uprawiany na liście do palenia i tabakę. Z o d ­ mian: Machorka, bessarabski, Hawana i t. p. Siać w skrzyn­ kach w kwietniu, w izbie, w drugiej połowie maja sadzić na ziemi żyznej i ciepłej.

Chmiel,

h o d o w a n y na znacznych przestrzeniach w w y­

borowej ziemi. Sadzi się sadzonkam i na wiosnę w ziem i

Lnianka

(Linaria sativa). Z nasion jej wybijają olej.

Słonecznik.

W pożyw nych ziemiach również hodow a­

ny. Z odm ian najlepszy — olbrzymi biało ziarnisty.

Są jeszcze i inne rośliny teg o rodzaju, jak pew ne ole­ iste: maziczka, drapacz sukienniczy i t. p., które nauczyciel m o ż e w tym oddziale-zasiewać, jeżeli nasion ich dostanie.

Dział ten zajmie około 500 m 2.

C.

O g r ó d o z d o b n y .

Na ten dział m oże się znaleźć miejsce w ogródku ■ozdobnym, urządzonym przed szkołą, czy z boku, albo przy

mieszkaniu kierownika i nauczycieli.

Nie będzie tu miejsca na

drzewa,

zwłaszcza większe,

ale raczej należy sadzić

krzewy.

Mówiąc o krzewach, p o ­

św ięcim y trochę miejsca

wierzbom koszykarskim,

dla ich

ważnego znaczenia praktycznego. Dalej om ów im y ważniejsze

chmieliny

(pnącze) i wreszcie zajm iemy się najważniejszemi

kwiatami*

a zwłaszcza

bylinami.

Ile z teg o wszystkiego znajdzie się w ogrodzie szkolnym, to będzie zależało od j e g o rozmiarów, upodobania nauczycieli, możności zdobycia

różnych roślin ozdobnych i t. d.

Uważam jednak ten dział za niezbędny, raz dlatego, że b y nasze szkoły były przybrane w piękne ramy roślinne, jak to jest w wielu krajach, a powtóre dlatego, żeby nie- tylko dzieci, ale cała wieś miała zachętę do przyozdabiania siedzib. A jest w tej mierze dużo bardzo do zrobienia,

1. Drzewa.

Tylko niższe drzewa m o g ą się w ciasnych ramach szkolnego ogrodu pomieścić, ja i to, o ile przestrzeń na dział ozd o b n y przeznaczona wyniesie co najmniej 1000 m 2.

Z drzew iglastych będą to:

Cis

(Taxus baccata) strzyżony lub jego formy: s to ż k o ­

wa, kolumnowa, rozpostarta. Sadzim y je na rogach trawnika.

Cypryśniki

(Chamecyparis) też w niewielkie drzewa wyra­

stają, a są b. o zdobne . Dalej idą

żywotniki

(Thują occi-

dentalis), w licznych odmianach, m. in. kulisty, złoty i in.

Wreszcie i różne

jałow ce

(Juniperus), zarówno nasz

dziki

(który jednak nie daje się z lasów i piasków przesadzać, chyba że jest b. młody), jak i jego odm iany (hibernica, suecica), oraz wirginijski (nieco czuły), pięknie ogród zdobią.

T e nieliczne iglaki sadzi się najlepiej pojedynczo lub grupami, ale zawsze tak, żeby były zewsząd na światło wy­

stawione. Najlepsza pora sadzenia — kwiecień. Sadzić

trzeba z bryłą ziemi, rośliny młode, a korzenie przy w yk o ­ pywaniu oszczędzać.

Z drzew liściastych

mniejszych będą tu przydatne:

Czeremcha

(Prunus Padus) i jej odm.

żółtolistna

(Aucu- baefolia), które trzeba bronić od gąsienic tak, jak drze­

wa owocowe.

Głogi,

zarówno różne dzikie (Crataegus

Oxyacantha, sibirica, sanguinea, Grus Galii i w in.), jak i

pełnokwiatowe

odm iany dzikiego: biała, różowa, szkarłat­ na. Te są szczególnie przydatne do obsadzania dróg, także i w ogrodzie.

Jabłonie

kwieciste (Malus v. Pirus spectabilis, flori-

bunda, Toringo i in). Należą do nich i jabłonie

rajskie

(M. paradisiaca), z pięknemi kwiatami i kraśnemi, drobnemi owocami (zwłaszcza am erykańskie „Crab’y “ = raczki).

Pięknie wyglądają posadzone pojedyńczo na trawniku

Jarzębiny

(różne gatunki, także i pokrew ne

mącznice =

Aria) zdobią ogród kwiatami, liśćmi i jagodami. Są to rów­

nież wyborne drzewa na drogi (np. do cmentarza).

J. pła­

cząca

jest osobliwem, niskiem drzewkiem (szczepiona na zwyczajnej).

Z klonów

jed en

tatarski

wyrasta w niewielkie drze- •wo, zdobne w lecie w czerwonawe skrzydlaki.

Oliwnik

(Elaeagnus angustifolia) ze srebrzystemi, wąskiemi liśćmi i wielce aromatycznemi kwiatkami źółtawe- mi, w czerwcu, lipcu, je s t drzewem niepospolitem , a wartem m iejca.

W iśnie

wreszcie

pełnokwiatowe,

choć ich kwiaty

krótko trwają, ale na wiosnę bardzo zdobią ogród. Szcze­

gólnie piękne są dość liczne

W. japońskie,

z kwiatami

barwy biało-różowej, morelowej, brzoskwiniowej. M ożna do

tego dodać małe drzewa

płaczące,

jak wierzby iwy (Salix

Caprea pendula) morwy, wiązy i in. Te sadzi się nad w o ­

dą lub na trawniku nieopodal drogi.

Jeżeli tworzymy z drzew i krzewów skupiny, to drze­ wa sadzi się od tyłu — w Skupinach przy granicy, a w środ­ k u ogrodu — w grupach formy owalnej lub kulistej.

2. K r z e w y .

Tych jest dużo, różnych wysokości, pokroju, pory

kw itnienia i t. d. Układając skupiny pod drzewami sadzi­

m y

krzew y w y ższe

( 3 —5 m), przed niemi

średnie

(1—2 m)

i wreszcie na sam ym przodzie

niskie

(0,5 — 1 m wysokości).

O dległości 2,5 — 2 i 1 m są niezbędne do rozrostu d o sta­ t e c z n e g o krzewów, które, tak sam o jak drzewa i wogóle

wszelkie rośliny, nie m ogą wykazać swej właściwej piękno­ ści, g d y są „w tłoku".

P odajem y znów najważniejsze z krzewów, żeby można było wybrać te, które m ogą być przydatne, które są naj- ozdobniejsze i które warto z tej przyczyny rozpowszechniać

na >wsi. P o żąd a n ą jest rzeczą, żeby ładne, a zwłaszcza

k w itn ą c e krzewy znalazły się wszędzie po wsiach, przy sie­ dzibach włościan, do czego się szczególnie nadają jako

m niej przestrzeni wym agające i naogół łatwe do rozm no­ żenia, a więc tańsze przy zakupie.

Akacja Żółta

albo syberyjska, je st krzewem do 4 m

wysokim , g d y się rozrośnie. Ładnie wygląda, gdy listki są

jeszcze młode, a i potem , z drobnemi strączkami brunatne-

mi. Tworzy dobre żyw opłoty (ale nie obronne). M noży się

łatw o z nasion, których dużo wydaje.

Bzowina

czyli

bez czarny

(Sambucus nigra.) D oc ho­ dzi zczasem aż do 6 m wysokości, tworząc w tedy dość

szeroką koronę. O zdobna z białych, w duże baldachy ze­

branych kwiatów, a potem czarnych jagód, używ anych w m e­

d y c y n ie i do barwienia win białych na czerwone. Często

sama się wysiewa. Ł ad n e są odm ian y o

liściach

mniej

i więcej

w ycinanych

oraz

pstre.

M noży się z nasion,

trudniej z sadzonek.

B. koralowa,

ma grona jagód czerwo­

nych, które pożerają drozdy i inne ptaki.

Bez

czyli

lilak

(Syringa vulgaris). Perskie te krze­

wy tak się rozpowszechniły, że nie brak ich w żadnym

ogrodzie. Zczasem, o ile nie s ą przycinane, wyrastają do

4 — 5 m, ale w tedy obnażają się u dołu. Z t y c h dzikich

najlepsze są: ciem ne lila, czerwone i białe.

Ale szczególnie ulubione są przepiękne odm iany ogro­ dowe, o kwiatach pojedyńczych lub zdw ojonych (zwą je niesłusznie „pełnemi"), wydające niekiedy olbrzymie bukie­ t y białe, lila, niebiesko-czerwonawe i prawie czerwone,

w wielu odcieniach. G dy zwykłe m noży się odrostkam i

przy głów nych łodygach z ziemi wychodzącemi, ogrtidowe odm ian y oczkuje się na tych pijawkach odjętych i w szkółce

przed rokiem posadzonych lub też na siewkach. Nasion

wydają b. dużo, ale jeżeli bez m a dobrze co rok kwitnąć,

trzeba,

po przejściu kw iatów ,,

koronkę przyciąć corocznie;

w tedy rozgałęzia się lepiej i obficiej kwitnie. Gałęzi

ni i po przekwitnieniu też nawozami płynnem i. D obrze

wyglądają drzewka bzu

szczepionego nisko,

na grzędach

przydrożnych co jakie 6 ni posadzone. Stare, zaniedbane

bzy m ożna odm łodzić, przycinając krótko i jednocześnie zasilając je.

Dereń

(Cornus) jadalny (C. Mas), kwitnie żółto b. wcześnie, a w lecie daje czerwone jagody, przydatne na

konfitury; wyrasta d o 4 — 6 m w ysoko. Najlepiej sadzić

go oddzielnie.

D. biały, czerwony

i

odmiany,

są to krzewy

do 2 m wysokie, z czerwonemi łodygam i i niekiedy biało upstrzonemi liśćmi. M nożą się łatw o z sadzonek (na jesieni).

Forsycja

(Forsythia suspensa), b. ładny krzew poje- dyńczy, o gałązkach pionow o zw ieszonych i kwiatach żół­ tawych, dużych, ukazujących się b. wcześnie na wiosnę,

przed liśćmi. W y so k o ś ć zależy p oniekąd od wysokości,

pala, do którego je przywiązujemy, przeciętnie 2,5 do 3 m

wysokiego. Rozm nażam y z sadzonek.

Głogi

(Crataegus), jakkolwiek przycinane (np. w ży­ wopłocie) dają się utrzymać na wysokości 1 do 1,5 m, t o jed n ak na swobodzie wyrastają w drzewka do 6 — 8 m w ysokie i odpow iednio grube; ro sn ą wolno, m nożą się z na­ sion, wschodzących dopiero p o 18 miesiącach od dojrzenia.

B. o zdobne są odm iany

G. zajęczego

(C. oxyacantha), szcze­

p ione na zw ykłych,

o kw iatach pełnych: białych, różo­

w ych i szkarłatnych;

te wybornie nadają się na drogi wiej­

skie, w żyznej ziemi. Są liczne gatunki inne, też dobre, ja k

syberyjski, k rw isty, kogucia ostroga

i t. d.

Jaśminiec

(Philadelphus), pow szechnie zwane „jaśmi­

n a m i (ale

ja śm in y

— Jasm inum , klimatu nasz ego nie z n o ­

szą). Niektóre, jak

wonny

(P. coronarius),

w ielkokw iatow y

(P. grandiflorus), wyrastają na 3 m i wyżej, gdy inne, jak

J. luźny

(P. laxus), lub

omszony

(P. hirsutus) i odm iany niektóre ogrodowe, zaledwie dosięgają 0,5 m wysokości.

Kwitną w czerwcu, lipcu bogato, a w ted y są całe okryte

białemi kwiatami, u wielu wonnemi. M ożna przycinać na

wiosnę, usuw ając zbyt liczne i nagie Jłodygi. O d ciężaru

kwiatów zwieszają się, a m nożą z sadzonek.

Kalina

(Viburnum Opulus). Najchętniej trzymają

w ogrodach t. zw.

Kocie łby

(V., O. sterile), o wielkich bal-

dachach pełnych kwiatów białych, Lzwane też

buldeneźem

(Boule de neige). W yrastają nas 3 —

4

m i w yiej.

Hor-

dowina

(V. Lantana) ozdobna jest nie tyle z kwiatów, ile z białych, om szonych liści. M noży się je sadzonkami.

Leszczyna.

3 — 4 m. [Można tworzyć żyw opłoty z odm ian ogrodow ych, z dużemi oizecham i, sadząc krzewy

co 2 m albo też szpalery, s a d z ą c po 2 stronach drogi co

3 m. Odmiany:

czerwonoiistna

i

żółtolistna

są krzewami

ozdobnem i do sadzenia w Skupinach lub p o j e d y n c z o . M n o ­

żyć się z odrostków korzeniowych.

Ligustr

do

2

m i wyżej. R ośnie naw et

w

uboższych ziemiach, tworzy g ęste krzewy, [daje się przycinać, stąd używany na żyw opłoty naw et b. niskie (rp . 0,3 m). Roz­ mnaża się z nasion lub sadzonek; niekiedy^ nadmarza, więc zaleca się okładanie na zimę liśćmi, przynajmniej przy ziemi.

Oliwnik i srebrzysty

(Elaeagnus argentea) około 1 m; b. ozdobny krzew pojedynczy, z sadzonek.

Pigwa japońska

(Cydonia japonica)

do 1 m.

Kwitnie

na wiosnę, ładnie, kwiaty szkarłatne. Z s ad z cn ek w in­

spekcie.

Porzeczki złota

i

krw ista

1 m. Są to krzaki ozdobne

z kwiatków. Z sadzonek.

Rokitnik

cz.

rozmarynowiec

(H ippophae rhamnoides)

3 — 4 m. Krzew o liściach wąskich, srebrzystych, cebry

jako p o j e d j ń c z y lub na żyw opłoty, naw et w lekkich ^zie-

miach. Okazy z kwiatami żeńskiem i (słupkówerri) okry­

wają się obficie dużemi jagodam i, pom arańczow ej barwy,

które je przez zimę zdobią i są przydatne na konfitury. Z sadzonek.

Róże.

Liczne gatunki dzikie, jak

„Królowa północy"

z dużemi pojedyńczem i lub podw ójnem i czerwonemi kwia­

tami,

biała, cynamonowa, purpurowa, winna

(Rosa rubigi-

nosa),

jabłkowa,

(R. villosa),

stu listn e

(Centyfolje),

żółta

i in.

przydatne są do skupin lub jako krzaki pojedyncze. W y ­

m ienione zimują bez przykrycia. M nożą się z odrostków

(stulistna) lub z nasion. Pozatem liczne odm iany róż

bu­

kietow ych

(R. polyantha), z drobnemi kwiatami, w bukie­ tach; niektóre kw itną całe lato (jak Clothilde Souppert).

Śliwa różana

(Prunus triloba)

1 — 1,5

m. Na wiosnę, zanim się liście dobrze rozwiną, okrywa się licznemi blado-

różow em i różyczkami pełnych kwiatów. P ię kny krzew po-

jedyńczy. Szczepi się na dzikich śliwach.

Śniegułka

(Sym phoricarpus racemosa) do

1

m. Krzew o drobniutkich listkach i licznych kulistych białych jagodach w końcu lata i na jesieni (ulubiona zabawka dzieci, bo ja­

g o d y naciśnięte pękają z trzaskiem.) Na brzegi zarośli.

Z o d ro stk ó w lub nasion.

Tamaryszki

(Tamarix) do 3 m. Krzewy miotłowate, drobnolistne, pięknie różowo kwitnące w początku lata. U da ją się i w piaskach, m nożą z sadzonek.

Tawuły

(Spiraea). Rodzaj obfity w gatunki ozdobne. J e d n e są niskie zupełne, (jak Douglasa, Thunberga, F o rtu ­

n e k , (S. callosa),

piękna

(S. bella), inne średnie, jak biało-

kwitnące, piękne

śiiw olistna

(S. prunifolia),

jarzębinolistna

(S. sorbifolia), inne wreszcie wysokie, jak

T. trójlistna

(S.

trilobata),

wierzbolistna

(S. salicifolia), kwitnąca bukietami

białych kwiatów, w czerwcu, potem o zdobna z czerwona­

wych owoców. N ieocenione w Skupinach i przy drogach

lub niskich murkach. M nożą się z odrostków lub podziału

le-cie w inspekcfe), lub nasion (S. opulifolia, ariaefolia, callo- sa, tom entosa).

Wejgela

a lepiej

Dierville’a,

piękne krzewy od 1—3 m wysokie, z różowemi, długiemi, rurkowemi kwiatami, w róż­

nych odcieniach. Głównie

D. rosea

i jej liczne ogrodow e

piękne odm iany. Z siewu lub odkładów .

W iciokrzew

(Lonicera). Pięknie kwitnące, wysokie

krzewy, silnie rosnące.

W. tatarski

(L. tatarica). 2 —3 m,

kwiatki blado różowe (i odm iany).

W. pospolity

(L. xylo-

steu m ) do 3 m, kwiatki białe.

W. Ledeboura,

kwiatki żółte.

Z siewu lub sadzonek.

Złotokap, z ło ty deszcz

(Laburnum vulgare, Cytisus

Laburnum). Krzew do 6 m wysoki, z gronam i pięknych

ja s n o z ło to -ż ó łty c h kwiatów, w gronach, jak u akacji białej, w maju. Z nasion. Ładnie wygląda pojedynczy, na trawniku.

Żylistek

(Deutzia).

Ż. zgrabny

(D. gracilis) d o 60 cm,

pięknie kwitnie biało na wiosnę.

Ż. piłkowany

(D. crenata)

do 2 m, kwitnie biało-różowo w lecie. Z sadzonek.

Ten

d zia ł zajm ie

około 1000 m2. Drzew i krzewów m ogłyby dostarczać szkołom p aństw ow e szkółki leśne lub też wielkie szkółki prywatne, po cenach znacznie zniżonych.

3. Wierzby koszykarskie.

Ze wszystkich drzew i krzewów, które w ziemi naszej hodować można, z wyjątkiem owocowych, a m oże i sosny,

wierzby s ą najużyteczniejsze. P omijając inne ich za s to so ­

wania, jak do wyplatania płotów, na faszynę, na obręcze, wreszcie na opał, na pierwszem miejscu trzeba postawić

użytek z nich do plecenia koszów i do wiązania. Koszów

wszelkiego rodzaju potrzeba ogrom nie wiele, tak w g o s p o ­ darstwie rolnem, małem, czy wielkiem, jak i w przemyśle. W łościaninowi przydać się one riiogą: na sieczkę, do n o ­

szenia trawy i drzewa, do roznoszenia nawozu, zbierania ziemniaków lub innych warzyw, a naw et g ę s to uplecione do przechow yw ania z i a r n a , ' jak to robią chłopi niemieccy. W koszach je s t o n o n aw et od m y szy nieco bezpieczniejsze,, jeżeli kosz jest pom alow any farbą czerwoną (minią), której, m yszy nie tykają. W koszach nosi się węgiel i chleb, dźwi­ ga się rudę żelazną i m aterjał na tkaniny. Białe o sk ro b a n e witki służą na meble, kosze podróżne, do bielizny, do mia­ sta, do robót kobiecych i t. p. M ają one tak wielkie z a s to ­ sowanie, że g d y b y kto miał za dużo dla siebie, zawsze na witki kupca znajdzie.

Dla tych pow odów dobrze byłoby, żeby dzieci nau­ czyły się w szkole, jak wierzbę koszykarską hodować, ja k i gdzie ją sadzić, kiedy zrzynać i jak po stęp o w a ć, a n aw et g d y b y można — jak pleść kosze, choćby zwyczajne.

Wierzb istnieje dużo gatunków, a jeszcze więcej o d ­

mian; rosną ■ one niemal w każdej ziemi, więc w każdem ,

choćby m ałem gospodarstw ie zawsze znajdzie się jakiś za­ kątek lub nieużytek, na którym nic lepszego nie można zro­

bić, niż posadzić wierzbinę. W ogóle potrzebuje ona. wil­

goci, ale zadowalnia się nawet i taką, którą dość głęboko

znajduje. Sam posiadam silne i piękne wierzby na szcze­

rym piasku, pod którym dopiero w głębokości 1 m glinę n apotkać można. Rośnie też ona na torfach, na ziemi szla­

chetnej, na strom ych pochyłościach, gdzie naw et drzewa inne posadzić tru d n o — nie lubi tylko ziemi ciągle lub dłu­ go wodą zalanej, ani zbyt suchej, np. lotnego głębokiego

piasku. Że wilgoć, a choćby zalanie czasowe, nie szkodzi

jej, tego do w o d z ą piękne łoźniki nad rzekami i na kępach,, p okryw anych w o d ą 1 przy każdym zalewie.

Wytrawni h o dow c y wierzby, którzy się tej roślinie i jej badaniu specjalnie poświęcili, polecają następujące wierzby,, ja k o najlepsze na koszyki, w różnych gatunkach ziemi: