Medycyna Weterynaryjna - Summary Medycyna Wet. 64 (10), 1244-1247, 2008

Medycyna Wet. 2008, 64 (10) 1244

Praca oryginalna Original paper

Znajomoœæ unaczynienia krwionoœnego narz¹du jest jedn¹ z podstawowych konsekwencji praktycznych wie-dzy morfologicznej, dziêki której mo¿liwe jest zastoso-wanie jej w praktyce klinicznej. Pomimo sta³ego roz-woju badañ szczegó³owa topografia naczyñ w gonadach samców wielu gatunków ssaków jest jeszcze niezbyt dok³adnie poznana. Niejednokrotnie w piœmiennictwie znajduj¹ siê sprzeczne ze sob¹ opisy dotycz¹ce nawet podstawowych struktur. Przyk³adem mo¿e byæ d³ugoœæ têtnicy j¹drowej u buhaja. Wed³ug jednego z autorów wynosi ona 140-150 cm (10), natomiast wg innego Ÿród-³a – 340-455 cm (16). Nale¿y tak¿e podkreœliæ, ¿e wiele publikowanych obserwacji opartych by³o na badaniach kilkunastu gonad (14, 17, 27, 28). Powy¿sze czynniki uzasadniaj¹ potrzebê przeprowadzenia mo¿liwie pe³nych badañ morfologicznych na du¿ej grupie j¹der, przy u¿y-ciu nowoczesnych metod obrazowania unaczynienia krwionoœnego. Badanie unaczynienia krwionoœnego okreœlonego narz¹du mo¿liwe jest dziêki zastosowaniu ró¿nych metod (19). Najwa¿niejszymi i szeroko obec-nie stosowanymi s¹: metoda mikroangiograficzna (9, 22) i metoda korozyjna (13, 15). Obie metody s¹ porówny-walnie przydatne w ukazaniu przebiegu naczyñ krwio-noœnych.

Celem badañ by³o przedstawienie i udokumentowa-nie na licznym materiale topografii naczyñ krwionoœnych

wewn¹trz- i zewn¹trzj¹drowych oraz w powrózku na-siennym buhaja (samiec Bos taurus). Do analizy wybra-no metodê korozyjn¹ ze wzglêdu na wiêksze mo¿liwoœ-ci dokumentacji fotograficznej uzyskanych dziêki niej preparatów.

Materia³ i metody

Badania przeprowadzono na 64 gonadach buhaja, pocho-dz¹cych od osobników 2,5-3-letnich. Narz¹dy pobierano do kilku godzin po uboju. Gonady makroskopowo nie posiada³y ¿adnych cech mog¹cych œwiadczyæ o tocz¹cym siê w nich procesie chorobowym. J¹dra pobierano wraz z os³onkami, nastêpnie preparowano powrózek nasienny celem odnalezie-nia têtnicy j¹drowej, ¿y³y j¹drowej lub ¿y³ tworz¹cych splot wiciowaty. Do jednego z wymienionych naczyñ wprowadza-no kaniulê, przez któr¹ wstrzykiwawprowadza-no 0,9% roztwór NaCl (ce-lem wyp³ukania skrzepów), nastêpnie 3% roztwór glutaralde-hydu w buforze kokadylenowym o pH 7,4. Tak przygotowane naczynia krwionoœne wype³niano ¿ywic¹ syntetyczn¹ produk-cji niemieckiej o nazwie Plastogen G. W 22 przypadkach na-strzykiwano tylko naczynia ¿ylne, w 27 tylko naczynia têtni-cze, natomiast w 15 zarówno naczynia ¿ylne, jak i têtnicze. Po nastrzykniêciu preparaty przechowywano w roztworze chlorku sodu (0,9%) w temperaturze pokojowej przez 24 go-dziny. Nastêpnie po utwardzeniu ¿ywic syntetycznych w œwiet-le naczyñ mi¹¿sz narz¹dów wytrawiano w 40% roztworze ³ugu potasowego w temperaturze 50°C. Po wytrawieniu odlewy naczyñ przep³ukiwano w strumieniu wody bie¿¹cej (przez oko³o 24 godziny), a nastêpnie w wodzie destylowanej z

nie-Topografia naczyñ krwionoœnych j¹dra buhaja*

)

WOJCIECH BOLANOWSKI, KAZIMIERZ S. JÊDRZEJEWSKI, PIOTR OSZUKOWSKI*, MICHA£ POLGUJ

Zak³ad Anatomii Prawid³owej i Klinicznej oraz *Zak³ad Morfologii Klinicznej Katedry Anatomii UM, ul. G. Narutowicza 60, 90-136 £ódŸ

Bolanowski W., Jêdrzejewski K. S., Oszukowski P., Polguj M. Topography of the blood vessels of bovine testis

Summary

The study focused on both arterial and venous vessels of bovine testis, including the testicular artery, intratesticular arteries and veins as well as pampiniform plexus. The study involved 64 bovine testes. In 27 testes only arterial, in 22 only venous and in 15 both arterial and venous vessels were studied by corrosive method. The results of the study confirmed the majority of previous observations. The most significant novelty was the observation of variable branches of the testicular artery. The vessel originates on the posterior margin of the gonad. The most common termination of the testicular artery was a division into 2 branches of similar diameter (60%). The arterial network of the mediastinum testis was formed by vascular con-glomerates in which centripetal arteries become centrifugal ones. Intratesticular arteries are winding with some short straight parts, whereas intratesticular veins are straight all along their length. The blood vessel topography of the bovine spermatic cord is very similar to that described in other mammals. On the basis of the study, the middle part of the posterior margin of bovine testis is recommended for blind biopsy of the gonad. The choice of this area reduces the risk of damage to major vessels.

Keywords: bovine, testis, corrosive method, testicular artery, pampiniform plexus, mediastinum testis

*) _{Badania sfinansowane z funduszu prac w³asnych UM w £odzi, nr}

Medycyna Wet. 2008, 64 (10) 1245 wielkim dodatkiem detergentów oraz na samym

koñcu jedynie w wodzie destylowanej. Prepa-raty po wyp³ukaniu suszone by³y powietrzem w temperaturze pokojowej. Uzyskane odlewy poddawano ocenie makroskopowej, a tak¿e pod lup¹ stereoskopow¹ i w mikroskopie œwietlnym. Oceniano topografiê têtnicy i ¿y³y j¹drowej, naczyñ powierzchownych i wewn¹trzj¹drowych oraz naczyñ splotu wiciowatego. Pomiary œred-nicy odlewów naczyñ wykonywane by³y za po-moc¹ suwmiarki.

Dokumentacjê fotograficzn¹, zarówno ma-kroskopow¹, jak i w powiêkszeniu, wykonano

dla ka¿dej gonady aparatem cyfrowym. Fotografie przecho-wywane by³y w formie elektronicznej (format JPEG), a na-stêpnie poddawane obróbce cyfrowej za pomoc¹ programu CorelDRAW Graphics Suite 12.

Wyniki i omówienie

Têtnica j¹drowa. W powrózku nasiennym têtnica j¹d-rowa by³a szczelnie otoczona ¿y³ami splotu wiciowate-go i mia³a bardzo krêty przebieg. We wszystkich przy-padkach w obrêbie powrózka nasiennego od têtnicy j¹d-rowej odchodzi³a ga³¹Ÿ do g³owy naj¹drza.

Têtnica j¹drowa po wyjœciu z powrózka nasiennego przebiega³a wzd³u¿ tylnego brzegu j¹dra. Odcinek ten nazywany jest czêœci¹ prost¹ (pars recta) (13). Wbrew nazwie to naczynie w wiêkszoœci badanych preparatów mia³o przebieg krêty lub tworzy³o ³uk skierowany w stronê boczn¹ lub przyœrodkow¹. Œrednica odlewu têt-nicy j¹drowej w miejscu przejœcia na tylny brzeg narz¹-du waha³a siê od 2,6 mm do 4,2 mm, natomiast bezpo-œrednio przed podzia³em na

ga³ê-zie koñcowe od 2,4 mm do 4,2 mm (tab. 1).

Podzia³ têtnicy j¹drowej na ga-³êzie koñcowe mia³ miejsce w oko-licach ogona naj¹drza, w niewiel-kiej odleg³oœci od koñca dolnego gonady. Najczêœciej wystêpowa³ podzia³ na dwie ga³êzie koñcowe o podobnej œrednicy, rzadziej ob-serwowano podzia³ na 3 ga³êzie koñcowe lub jedn¹ ga³¹Ÿ o wiêk-szej i jedn¹ o mniejwiêk-szej œrednicy (tab. 2). W czterech preparatach stwierdzono obecnoœæ niewielkie-go naczynia têtniczeniewielkie-go odchodz¹-cego od czêœci têtnicy j¹drowej przebiegaj¹cej wzd³u¿ tylnego brzegu gonady. W ¿adnym z ba-danych preparatów nie wystêpo-wa³y naczynia ³¹cz¹ce czêœæ pro-st¹ têtnicy j¹drowej z naczyniami têtniczymi wewn¹trzj¹drowymi.

Naczynia têtnicze powierz-chowne. Têtnica j¹drowa na tyl-nym brzegu gonady, w okolicy ogona naj¹drza, dzieli siê na ga³ê-zie koñcowe, od których nastêp-nie odchodz¹ naczynia o mnastêp-niejszej

œrednicy (ryc. 1). Têtnice opisywane jako bezpoœrednie ga³êzie têtnicy j¹drowej oraz naczynia od nich odcho-dz¹ce zwane s¹, odpowiednio, ga³êziami os³onkowymi wiêkszymi (rami tunicales majores) i ga³êziami os³on-kowymi mniejszymi (rami tunicales minores) (13). Obie grupy maj¹ bardzo krêty przebieg, szczelnie otaczaj¹c j¹dro, tworz¹ warstwê têtnicz¹ splotu b³ony bia³awej. Je-dynym miejscem wolnym od tych naczyñ jest tylny brzeg gonady, po obu stronach czêœci prostej têtnicy j¹drowej. Œrednice odlewów ga³êzi os³on-kowych wiêkszych wahaj¹ siê od 2,0 mm do 3,2 mm, natomiast ga-³êzi os³onkowych mniejszych od 1,4 mm do 2,3 mm (tab. 1).

Naczynia têtnicze wewn¹trz-j¹drowe. Od naczyñ warstwy têtniczej splotu b³ony bia³awej odchodz¹ prostopadle do niego naczynia o przebiegu niemal pros-tolinijnym, doœrodkowym. W oko-licy œródj¹drza tworz¹ konglo-meraty zwojów, maj¹ce kszta³t korkoci¹gu, spirali lub wêz³a. Konglomeraty dziel¹ siê na kilka do kilkunastu naczyñ o mniejszej œrednicy, które maj¹ przebieg od-œrodkowy w stosunku do œród-j¹drza (ryc. 2). Nie zaobserwowa-no po³¹czeñ naczyniowych miêdzy poszczególnymi konglomeratami wystêpuj¹cymi w œrodku gonady.

Naczynia ¿ylne wewn¹trzj¹d-rowe. W j¹drze buhaja naczynia ¿ylne maj¹ przebieg wy³¹cznie od-œrodkowy. Ich przebieg jest prosto-linijny, w przybli¿eniu prostopad³y do naczyñ splotu b³ony bia³awej. Otaczaj¹ one promieniœcie

œród-a i n y z c a n j a z d o R L_gi_oc_nzb_ada Œ₍r_med_mn₎ia Mi₍n_m-._mM₎ax. Odc₍h_m._msta₎nd. j e t s o r p i c œ ê z c k e t ¹ z c o p – a w o r d ¹ j a c i n t ê T 42 3,6 2,6-4,2 0,8 j e t s o r p i c œ ê z c c e i n o k – a w o r d ¹ j a c i n t ê T 42 3,4 2,4-4,2 0,9 ) e z c i n t ê t( e z s k ê i w e w o k n o ³ s o e iz ê ³ a G 42 2,7 2,0-3,2 0,6 ) e z c i n t ê t( e z s j e i n m e w o k n o ³ s o e iz ê ³ a G 42 1,7 1,4-2,3 0,5 j e w a ³ a i b y n o ³ b u t o l p s e n l y ¿ a i n y z c a N ) e c ¹ j a z d a w o r p y w ( 37 2,1 0,8-3,5 1,4

Tab. 1. Œrednica odlewów badanych naczyñ gonady buhaja

u ³ a iz d o p j a z d o R _wystC_êz_pê_os_wto_aœ_næ_ia% a n d e j i y c i n d e r œ j e z s k ê i w o a w o c ñ o k Ÿ ¹ ³ a g a n d e J j e z s j e i n m e i n z c a n z o 26 y c i n d e r œ j e n b o d o p e w o c ñ o k e iz ê ³ a g e i w D 60 e w o c ñ o k e iz ê ³ a g y z r T 14

Tab. 2. Rodzaj i czêstoœæ wystêpowania podzia³ów têtnicy j¹d-rowej na ga³êzie koñcowe w gonadach buhaja

Ryc. 1. Preparat korozyjny naczyñ krwionoœ-nych j¹dra buhaja: 1 – t. j¹drowa; 2 – nia têtnicze splotu b³ony bia³awej; 3 – naczy-nia ¿ylne splotu b³ony bia³awej; 4 – naczynaczy-nia ¿ylne splotu wiciowatego; 5 – g³owa naj¹drza; 6 – trzon naj¹drza; 7 – ogon naj¹drza. Plas-togen G

Medycyna Wet. 2008, 64 (10) 1246

j¹drze, a nastêpnie uchodz¹ do naczyñ ¿ylnych, two-rz¹cych sieæ ¿yln¹ splotu b³ony bia³awej (ryc. 3). Za-obserwowano, ¿e wœród naczyñ wewn¹trzj¹drowych liczba naczyñ ¿ylnych jest wiêksza ni¿ têtniczych. Na-czynia ¿ylne cechuje prawie prostolinijny przebieg, pod-czas gdy w przebiegu têtnic wystêpuj¹ odcinki o krêtym przebiegu.

Naczynia ¿ylne zewn¹trzj¹drowe i splotu wiciowa-tego. Naczynia ¿ylne tworz¹ce sieæ splotu b³ony bia³a-wej maj¹ œrednicê od 0,8 mm do 3,5 mm i stopniowo przechodz¹ w naczynia splotu wiciowatego (tab. 1). To-warzyszy temu zmniejszenie œrednicy naczyñ z jedno-czesnym zwiêkszeniem ich liczby. W naczyniach ¿yl-nych splotu wiciowatego w czêœci powrózka nasienne-go przebiegaj¹cej w kanale pachwinowym i w mosznie nie stwierdzono wystêpowania zastawek.

Podany opis unaczynienia gonady buhaja pokrywa siê z dotychczasowymi badaniami (13-15, 18). Podstawo-w¹ ró¿nic¹ jest zaobserwowanie w materiale ga³êzi têt-nicy j¹drowej odchodz¹cej na tylnym brzegu gonady. W ¿adnym z wczeœniejszych opisów unaczynienia go-nady buhaja nie

znalezio-no takiego naczynia (13--15, 17, 18, 27, 28). Wy-t³umaczeniem mo¿e byæ znaczna liczebnoœæ bada-nej grupy, zwiêkszaj¹ca prawdopodobieñstwo na-potkania rzadszych od-mian morfologicznych.

W naczyniach ¿ylnych splotu wiciowatego nie stwierdzono obecnoœci zastawek, co potwierdza obserwacje niektórych autorów (13, 14). Jedno-czeœnie istnieje doniesie-nie wskazuj¹ce na wystê-powanie zastawek w ¿y-³ach j¹der i splotu wicio-watego (16). Ró¿nice mog¹ wynikaæ z mylnej interpretacji obecnoœci zastawki w pocz¹tkowym odcinku ¿y³y j¹drowej. W 95% badanych uk³a-dów ¿ylnych gonad buha-ja stwierdzono obecnoœæ zastawki w tym miejscu.

Struktura ta utrudnia³a lub niejednokrotnie niemal unie-mo¿liwia³a nastrzykiwanie dystalnych naczyñ ¿ylnych.

Z przeprowadzonych badañ unaczynienia gonady wynika, ¿e najlepszym miejscem „œlepej” punkcji gona-dy buhaja jest tylny brzeg j¹dra, przyœrodkowo lub bocz-nie w bocz-niewielkiej odleg³oœci od têtnicy j¹drowej, najle-piej w po³owie d³ugoœci gonady. Jest to rejon pozwala-j¹cy na dotarcie do reprezentatywnego mi¹¿szu gonady o pe³nej perfuzji (13), a jednoczeœnie o najmniejszym prawdopodobieñstwie uszkodzenia wiêkszego naczynia. Wiele cech badanego uk³adu naczyniowego wydaje siê

zale¿eæ od centralnego po³o¿enia œródj¹drza w gonadzie buhaja.

Rozmieszczenie na przemian odcinków niemal pro-stych z odcinkami bardzo poskrêcanymi w przebiegu naczyñ têtniczych gonady buhaja (ryc. 4) mo¿e byæ zwi¹-zane z u³atwieniem przechodzenia krwi i ch³onki z cen-tralnie po³o¿onego œródj¹drza na obwód narz¹du. Przy-k³adem gonady z ekscentrycznym œródj¹drzem jest

go-Ryc. 2. Preparat korozyjny naczyñ têtniczych j¹dra buhaja: 1 – t. j¹drowa; 2 – ga³¹Ÿ wiêksza t. j¹drowej; 3 – ga³¹Ÿ mniej-sza t. j¹drowej; 4 – naczynia têtnicze doœrodkowe; 5 – konglo-meraty têtnicze w œródj¹drzu; 6 – naczynia têtnicze odœrod-kowe; M – miejsce odpowiadaj¹ce œródj¹drzu. Plastogen G

Ryc. 3. Preparat korozyjny naczyñ ¿ylnych j¹dra buhaja: 1 – naczynia ¿ylne splotu b³ony bia³awej; 2 – naczynia ¿ylne odœrodkowe; 3 – naczynia ¿ylne splotu wiciowatego; M – miej-sce odpowiadaj¹ce œródj¹drzu. Plastogen G

Ryc. 4. Preparat korozyjny naczyñ krwionoœ-nych j¹dra buhaja: 1 – warstwa têtnicza splo-tu b³ony bia³ej; 2 – naczynia têtnicze doœrod-kowe; 3 – konglomeraty têtnicze w œródj¹drzu; 4 – naczynia têtnicze odœrodkowe; 5 – naczy-nia ¿ylne odœrodkowe; 6 – warstwa ¿ylna splo-tu b³ony bia³awej; M – miejsce odpowiadaj¹-ce œródj¹drzu. Plastogen G

Medycyna Wet. 2008, 64 (10) 1247

nada ludzka, w której nie obserwowano takiego prze-biegu naczyñ (20).

Przedstawiony przebieg têtnic wewn¹trzj¹drowych buhaja jest bardzo podobny do topografii tych naczyñ opisywany przez wielu badaczy u ludzi (5, 21, 22). PóŸ-niejsze doniesienia zaprzeczaj¹ jednak takiemu podo-bieñstwu. Wed³ug tych badañ, w gonadach mê¿czyzn wystêpuj¹ zarówno têtnice doœrodkowe (odchodz¹ce od splotu b³ony bia³awej), jak i odœrodkowe (odchodz¹ce od splotu œródj¹drza) (20, 23, 25). Naczynia ¿ylne w j¹d-rach buhaja maj¹ przebieg wy³¹cznie doœrodkowy (ucho-dz¹ do splotu b³ony bia³awej). Natomiast w gonadach mê¿czyzny opisywane s¹ naczynia ¿ylne: odœrodkowe (dochodz¹ce do sieci ¿ylnej splotu b³ony bia³awej) oraz doœrodkowe (dochodz¹ce do sieci ¿ylnej œródj¹drza ) (5, 20, 22, 24). Têtnica j¹drowa zarówno u buhaja, jak i cz³o-wieka przebiega wzd³u¿ tylnego brzegu j¹dra i dzieli siê na ga³êzie koñcowe (5). Powy¿sze znacz¹ce ró¿nice una-czynienia gonady buhaja i mê¿czyzny podwa¿aj¹ tezê o istotnych podobieñstwach naczyñ j¹dra ludzkiego do j¹dra buhaja (17) lub wybranych innych ssaków (11, 12). Wydaje siê, ¿e odmienne po³o¿enie œródj¹drza u buhaja i mê¿czyzny powinno byæ inspiracj¹ do rozwa¿añ po-równawczych nad zale¿noœci¹ angioarchitektoniki tych narz¹dów od po³o¿enia œródj¹drza.

W badanym materiale gonad buhaja nie odnaleziono ¿y³y centralnej, opisywanej u bawo³u Murraha (Murrah buffalo bulls) (4) i ogiera (26). ¯y³a ta wystêpuje w czêœ-ci proksymalnej gonady, przebiega odœrodkowo i otrzy-muje krew z ¿y³ doœrodkowych o mniejszej œrednicy. Brak obecnoœci ¿y³y centralnej u buhaja potwierdzaj¹ inne, dotychczasowe doniesienia (13, 15, 17, 18, 27). Wystêpowanie konglomeratów naczyniowych w œród-j¹drzu bawo³u t³umaczone jest ich funkcj¹ hemodyna-miczn¹ w przep³ywie krwi w naczyniach têtniczych (spo-wolnienie przep³ywu krwi i eliminacja fali têtna) (4). Istnieje pogl¹d, wed³ug którego struktury te dziêki zwiêk-szeniu powierzchni u³atwiaj¹ wymianê ciep³a i metabo-litów z rozleg³¹ sieci¹ naczyñ ¿ylnych (8).

Rozmieszczenie naczyñ ¿ylnych i têtniczych w po-wrózku nasiennym buhaja podobne jest do opisywane-go u cz³owieka i innych ssaków (12). Spoœród hipotez wyjaœniaj¹cych wzajemn¹ topografiê naczyñ ¿ylnych i têtniczych w obrêbie powrózka jako najwa¿niejsze po-dawane s¹: termoregulacyjna (2, 3, 18) oraz transport hormonów (1, 7, 16).

Podsumowanie

Na podstawie przeprowadzonych badañ za typowe cechy topografii naczyñ krwionoœnych j¹dra buhaja na-le¿y uznaæ: podzia³ koñcowy têtnicy j¹drowej na dwie ga³êzie o podobnej œrednicy, têtnicze konglomeraty na-czyniowe œródj¹drza, które stanowi¹ przejœcie têtnicy doœrodkowej w odœrodkow¹, krêty przebieg têtnic we-wn¹trzj¹drowych przy niemal prostolinijnym przebiegu ¿y³ wewn¹trzj¹drowych.

Zmienna ga³¹Ÿ czêœci prostej têtnicy j¹drowej buhaja odchodz¹ca na tylnym brzegu gonady jest rzadk¹, po raz pierwszy udokumentowan¹ odmian¹ morfologiczn¹.

Wnioskiem wynikaj¹cym z przeprowadzonych badañ, o potencjalnym znaczeniu klinicznym, jest identyfika-cja tylnego brzegu j¹dra buhaja w po³owie d³ugoœci go-nady jako okolicy o najmniejszym ryzyku uszkodzenia du¿ych naczyñ krwionoœnych. Z tego wzglêdu okolicê tê mo¿na zaproponowaæ jako optymalne miejsce „œle-pej” punkcji j¹dra buhaja.

Piœmiennictwo

1.Bayard F., Boulard P. Y., Huc A., Pontonnier F.: Arterio-venous transfer of testosterone in the spermatic cord of man. J. Clin. Endocrinol. Metab. 1975, 40, 345-346.

2.Brito L., Silva A., Barbosa T., Kastelic J.: Testicular thermoregulation in Bos indicus, crossbred and Bos taurus bulls: relationship with scrotal, testicular vascular cone and testicular morphology, and effects on semen quality and sperm production. Theriogenology 2004, 61, 511-528.

3.Desjardins C.: The microcirculation of the testis. Ann. New York Acad. Sci. 1989, 564, 243-249.

4.Dhinjgra L.: Angioarchitecture of the Buffalo Testis. Anat. Anz. 1979, 146, 60-68.

5.Ergun S., Stingl J., Holstein A.: Segmental angioarchitecture of the testicular lobule in man. Andrologia 1994, 26, 143-150.

6.Free M., Tillson S.: Local increase in concentration of steroids by venous--arterial transfer in the pampiniform plexus. Curr. Top. Mol. Endocrinol. 1975, 2, 181-194.

7.Glad-Sorensen H., Lambrechtsen J., Einer-Jensen N.: Efficiency of the coun-tercurrent transfer of heat and 133Xenon between the pampiniform plexus and testicular artery of the bull under in vitro conditions. Int. J. Androl. 1991, 14, 232-240.

8.Godino H., Cardoso M., Nogueria J.: Patterns of parenchymal ramification of the testicular artery in some ruminants. Anat. Anz. 1973, 133, 118-124. 9.Górkiewicz Z., Miêkoœ E., Barcikowski S., Fryczkowski A., Paku³a H., Radek A.:

Zastosowanie mikrorentgenografii w badaniach uk³adu naczyniowego Pol. Przegl. Rad. Nukl. 1974, 38, 475-480.

10.Gutzschebauch A.: Der Hoden der Haussäugetiere und sein Hulen in biologisher und artdiagnostischer Hinsicht. Z. Anat. Ew.-Gesch. 1935/36, 105, 433-458. 11.Harrison R. G.: The comparative anatomy of the blood-supply of the

mamma-lian testis. Proc. Zool. Soc. Lond. 1949, 119, 325-344.

12.Harrison R. G., Weiner J. S.: Vascular patterns of the mammalian testis and their functional significance. J. Exp. Biol. 1949, 26, 304-316.

13.Hess H., Kohler T., Leiser R., Hees I., Lips T.: Vascular Morphology of the Bovine Testis. Light- and Scanningelectron Microscopic Studies. Anat. Anz. 1990, 170, 119-132.

14.Hess H., Leiser R., Kohler T., Wrobel K.: Vascular Morphology of the bovine spermatic cord and testis. Light- and scanning electron -microscopic studies on the testicular artery and pampiniform plexus. Cell Tissue Res. 1984, 237, 31-38. 15.Hess H., Wrobel K., Kohler T., Elmagd A., Hess I.: The mediastinum of the

bovine testis. Cell Tissue Res. 1989, 255, 29-39.

16.Hofman R.: Die Gefarchitektur des Bullenhodens, zugleich ein Versuch ihrer funktionellen Deutung. Zntlbl. Vetmed. 1960, 7, 59-93.

17.Hundeiker M.: Die Kapillararchitektur im Stierhoden. Angiol. 1966, 3, 343--348.

18.Hundeiker M.: Vasculare Regulationseinrichtungen am Hoden. Arch. Derm. Forsch. 1972, 245, 229-244.

19.Jêdrzejewski K. S., Cendrowska I., Okraszewska E.: Evaluation of several methods used in anatomical investigations of blood and limphatic vessels. Folia Morphol. 2002, 61, 63-69.

20.Jêdrzejewski K. S., Kie³basiñski G., Górkiewicz Z.: Microangiographic studies of terminal branches of the testicular artery in man. Folia Morphol. 1980, 39, 29-36.

21.Kormano M., Suoranta H.: An agiographic study of the arterial pattern of the human testis. Anat. Anz. 1971, 128, 69-76.

22.Kormano M., Suoranta H.: Microvascular Organization of the Adult Human. Testis Anat. Rec. 1971, 170, 31-40.

23.Mideeleton W., Bell M.: Analysis of intratesticular arterial anatomy with em-phasis on transmediastinal arteries. Radiology 1993, 189, 157-160.

24.Pais D., Fontoura P., Esperanca-Pina J. A.: The submediastinal venous plexus of the adult human testis. Eur. J. Anat. 2003, 7, 59-62.

25.Pais D., Fontoura P., Esperanca-Pina J. A.: The transmediastinal arteries of the human testis: an anatomical study. Surg. Radiol. Anat. 2004, 26, 379-383. 26.Pozor M., Kolonko D.: The testicular artery of stallions in clinical and

morpho-logical studies. Medycyna Wet. 2001, 57, 822-826.

27.Wrobel K., Sinowatz F., Mademann R.: Intratubular Topography in the Bovine Testis. Cell Tissue Res. 1981, 217, 289-310.

28.Wrobel K., Sinowatz F., Mademm R.: The fine structure of the terminal segment of the bovine seminiferous tubule. Cell Tissue Res. 1982, 225, 29-44.

Adres autora: dr n. med. Wojciech Bolanowski, ul. G. Narutowicza 60, 90-136 £ódŸ; e-mail: wojbee@gmail.com