Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 77
Praca oryginalna Original paper
W ostatnich latach, w ¿ywieniu zwierz¹t, wiele uwagi powiêca siê t³uszczom jako nonikom energii oraz ród³om niezbêdnych nienasyconych kwasów t³uszczowych (NNKT) (1-3, 14, 26). Dzia³anie NNKT w ustroju zwierzêcia przejawia siê g³ównie poprzez aktywnoæ eikozanoidów (zwanych hormonami tkan-kowymi) syntetyzowanych z kwasu arachidonowego (AA) i eikozapentaenowego (EPA). Ze wzglêdu na mechanizm dzia³ania mo¿na je traktowaæ jako najbar-dziej obwodowo umieszczone przekaniki I-go rzê-du, które na poziomie komórkowym wzmacniaj¹ lub os³abiaj¹ regulacyjn¹ czynnoæ hormonów i neurome-diatorów. Sporód czterech rodzin NNKT swoiste bio-logiczne dzia³anie wykazuj¹ g³ównie dwie: rodzina kwasu linolowego (n-6) oraz kwasu a-linolenowego (n-3). Korzystny wp³yw n-3 NNKT obserwowano nie tylko w stanach chorobowych, ale równie¿ w utrzy-maniu optymalnego przed- i pourodzeniowego wzros-tu i rozwoju organizmu ssaków (2, 10, 14).
Od jakoci zdrowotnej i kompozycji paszy zale¿y, miedzy innymi, szybkoæ pojawienia siê aktywnoci rozrodczej, liczba komórek jajowych zdolnych do za-p³odnienia, prze¿ywalnoæ zarodków i p³odów, a tak-¿e masa cia³a urodzonych prosi¹t oraz iloæ i biolo-giczna wartoæ wydzielanej przez maciorê po poro-dzie siary i mleka (10). W 1970 roku w dowiadcze-niu z udzia³em 4% dodatku oleju z menhadena (ryby
morskiej) dla loszek i loch stwierdzono znacznie wy¿-sz¹ prze¿ywalnoæ p³odów, w porównaniu z grup¹ nie otrzymuj¹c¹ tego komponentu (17).
Obni¿enie wysokiej miertelnoci prosi¹t we wczes-nym okresie ich ¿ycia jest jedwczes-nym z najwa¿niejszych zadañ w chowie wiñ. Ró¿norodnoæ efektów zwi¹-zanych z NNKT w po³¹czeniu z ich obecnoci¹ ju¿ we wczesnych etapach ontogenezy pozwala przypusz-czaæ, ¿e bioregulatory te odgrywaj¹ znacz¹c¹ rolê w kszta³towaniu siê funkcji m³odych organizmów (2, 7, 11, 12).
Celem pracy by³a ocena wp³ywu NNKT zawartych w oleju rybnym dodawanym do dawki pokarmowej dla loszek na ich reprodukcjê, na sk³ad siary oraz na odchów prosi¹t.
Materia³ i metody
Badania przeprowadzono na 20 wyselekcjonowanych do rozrodu loszkach pbz w wieku 120-125 dni o redniej ma-sie cia³a 62,2 kg. Loszki ¿ywiono mieszankami pe³nopor-cjowymi produkowanymi w gospodarstwie we w³asnym zakresie na bazie w³asnych materia³ów paszowych wg ru-tynowo stosowanych receptur zgodnie z zaleceniami za-wartymi w normach ¿ywienia wiñ (16) przy sta³ym dostê-pie do wody. Zwierzêta podzielono na 2 równe liczbowo grupy: kontroln¹ K (n = 10) i dowiadczaln¹ D (n = 10). Mieszanki paszowe stosowane w ¿ywieniu loszek z
gru-Wp³yw niezbêdnych nienasyconych kwasów
t³uszczowych zawartych w oleju rybnym
na efekty produkcyjne loszek
TADEUSZ BAKU£A, JERZY APOZNAÑSKI, MIROS£AW BARANOWSKI, KRZYSZTOF WILCZYÑSKI*, MACIEJ GAJÊCKI
Zespó³ Profilaktyki Weterynaryjnej i Higieny Pasz Katedry Weterynaryjnej Ochrony Zdrowia Publicznego Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UWM, ul. M. Oczapowskiego 13, 10-718 Olsztyn
*Us³ugi Weterynaryjne, Krzysztof Wilczyñski, 87-852 mi³owice 23
Baku³a T., Apoznañski J., Baranowski M., Wilczyñski K., Gajêcki M.
Influence of essential fatty acids present in fish oil on productive results in gilts
Summary
The study was carried out on 20 gilts (Polish Landrace) selected for reproduction. They were 120-125 days old and their medium body weight was 62.2 kg. The animals were divided into 2 groups: K and D. Feed mixtures used in feeding group D contained 3% addition of fish oil.
The colostrums of sows that received feed supplemented with fish oil had both a quantitatively and qualita-tively higher fat content The MUFA content was 3.68% lower and PUFA content was 4.07% higher. The number of live-born piglets in the litter was 2.9 times higher. Fertility and milk productivity of the gilts also increased. The body mass of the litters on day 21 of life was higher and mortality decreased.
Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 78
py D zawiera³y w swoim sk³adzie 3% dodatek oleju rybnego. W grupie K skarmiano mieszanki bez dodat-ku oleju. Loszki przed jak i w okresie pronoci prze-bywa³y w klatkach grupowych po 10 sztuk. Na dwa tygodnie przed terminem porodu loszki przemieszczo-no do kojców indywidualnych w porodówce. Dowiad-czenie prowadzono do 21. dnia laktacji.
Materia³em badawczym by³ olej rybny uzyskiwany we-d³ug technologii opisanej we wczeniejszej publikacji (3). Sk³ad kwasów t³uszczowych oleju rybnego okrelono klasyczn¹ metod¹ chromatografii gazowej (5) przy u¿yciu chromatografu HP 6890 z detektorem p³omieniowo-joni-zacyjnym, po uprzednim zmetylowaniu kwasów t³uszczo-wych w rodowisku kwanym wg Peiskera (18).
Do badañ pobrano próbki siary od macior w drugim dniu po porodzie, poprzez rêczne zdajanie wszystkich czynnych sutków po uprzedniej domiêniowej iniekcji 2 ml oksyto-cyny. Podstawowy sk³ad chemiczny siary oznaczono kla-sycznymi metodami w Laboratorium Oceny Mleka Krajo-wego Centrum Hodowli Zwierz¹t w Warszawie Oddzia³ w Olsztynie przy u¿yciu aparatu milko-Scan 104 (A/S N. Fooss Electric Dania). Sk³ad kwasów t³uszczowych t³usz-czu siary okrelono podobnie jak w oleju rybnym.
W celu oceny wyników produkcyjnych loszek okrelo-no czas trwania ci¹¿y, ich
p³odnoæ (tj. liczbê prosi¹t ¿ywo urodzonych w miocie), plennoæ (liczbê odchowa-nych prosi¹t do 21. dnia ¿y-cia) oraz inne wskaniki, ta-kie jak: masa cia³a prosi¹t w dniu urodzenia i w 21. dniu ¿ycia, rednie przyrosty dzienne prosi¹t w badanym okresie oraz mlecznoæ lo-szek. Wydajnoæ mleczn¹ oznaczono za pomoc¹ wzo-ru podanego przez Gwzo-rud- Grud-niewsk¹ (8): wydajnoæ mleczna lochy do 21. dnia laktacji = (masa miotu w 21. dniu ¿ycia masa miotu w dniu urodzenia) × 4,0.
Otrzymane wyniki do-wiadczenia przedstawiono za pomoc¹ wartoci redniej (x) i s b³êdu standardowego redniej (SEM). W celu
sta-tystycznej weryfikacji wyników zastosowano dwuczynni-kow¹ analizê wariancji (ANOVA). Powy¿sze analizy wy-konano stosuj¹c program komputerowy Statistica® firmy
Statsoft.
Wyniki i omówienie
W oleju rybnym stosowanym w ¿ywieniu loszek stwierdzono 27,69% nasyconych kwasów t³uszczo-wych (saturated fatty acids SFA), 38,95% jedno-nienasyconych kwasów t³uszczowych (monounsatura-ted fatty acids MUFA) i 33,36% wielonienasyconych kwasów t³uszczowych (polyunsaturated fatty acids PUFA), za stosunek kwasów z rodzin n-6 do n-3 wynosi³ jak 1 : 5,98. G³ównymi reprezentantami kwa-sów polienowych by³y kwasy dokazaheksaenowy C22:6 (13,55%) oraz eikozapentaenowy C20:5 (7,98%) (ryc. 1). i k i n d a ³ k S Grupydowiadczenia K D z c z s u ³ T 16,51±1,85 8,51a±1,75 o k ³ a i B 11,93±3,83 10,81±1,46 a z o t k a L 13,36±1,33 13,06±0,79 a s a m a h c u S 22,86±2,00 23,01±1,72 a w o z c z s u ³t z e b a s a m a h c u S 16,69±3,03 14,74±0,95 Tab. 1. Sk³ad chemiczny siary loszek (x, s) (%)
Objanienie: a ró¿nica istotna przy a = 0,05
Tab. 2. Wyniki produkcyjne loszek (x, s)
Objanienie: jak w tab. 1. a k s W inik a i n e z c d a i w o d y p u r G D 8 = n nK=9 i n d , y ¿ ¹ i c a i n a w rt s a z C 114,25±2,06 112,80±1,301 e i c o i m w h c y n o z d o r u t ¹ i s o r p a b z c i L 12,50a±1,29 19,60±1,52 e i c o i m w h c y n o z d o r u o w y ¿ t ¹ i s o r p a b z c i L 12,25a±0,96 19,00±2,24 g k , a i n e z d o r u u i n d w t ¹ i s o r p a ³ a i c a s a M 111,36±0,13 11,43±0,25 a i c y ¿ u i n d . 1 2 w e i c o i m w t ¹ i s o r p a b z c i L 11,00a±1,63 17,80±1,30 g k , a i c y ¿ u i n d . 1 2 w t ¹ i s o r p a ³ a i c a s a M a14,43±0,20 14,37±0,45 g k ,t ¹ i s o r p a i c y ¿ u i n d . 1 2 w u t o i m a s a M 48,73a±4,41 34,09±3,11 g k ,t ¹ i s o r p e n n e iz d y t s o r y z r p e i n d e r a10,15±0,01 10,14±0,02 % , a i c y ¿ a i n d . 1 2 o d t ¹ i s o r p i k d a p U 10,00 13,33 g k , a i c y ¿ a i n d . 1 2 o d a n z c e l m æ o n j a d y W 127,67a±29,54 84,68±21,30
Ryc. 1. Sk³ad procentowy kwasów t³uszczowych oleju rybnego i siary
0 5 10 15 20 25 30 35 40 45%
Olej rybny K – grupa kontrolna D – grupa doœwiadczalna
C:10 C:12 C14:0 C14:1 C15:0 C16:0 C16:1 C17:0 C:17:1 C18:0 C18:1 C18:2 n-6 C18:3 n-3 C18:4 C20:0 C20:1 C20:2 C20:4 n-6 C20:4 n-3 C20:5 n-3 C22:5 n-3 C22:6 n-3
Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 79
W siarze loszek, otrzymuj¹cych w paszy dodatek oleju rybnego, w porównaniu z grup¹ kontroln¹, stwier-dzono ni¿sz¹ o 3,68% zawartoæ MUFA i wy¿sz¹ o 4,07% zawartoæ PUFA n-3. Tylko zawartoæ SFA nie uleg³a zasadniczym zmianom (ryc. 2). Statystycz-nie istotn¹ ró¿nicê (a = 0,05) stwierdzono w stosunku kwasów t³uszczowych z rodzin n-6 do n-3 pomiêdzy grup¹ K (14,67 : 1) a grup¹ D (3,35 : 1). Ró¿nice sta-tystycznie wysoce istotne (a = 0,01) miêdzy grupami D i K stwierdzono w t³uszczu siary (ryc. 1) w zawar-toci kwasu mirystylenowego C14:1 (odpowiednio 0,10% i 0,01%) oraz (o 3,9%) w ogólnej zawartoci n-3 PUFA. Natomiast ró¿nice statystycznie istotne (a = 0,05) miêdzy grupami D i K stwierdzono w za-wartoci kwasu margarynowego C17:0 (odpowiednio 0,26% i 0,45%).
Pomiêdzy grupami D i K stwierdzono ró¿nicê sta-tystycznie istotn¹ (a = 0,05) w liczbie prosi¹t urodzo-nych w miocie (o 2,9). Ró¿nice statystyczne stwier-dzono równie¿ w liczbie ¿ywo urodzonych w miocie (odpowiednio D 12,25 i K 9,0), w liczbie prosi¹t w 21. dniu ¿ycia (odpowiednio 11,0 i 7,8) w masie miotów w 21. dniu ¿ycia o 14,64 kg oraz w wydajno-ci mlecznej loszek do 21. dnia laktacji (odpowiednio 127,67 kg i 84,68 kg) (tab. 2). Pozosta³e wyniki, po-mimo ¿e statystycznie nieistotne, by³y jednak korzyst-niejsze w grupie D.
Dyskusja
Badania wykaza³y mo¿liwoæ zmiany kompozycji kwasów t³uszczowych siary loszek poprzez zastoso-wanie w ich ¿ywieniu bogatego w kwasy t³uszczowe z rodziny n-3 oleju rybnego. Podobne wyniki, podaj¹c w paszy olej rybny, otrzymali i inni autorzy (7). Uzys-kali oni wzrost zawartoci w siarze macior n-3 PUFA, g³ównie kosztem kwasu oleinowego. Zale¿noæ sk³a-du kwasów t³uszczowych siary i mleka od sk³ask³a-du kwa-sów t³uszczowych dawki pokarmowej obserwowali równie¿ inni autorzy (13, 20, 24, 25). Strawnoæ t³usz-czu mleka macior jest wysoka i wynosi ponad 95%. Siara macior zawiera mniej t³uszczu ni¿ mleko
posia-rowe, chocia¿ Pietras i Barowicz (20) nie obserwowa-li znacznej ró¿nicy w poziomie t³uszczu miêdzy siar¹ i mlekiem. Istniej¹ rozbie¿noci w pogl¹dach na te-mat wp³ywu rodzaju zawartego w paszy t³uszczu i po-ziomu jego nienasycenia na sk³ad chemiczny siary i mleka loch, w tym na ogóln¹ zawartoæ t³uszczu. Wielbo (26) wykaza³ wzrost poziomu lipidów w mle-ku loch ¿ywionych smalcem wieprzowym i t³uszczem standaryzowanym w porównaniu z lochami, którym podawano mieszanki z udzia³em ³oju i oleju rzepako-wego. Inni autorzy (7, 13) nie obserwowali takiej za-le¿noci, nawet w stosunku do grupy kontrolnej. Na-tomiast Pietras i Barowicz (20) stwierdzili istotnie wy¿sz¹ zawartoæ laktozy w siarze loch, którym po-dawano w mieszance t³uszcz utylizacyjny w porów-naniu z lochami, otrzymuj¹cymi olej lniany. W pre-zentowanym dowiadczeniu stwierdzono natomiast, ¿e loszki otrzymuj¹ce w paszy olej rybny produkowa³y siarê o istotnie wy¿szej zawartoci t³uszczu ca³kowi-tego. Pettigrew (19) podaje, ¿e uzupe³nienie diety macior w t³uszcz w okresie pónej ci¹¿y i laktacji wp³ywa na zwiêkszenie produkcji mleka oraz zawar-toæ t³uszczu w siarze i mleku. Jak wynika z analizy powy¿szych danych, dodatek badanego oleju rybnego do paszy wywiera³ pozytywny wp³yw na wyniki pro-dukcyjne loszek, a przede wszystkim na liczbê prosi¹t urodzonych w miocie.
Palmer i inni (17) w dowiadczeniach na winiach obserwowali liczniejsze mioty u macior ¿ywionych olejem i m¹czk¹ rybn¹. Migda³ i Kaczmarczyk (14) oraz Walkiewicz i Wielbo (25) obserwowali znacznie wy¿sze wartoci masy cia³a prosi¹t w dniu urodzenia w wyniku w³¹czenia oleju rybnego do dawki pokar-mowej dla loch ciê¿arnych. W prezentowanym do-wiadczeniu nie stwierdzono wzrostu masy cia³a ro-dz¹cych siê prosi¹t, co mog³o byæ spowodowane znacz-nie wiêksz¹ liczb¹ prosi¹t urodzonych w miocie przez loszki z grupy D. Masa cia³a noworodków ma bardzo du¿y wp³yw na ich ¿ywotnoæ (si³a ssania) i podat-noæ na stres zwi¹zany z urodzeniem. Jak podaj¹ Fra-ser i Rushen (6) oraz Rekiel (21), prosiêta w ci¹gu pierwszej godziny po urodzeniu pobieraj¹ kilkakrot-nie wiêksz¹ iloæ siary ni¿ w godzinach nastêpnych. W prezentowanym dowiadczeniu u prosi¹t od loszek otrzymuj¹cych w dawce pokarmowej olej rybny, po-mimo ¿e mia³y one nieznacznie mniejsz¹ w stosunku do prosi¹t z grupy K masê cia³a w dniu urodzenia, stwierdzono wy¿sze rednie przyrosty dzienne oraz mniejsz¹ miertelnoæ. Swój wp³yw na to mog³y mieæ obecne w siarze loszek kwasy EPA i DHA, posiadaj¹-ce, miêdzy innymi, w³aciwoci antystresowe (9, 23), immunomodulacyjne i przeciwzapalne (3, 4). W do-wiadczeniu przeprowadzonym przez Walkiewicza i wsp. (24) podawanie w paszy oleju rybnego, ju¿ w ilo-ci 1,5% do 21. dnia laktacji, skutkowa³o wiêksz¹ mas¹ cia³a prosi¹t w 21. i 42. dniu ¿ycia. Murray i inni (15) obserwowali natomiast ³agodniejsze skutki posoczni-cy E. coli u wiñ otrzymuj¹posoczni-cych w diecie olej rybny.
Ryc. 2. Kwasy t³uszczowe siary (%)
Objanienia: SFA nasycone kwasy t³uszczowe, MUFA jedno-nienasycone kwasy t³uszczowe, n-6 PUFA wielojedno-nienasycone kwasy t³uszczowe z rodziny n-6, n-3 PUFA wielonienasycone kwasy t³uszczowe z rodziny n-3
36,53 36,28 45,97 42,29 16,37 16,54 1,13 5,03 0 5 10 15 20 25 30 35 40 45 50 %
SFA MUFA n-6 PUFA n-3 PUFA
K – grupa kontrolna D – grupa doœwiadczalna
Medycyna Wet. 2006, 62 (1) 80
Sk³ad mleka matki pozwala wyrównywaæ funkcjo-naln¹ niedojrza³oæ wiêkszoci uk³adów noworodka, co sprzyja optymalnemu wzrostowi i rozwojowi we wczesnym okresie pourodzeniowym (24-26), te spo-strze¿enia potwierdza prezentowana praca.
Podsumowanie
W dowiadczeniu na loszkach karmionych mieszan-kami pe³noporcjowymi z dodatkiem oleju rybnego uzyskano:
korzystniejsz¹ ilociowo i jakociowo zawartoæ t³uszczu w siarze macior;
wy¿sze wartoci okrelaj¹ce p³odnoæ, plennoæ i wydajnoæ mleczn¹ loszek;
wy¿sz¹ wartoæ masy miotu w 21. dniu ¿ycia pro-si¹t oraz ich mniejsz¹ miertelnoæ.
Pimiennictwo
1.Allen K. G. D., Harris M. A.: The role of n-3 fatty acids in gestation and parturition. Exp. Biol. Med. 2001, 226, 498-506.
2.Arbuckle L. D., Innis S. M.: Docosahexaenoic acid in developing brain and retina of piglets fed high or low a-linolenate formula with and without fish oil. Lipids 1992, 27, 89-93.
3.Baku³a T.: Jakoæ zdrowotna oleju rybnego w ¿ywieniu tuczników. Rozpra-wy i monografie Nr 90. Wyd. UWM, Olsztyn 2004.
4.Calder P. C.: Dietary fatty acids and the immune system. Nutr. Rev. 1998, 55, 70-83.
5.Eder K.: Gas chromatographic analysis of fatty acid methyl esters. J. Chro-matogr. 1995, 671, 113-131.
6.Fraser D., Rushen J.: Colostrum intake by newborn piglets. Can. J. Anim. Sci. 1992, 72, 1-13.
7.Fritsche K. L., Huang S. C., Cassity N. A.: Enrichment of omega-3 fatty acids in suckling pigs by maternal dietary fish oil supplementation. J. Anim. Sci. 1993, 71, 1841-1847.
8.Grudniewska B.: Wychów prosi¹t, [w:] Hodowla i u¿ytkowanie wiñ. Grud-niewska B. (red.). Wyd. ART, Olsztyn 1998.
9.Hamazaki T., Sawazaki S., Nagasawa T., Nagao Y., Kanagawa Y., Yazawa K.: Administration of docosahexaenoic acid influences behavior and plasma ca-techolamine levels at times of psychological stress. Lipids 1999, 34, 33-37.
10.Innis S. M.: Essential fatty acids in growth and development. Prog. Lipid Res. 1991, 30, 39-103.
11.Innis S. M.: The colostrum-deprived piglet as a model for study of infant lipid nutrition. J. Nutr. 1993, 123, 386-390.
12.Innis S. M., Dyer R., Wadsworth L., Quinlan P., Diersen-Schade D.: Dietary saturated, monounsaturated, n-6 and n-3 fatty acids, and cholesterol influen-ce platelet fatty acids in the exclusively formula-fed piglet. Lipids 1993, 28, 645-650.
13.Kamyk P., Walkiewicz A.: Wp³yw dodatku t³uszczu w ¿ywieniu loch pro-nych karmi¹cych oraz indukowapro-nych porodów na sk³ad chemiczny siary i mle-ka. Zesz. Nauk. AR Wroc³aw 2001, 405, 93-99.
14.Migda³ W., Kaczmarczyk J.: Effect of fish oil in the diets for sows on chemi-cal composition of milk and results of piglet management. Acta Agraria et Silvestria 1991, 29, 47-58.
15.Murray M. J., Svingen B. A., Holman R. T., Yaksh T. L.: Effects of a fish oil diet on pigs cardiopulmonary response to bacteremia. J. Parenteral&Enteral Nutr. 1991, 15, 152-158.
16.Normy ¿ywienia. PAN Normy ¿ywienia wiñ. Omnitech Press. Warszawa 1993.
17.Palmer W. M., Pengue H. S., Grito A. P.: Effect of whole fish meal on the reproductive performance of swine. J. Anim. Sci. 1970, 31, 900-906. 18.Peisker K.: Rapid semi-micro method for metyl esters from triglicerides using
chloroform, methanol, sulphuric acid. J. Am. Oil Chem. Soc. 1964, 41, 87-90. 19.Pettigrew J. E.: Supplemental dietary fat for peripartal sows: a review. J. Anim.
Sci. 1981, 53, 107-117.
20.Pietras M., Barowicz T.: Wp³yw t³uszczu pokarmowego na sk³ad chemiczny oraz profil kwasów t³uszczowych w siarze i mleku loch. Medycyna Wet. 2002, 58, 134-137.
21.Rekiel A.: Cykl laktacyjny u lochy. Medycyna Wet. 2000, 56, 163-167. 22.Simopoulos A. P.: Essential fatty acids in health and chronic disease. Am.
J. Clin. Nutr. 1999, 70 (suppl.), 560S-569S.
23.Takeuchi T., Iwanaga M., Harada E.: Possible regulatory mechanism of DHA--induced anti-stress reaction in rats. Brain Res. 2003, 964, 136-143. 24.Walkiewicz A., Kamyk P., Wielbo E., Stasiak A.: Wp³yw dodatku oleju
rybne-go w ¿ywieniu loch karmi¹cych na zawartoæ t³uszczu w mleku i wyniki odchowu miotów. Ann. Univ. Mariae Curie-Sklodowska, Sect. EE 1995, 13, 71-76.
25.Walkiewicz A., Wielbo E.: Wp³yw ¿ywienia loch wysokopronych mieszank¹ nat³uszczon¹ olejem rybnym na sk³ad chemiczny mleka i wyniki odchowu. Ann. Univ. Mariae Curie-Sklodowska, Sect. EE 1993, 11, 117-121. 26.Wielbo E.: Okrelenie biologicznej i gospodarczej efektywnoci stosowania
dodatków t³uszczów naturalnych w ¿ywieniu loch u¿ytkowanych rozp³odo-wo. Praca hab. Rozpr. Nauk. 180, AR Lublin 1995.
Adres autora: dr n. wet. Tadeusz Baku³a, Krêsk 7, 11-034 Stawiguda; e-mail: bakta@uwm.edu.pl
