Medycyna Wet. 2010, 66 (10) 668
Artyku³ przegl¹dowy Review
Wymioty s¹ stosunkowo czêstym objawem nie tyl-ko chorób przewodu pokarmowego, lecz tak¿e szere-gu innych schorzeñ, w tym schorzeñ metabolicznych. Nie zawsze jednak zdajemy sobie sprawê z ich do-k³adnego przebiegu, mo¿emy je tak¿e myliæ z podob-nymi stanami. Dlatego obecny artyku³ opisuje deta-licznie przebieg aktu wymiotnego oraz stany go po-przedzaj¹ce, a tak¿e niektóre podobne zjawiska.
Podstawowe pojêcia
Pojêcie akt wymiotny lub syndrom wymioty (emesis) to z³o¿ona kwestia, w której mo¿na wyró¿-niæ szereg etapów i ródpojêæ, a tak¿e problemów cz¹stkowych. Najczêciej wyró¿nia siê trzy stadia na-silenia stanu zwi¹zanego z wymiotami (9). Mog¹ te¿ wystêpowaæ stany przejciowe, które trudno zakwali-fikowaæ do jednego z nich. Najs³abiej zaznaczone sta-dium to nudnoci (nausea). Stanowi je odczucie md³o-ci, samoistnie nasuwaj¹ce siê mylenie o wymiotach, pewien niepokój. Stan ten nieraz trudno rozpoznaæ u zwierz¹t, choæ nietrudno zauwa¿yæ, ¿e zwierzê nie
zachowuje siê w pe³ni prawid³owo. Stan ten jest nie-zale¿ny od wymiotów, choæ mo¿e je poprzedzaæ. Nie-co inny mechanizm powstawania i przebiegu nudno-ci przemawia za tym, aby je uznaæ za oddzielne zja-wisko, choæ istniej¹ argumenty, by uwa¿aæ nudnoci za stan poprzedzaj¹cy zrywania wymiotne i same wymioty (13). Niekiedy obserwuje siê zbli¿one stany zachowania siê, nies³usznie uto¿samiane przez nie-których autorów z nudnociami. Chodzi tu o linienie, przyspieszony rytm serca, defekacjê czy wzmo¿one uwalnianie wazopresyny, a tak¿e od³ykanie czy regur-gitacjê u dzieci zwan¹ ulewaniem. Stany te mog¹ to-warzyszyæ nudnociom lub wymiotom, ale nie ma pod-staw, aby s¹dziæ, ¿e stanowi¹ ich czêæ. Drugie sta-dium, bardziej zaawansowane, to tzw. zrywania wy-miotne (retching). W tej fazie wystêpuj¹ ju¿ reakcje ruchowe, ale bez usuwania na zewn¹trz treci z prze-wodu pokarmowego. Reakcje te mog¹ siê powtarzaæ i byæ do pewnego stopnia rytmiczne. Podobnie do nudnoci, mog¹, ale nie musz¹ poprzedzaæ w³aciwej reakcji wymiotnej. Zrywania wymiotne, a tak¿e
wy-Przebieg i przyczyny powstawania nudnoci
i wymiotów u zwierz¹t
KRZYSZTOF ROMAÑSKI
Pracownia Fizjologii Klinicznej Katedry Biostruktury i Fizjologii Zwierz¹t Wydzia³u Medycyny Weterynaryjnej UP, ul. Norwida 31, 50-375 Wroc³aw
Romañski K.
Course, incidence, and causes of nausea and vomiting in animals
Summary
The vomiting syndrome is composed of three various and sometimes independent stages. The first is called nausea and represents the initial stage of the whole process usually terminated with vomiting. The symptoms of nausea are rather untypical and a change in the heart rate and respiration rhythm as well as the pallor and dilation of papilla are sufficient, clear and measurable phenomena in animals enabling the recognition of nausea. There is no such a problem in humans. The second stage is retching. During retching some symptoms and patient behavior are similar but there are interrupted spontaneous contractions of the abdominal muscles and diaphragm, and this stage most often lasts a short period and directly precedes vomiting. The third stage, vomiting is linked with the expulsion of gastric content, also inflowing there from the small bowel. Human beings and dogs are the most susceptible species for vomiting. There are many causes triggering nausea, retching and vomiting. Diseases represent most of them. The first group are various diseases of the central nervous system and in its periphery. These diseases can be of a metabolic, infectious, surgical, allergical or dietetical nature. Drugs and other chemicals represent the second group. Other causes are foreign bodies, disturbances of body homeostasis, neoplasia or inflammations. Antiemetic drugs can act centrally or peri-pherally and are capable of eliminating the cause or attenuating some symptoms. There are some events resembling the vomiting process among which regurgitation is the most similar one.
Medycyna Wet. 2010, 66 (10) 669
mioty, czyli trzecie stadium, mog¹ wystêpowaæ nieza-le¿nie. W czasie wymiotów treæ ¿o³¹dkowa zostaje usuwana na zewn¹trz, ale gdy wymioty siê powtarza-j¹, zw³aszcza w krótkich odstêpach czasowych, mo¿e nie byæ ju¿ w ¿o³¹dku treci do usuwania, zatem mo-¿emy mówiæ jedynie o silnych zrywaniach wymiot-nych bez wyst¹pienia wymiotów w³aciwych.
Nudnoci
Nudnoci, jak wspomniano, to stan pozostaj¹cy g³ównie w sferze psychicznej. Jednak¿e musz¹ ju¿ dzia³aæ przyczyny, które go powoduj¹. Przyczyny te s¹ podobne do przyczyn wywo³uj¹cych wymioty, ale s¹ znacznie s³absze. Mo¿na je zaliczyæ do przymuwych reakcji odruchoprzymuwych zwi¹zanych z uk³adem so-matycznym. Jednak¿e nudnoci pojawiaj¹ siê stosun-kowo czêsto, o wiele czêciej ni¿ pozosta³e oba zjawi-ska. Mimo to s¹ one opisywane ³¹cznie z wymiotami, bo najczêciej im towarzysz¹. Same nudnoci, bez wymiotów wystêpuj¹ wiêc znacznie czêciej ani¿eli wymioty bez nudnoci. St¹d uwa¿a siê, ¿e nudnoci zwykle nasilaj¹ siê do tego stopnia, ¿e apogeum tej sytuacji przypada na wyst¹pienie wymiotów. rodki wymiotne podawane w dawkach nie wywo³uj¹cych wymiotów mog¹ powodowaæ wyst¹pienie nudnoci. Wówczas jednak wymioty zwykle siê nie pojawiaj¹. Potwierdza to opiniê, ¿e nasilanie siê stanu nudnoci a¿ do wyst¹pienia wymiotów wi¹¿e siê z nasilaj¹c¹ siê przyczyn¹, a nie z biegn¹c¹ samoistnie reakcj¹ ³añ-cuchow¹ rozpoczêt¹ przez pojawienie siê nudnoci. Klasycznym przyk³adem bywaj¹ niektóre migreny (8). Jeli doæ s³abej migrenie towarzysz¹ nudnoci, to wyst¹pienie wymiotów zale¿y od stopnia nasilania siê bólów. Objawy nudnoci nie s¹ silne, ale nie s¹ rów-nie¿ przyjemne. Pacjent przybiera czêsto pochylon¹ do przodu pozycjê, s³abiej reaguje na otoczenie, ma trudnoci w koncentracji, nie wykazuje apetytu ani pragnienia, pojawiaj¹ siê oznaki bladoci skóry i b³on luzowych, nasila siê wydzielanie liny (czêsto ci¹gli-wej) i jej po³ykanie, a tak¿e przyspiesza siê akcja ser-ca, podnosi siê cinienie krwi i wzmaga siê oddycha-nie, które mo¿e byæ tak¿e nierównomierne. Ponadto wystêpuje wzmo¿one pocenie, dreszcze, czasem tzw. zimne poty, a wiêc objawy typowe dla pobudzenia uk³adu sympatycznego. Niekiedy wystêpuje zgaga, mo¿e byæ nasilony proces wydalania gazów. Zwierzê-ta chowaj¹ siê, ziewaj¹, oblizuj¹ czêsto wargi i nos, maj¹ rozszerzone renice. Wzmo¿enie linienia ma na celu nawil¿enie prze³yku oraz neutralizacjê kwanej treci w ¿o³¹dku. Pacjent odnosi wra¿enie, ¿e wkrótce nast¹pi¹ wymioty. Zjawiska bólowe tu nie wystêpuj¹. Mimo ¿e zjawisko to jest bardzo powszechne i trudno spotkaæ cz³owieka, który by tego nie dowiadczy³, a tak¿e wystêpuj¹ jego konkretne objawy, istniej¹ trud-noci w dok³adnym oszacowaniu i kategoryzacji stop-nia zaawansowastop-nia nudnoci w praktyce klinicznej. U zwierz¹t stan ten oceniæ, a nawet wykazaæ, jest jesz-cze trudniej. Zachowanie siê zwierzêcia jest podobne
do cz³owieka, ale ocena objawów, nie licz¹c bladoci skóry (co i tak jest nieraz doæ trudne u zwierz¹t do wychwycenia z uwagi na zawartoæ pigmentu w skó-rze), jest bardzo subiektywna. Niektórzy uwa¿aj¹, ¿e zmiana rytmu pracy serca i oddychania mog¹ byæ najlepszym miernikiem wystêpowania nudnoci (12). O ile nie wystêpuj¹ odruchy wymiotne, objawy nud-noci nie maj¹ charakteru patognomicznego. D³u¿ej trwaj¹ce czy nawracaj¹ce nudnoci s¹ uci¹¿liwe. Po-mimo to nudnoci na ogó³ nie leczy siê objawowo, ale gdy s¹ wyrane, wskazane jest poszukiwaæ przyczyny i, po jej ewentualnym wykryciu, zastosowaæ terapiê przyczynow¹.
Zrywania wymiotne
Zrywania wymiotne du¿o czêciej poprzedzaj¹ bez-porednio wymioty ani¿eli nudnoci. Niekiedy trwaj¹ krótko, gdy nudnoci przechodz¹ niemal od razu w mioty. St¹d nierzadko mówi siê o nudnociach i wy-miotach, bez wymieniania etapu poredniego. Przy-czyn¹ tego mo¿e byæ równie¿ traktowanie zrywañ wymiotnych na równi z wymiotami, co jest przedmio-tem kontrowersji. Przyczyny, które wywo³uj¹ zrywa-nia wymiotne, a raczej stopieñ nasilezrywa-nia przyczyn, jest zwykle znacznie wiêkszy lub d³u¿ej trwaj¹cy ani¿eli w przypadku pojawiania siê nudnoci. Objawy ogólne zrywañ wymiotnych s¹ podobne jak przy nudnociach, lecz przynajmniej czêæ z nich wystêpuje w formie bardziej wyranej. Dodatkowo, w czasie zrywañ wy-miotnych pojawiaj¹ siê okresowe automatyczne skur-cze t³oczni brzusznej, które wymuszaj¹ odpowiednie pochylenie cia³a do przodu i charakterystyczne wygiê-cie krêgos³upa, a u zwierz¹t krêgomostu. Objawy mo-toryczne sprawiaj¹ wra¿enie doæ wiernego nalado-wania ruchów typowych dla wymiotów, ale nie zakoñ-czonych wydalaniem zawartoci przewodu pokarmo-wego. Kurcz¹ siê zw³aszcza miênie miêdzy¿ebrowe, miênie t³oczni brzusznej i przepona (2, 14). Zatem do objawów z uk³adu autonomicznego do³¹czaj¹ siê zaawansowane objawy ze strony uk³adu somatyczne-go. Nag³onia jest zamkniêta, aby zapobiec zach³ysto-wi wydzielan¹ w nadmiarze lin¹ (11). Samopoczucie pacjenta pogarsza siê i zwiêksza siê jeszcze przeko-nanie, i nie bez racji, o nieuchronnoci wyst¹pienia wymiotów. U zwierz¹t rozpoznanie tego stanu nie napotyka na trudnoci, a jego przebieg jest bardzo podobny do tego u cz³owieka. Wra¿enia bólowe to-warzysz¹ce skurczom mog¹ mieæ ró¿ne przyczyny, ale najczêciej bóle nie s¹ silne.
Wymioty
Przebieg wymiotów ró¿ni siê od pustych zrywañ wymiotnych przede wszystkim ewakuacj¹ treci z ¿o-³¹dka na zewn¹trz. G³ówn¹ si³¹ odpowiedzialn¹ za ewakuacjê treci wydaj¹ siê skurcze t³oczni brzusznej i przepony (9, 13). Dlatego wiêcej jest zwolenników uwa¿aj¹cych zrywania wymiotne i wymioty za niemal bliniacze zjawiska. Pomimo to nie wszyscy tak
uwa-Medycyna Wet. 2010, 66 (10) 670
¿aj¹ (13), g³ównie dlatego, ¿e mechanizmy obydwu zjawisk ró¿ni¹ siê w pewnym stopniu, a tak¿e, ¿e zja-wiska te mog¹ wystêpowaæ niezale¿nie. Zamkniêta jest nie tylko nag³onia, ale i nozdrza tylne. Skurcze miê-ni tu³owia oraz wra¿emiê-nia bólowe towarzysz¹ce wymio-tom s¹ podobne do wystêpuj¹cych przy zrywaniach wymiotnych. Ewakuowana treæ mo¿e zawieraæ krew, ¿ó³æ lub lady ka³u. Je¿eli w treci wymiotnej znajdu-je siê niewielka iloæ wie¿ej krwi, która nie zmieni³a koloru, wiadczyæ to mo¿e jedynie o du¿ej sile skur-czów. Jeli krwi jest wiêcej, przemawia to za krwa-wi¹cymi wrzodami ¿o³¹dka lub/i dwunastnicy, albo za krwawieniem z innego, bli¿szego odcinka przewodu pokarmowego. Je¿eli krew jest koloru palonej kawy (efekt koaguluj¹cego dzia³ania kwasu solnego soku ¿o³¹dkowego), przemawia to za krwawieniem z ¿o-³¹dka lub z jelit. Zawartoæ ¿ó³ci wiadczy o refluksie dwunastniczo-¿o³¹dkowym; ¿ó³æ wraz z sokiem trzust-kowym przyczyniaj¹ siê do zobojêtniania kwasu sol-nego soku ¿o³¹dkowego. Obecnoæ ka³u w wymiotach (tzw. wymioty ka³owe) wskazuje na niedro¿noæ jeli-ta grubego (18). W ewakuowanej treci mog¹ te¿ znaj-dowaæ siê paso¿yty. Wymioty ró¿ni¹ siê tym od zry-wañ wymiotnych, ¿e w klatce piersiowej zmienia siê wówczas cinienie z ujemnego na dodatnie. Mo¿emy wyró¿niæ wymioty ostre lub chroniczne, zale¿nie od przyczyny i czasu trwania ca³ego procesu wymiotne-go. Znane s¹ tak¿e u ludzi wymioty nawykowe (1). Akt wymiotny, podobnie jak poprzednie zjawiska, jest czynnoci¹ bardzo z³o¿on¹ i niedok³adnie poznan¹. Ogólny schemat przebiegu aktu wymiotnego przed-stawia ryc. 1.
Ró¿nice gatunkowe
Naj³atwiej dochodzi do wymiotów u psa, ale cz³o-wiek jest bardziej od psa wra¿liwy na czynniki wywo-³uj¹ce wymioty, jest te¿ najmniej na nie wytrzyma³y. Szczególnie dramatyczne sytuacje zdarzaj¹ siê wów-czas, gdy pacjent woli umrzeæ na pierwotne schorze-nie (np. rak) ni¿ cierpieæ na skutek efektów ubocz-nych powodowaubocz-nych przez przyjmowane leki (6). Kot wymiotuje nieco rzadziej, ma³pa i winia jeszcze rza-dziej, choæ wymioty od czasu do czasu siê u nich ob-serwuje. Ptaki i gryzonie, zw³aszcza szczur i królik (ale nie fretka czy ryjówka) nie wymiotuj¹ w ogóle, rzadko wymiotuj¹ prze¿uwacze, a zw³aszcza konie (3-5, 10). Zwierzêta wymiotuj¹ zwykle przez jamê ust-n¹, lecz konie wymiotuj¹ przez nozdrza. Psy i winie zjadaj¹ treæ wymiotn¹, rzadziej czyni¹ to koty.
Przyczyny wymiotów
Istniej¹ dwie g³ówne grupy przyczyn wystêpowa-nia wymiotów. Najwa¿niejsz¹ i najczêstsz¹ grupê sta-nowi¹ rozmaite schorzenia, lecz tak¿e s¹ inne przy-czyny, do których nale¿¹ przyczyny o charakterze me-chanicznym, np. przejedzenie. Niemal ka¿de schorze-nie mo¿e wywo³ywaæ stany wymiotne, a naj³atwiej nudnoci. Warunkiem jest odpowiednio silne oddzia-³ywanie czynnika etiologicznego. Czynników tych jest bardzo wiele i s¹ przedstawiane zwykle grupami (7, 9, 17, 18). Schorzenia mo¿na podzieliæ na trzy grupy: grupê pierwsz¹ stanowi¹ schorzenia centralnego uk³a-du nerwowego (centralne), grupê drug¹ schorzenia obwodowe, dotycz¹ce przewodu pokarmowego, czyli rejonu, z którego wymioty s¹ bezporednio inicjowa-ne oraz grupê trzeci¹ ininicjowa-ne schorzenia narz¹dów we-wnêtrznych, zw³aszcza w¹troby czy nerek. Bior¹c pod uwagê charakter schorzenia, mo¿emy je podzieliæ na schorzenia internistyczne i chirurgiczne albo schorze-nia metaboliczno-endokrynologiczne, intoksykacyjne, infekcyjne, alergiczne, dietetyczne i paso¿ytnicze. Leki i inne substancje chemiczne, wywo³uj¹ce rozmaite toksykozy, stanowi¹ du¿¹ grupê przyczyn. Ponadto jako przyczyny wymiotów mo¿na wyró¿niæ: cia³a obce, zaburzenia gospodarki wodno-elektrolitowej i równo-wagi kwasowo-zasadowej ustroju, migreny, choroby wieku rozwojowego, ró¿ne stany zapalne, nowotwory i inne czynniki etiologiczne, w tym tak¿e chorobê lo-komocyjn¹ wywo³uj¹c¹ najczêciej wymioty u cz³o-wieka i psa.
Mo¿liwe negatywne nastêpstwa wymiotów Uporczywe wymioty powoduj¹ dyskomfort psycho-logiczny, co mo¿e siê odbiæ negatywnie na psychice pacjenta, a tak¿e doprowadziæ do wymiotów nawyko-wych (1). Ponadto silne wymioty mog¹ powodowaæ krwawienia z ¿o³¹dka, mo¿e dochodziæ do zach³ystów, a w nastêpstwie do niewydolnoci oddechowej czy zapaleñ p³uc, rzadziej do ruptury prze³ykowej (14). Za-burzenia gospodarki wodno-elektrolitowej i równowa-Ryc. 1. Ogólny schemat przebiegu aktu wymiotnego
Czynnik wywo³uj¹cy wymioty
WYMIOTY
(wyrzut treœci na zewn¹trz) Stan poprzedzaj¹cy wymioty (nudnoœci, zrywania wymiotne)
CENTRALNY UK£AD NERWOWY UK£AD POKARMOWY
Skurcze miêœni narz¹du ruchu (postawa cia³a) Skurcze miêœniówki prze³yku, ¿o³¹dka, jelita cienkiego Skurcze miêœni oddechowych (miêœnie miêdzy-¿ebrowe, przepona) wp³ywy bezpoœrednie Objaœnienia:
wp³ywy poœrednie (przez inne narz¹dy) reakcje towarzysz¹ce
Medycyna Wet. 2010, 66 (10) 671
gi kwasowo-zasadowej powsta³e wskutek wymiotów mog¹ przed³u¿aæ wymioty i powodowaæ zaburzenia we wch³anianiu czy odwodnienie, co jest szczególnie grone u m³odych osobników. Dalsz¹ konsekwencj¹ przed³u¿ania siê wymiotów i ich komplikacji mo¿e byæ utrata wagi, a nawet dalsze pog³êbienie siê stanu pato-logii wymagaj¹ce intensywnego leczenia (14).
rodki przeciwwymiotne
Lista rodków przeciwwymiotnych jest równie d³u-ga, jak wykaz przyczyn nudnoci i wymiotów. W me-dycynie cz³owieka wyró¿nia siê nastêpuj¹ce grupy: rodki antycholinergiczne i antyhistaminowe, fenotia-zyny, leki benzamidowe, antagonici receptora 5-HT3, kannabinoidy, benzodwuazepiny, kortykosterydy i bu-tyrofenony (7). W klinice weterynaryjnej wymienia siê: trietyloperazynê, chloropromazynê, prochloroperazy-nê, difenhydramiprochloroperazy-nê, dimenhydrinat, trimetobenzamiprochloroperazy-nê, metoklopramid, domperidon, erytromycynê, halope-ridol, fenentyl i deksametazon (17). Wszystkie te leki dzia³aj¹ centralnie w rejonie orodka wymiotnego lub struktur towarzysz¹cych. Niektóre z nich mog¹ wy-wo³ywaæ skutki uboczne, stosowanie innych mo¿e byæ ograniczone, np. z uwagi na silne hamowanie motoryki przewodu pokarmowego.
Stany podobne do wymiotów
Stanem, który najbardziej przypomina wymioty jest od³ykanie (12). Polega ono na powracaniu treci ¿o-³¹dka do jamy ustnej bez wystêpowania ruchów wy-miotnych. Pojawia siê doæ czêsto u osobników m³o-dych. Wystêpuje te¿ regularnie u prze¿uwaczy, które od³ykaj¹ kêsy pobranego wczeniej pokarmu celem ich dok³adnego prze¿ucia i ponownego po³kniêcia (16).
Do innych stanów przypominaj¹cych pewne stadia syndromu wymiotnego mo¿na zaliczyæ: prze¿uwanie, niestrawnoæ, refluks dwunastniczo-¿o³¹dkowy i ¿o-³¹dkowo-prze³ykowy (7, 16), a tak¿e zaburzenia po³y-kania i odkrztuszanie (3).
Podsumowanie
Oprócz innych przyczyn, np. mechanicznych, akt wymiotny i poprzedzaj¹ce go zjawiska nale¿¹ do bar-dzo czêsto wystêpuj¹cych symptomów wielu chorób, w tym tak¿e schorzeñ spoza przewodu pokarmowego. Dlatego stanowi¹ przedmiot szerokiego zainteresowa-nia nie tylko gastroenterologów, lecz tak¿e hepatolo-gów, nefrologów i lekarzy innych specjalnoci inter-nistycznych, jak równie¿ innych, np. toksykologów czy neurologów, co odpowiednio podnosi znaczenie tego zagadnienia. Jednak¿e wystêpowanie wymiotów przy wielu chorobach powoduje, ¿e wymioty zwykle nie nale¿¹ do objawów bardzo specyficznych, a wiêc nie zawsze istotnie u³atwiaj¹ postawienie diagnozy, nato-miast pozwalaj¹ czêsto okreliæ nie tylko wystêpowa-nie, ale i nasilenie choroby. Opisany przebieg aktu wymiotnego nie jest kompletny, albowiem towarzy-sz¹ce mu zjawiska motoryczne zosta³y opisane
szcze-gó³owo ju¿ wczeniej (15). Znajomoæ detaliczna prze-biegu aktu wymiotnego i zjawisk towarzysz¹cych przy-czyniaæ siê mo¿e do oceny stanu zaawansowania scho-rzenia, któremu te stany towarzysz¹, a tak¿e pomóc w ocenie rokowania i wdro¿enia stosownej strategii terapeutycznej.
Pimiennictwo
1.Aapro M. S., Molassiotis A., Olver J.: Anticipatory nausea and vomiting. Support Care Cancer 2005, 13, 117-121.
2.Abe T., Kieser T. M., Tomita T., Easton P. A.: Respiratory muscle function during emesis in awake canines. J. Appl. Physiol. 1994, 76, 2552-2560. 3.Anderson N. V.: Signs of gastrointestinal disease, [w:] N. V. Anderson (wyd.):
Veterinary Gastroenterology. Lea&Febiger, Philadelphia 1980, 8-15. 4.Andrews P. L. R., Torii Y., Saito H., Matsuki N.: The pharmacology of
the emetic response to upper gastrointestinal tract stimulation in Suncus murinus. Eur. J. Pharmacol. 1996, 307, 305-313.
5.Borison H. L., Borison R., McCarthy L. E.: Phylogenic and neurologic aspects of the vomiting process. J. Clin. Pharmacol. 1981, 21, 235-295.
6.Carpenter D. O.: Central nervous system mechanisms in deglutition and eme-sis, [w:] S. G. Schultz (wyd.): Handbook of Physiology. Section 6. The Ga-strointestinal System. Am. Physiol. Soc., Bethesda 1989, 685-714. 7.Chair: AGA technical review on nausea and vomiting. Gastroenterology 2001,
120, 263-286.
8.Edvinsson L., Uddman R.: Neurobiology in primary headaches. Brain Res. Brain Res. Rev. 2005, 48, 438-456.
9.Grundy D., Reid K.: The physiology of nausea and vomiting, [w:] L. R. John-son (wyd.): Physiology of the Gastrointestinal Tract. Raven Press, New York 1994, 879-901.
10.Kamoto T., Miyata K., Ito H., Yuki H., Yamano M., Honda K.: Antiemetic effect of YM060, a potent and selective (5-HT)3 receptor antagonist in
ferrets and dogs. Jpn J. Pharmacol. 1991, 57, 387-395.
11.Lang I. M., Dana N., Medda B. K., Shaker R.: Mechanisms of airway protec-tion during retching, vomiting, and swallowing. Am. J. Physiol. 2002, 283, G529-G536.
12.Lang I. M., Sarna S. K.: Motor and myoelectric activity associated with vomiting, regurgitation, and nausea, [w:] S. G. Schultz (wyd.): Handbook of Physiology. Section 6. The Gastrointestinal System. Am. Physiol. Soc., Bethesda 1989, 1179-1198.
13.McCallum R. W., Weber F. H.: Nausea, vomiting, and disorders of gastric emptying, [w:] R. S. Fisher (wyd.): Motor Disorders of the Gastrointestinal Tract: Whats New & What To Do. Academy Professional Information Services, Inc., New York 1993, 57-61.
14.Naudy B., Salducci J.: Vomiting, [w:] L. M. A. Akkermans, A. G. Johnson, N. W. Read (wyd.): Gastric and Gastroduodenal Motility. Praeger Publishers, New York 1984, 34-40.
15.Romañski K.: Motoryka przewodu pokarmowego w czasie nudnoci i wy-miotów. Medycyna Wet. 2006, 62, 873-876.
16.Ruckebusch Y.: The electrical activity of the digestive tract of the sheep as an indication of the mechanical events in various regions. J. Physiol. (London) 1970, 210, 857-882.
17.Strombeck D. R., Guilford W. G.: Vomiting: pathophysiology and pharmaco-logic control, [w:] W. G. Guilford, S. A. Center, D. R. Strombeck, D. A. Williams, D. J. Meyer (wyd.): Strombecks Small Animal Gastroenterology. Saunders W. B. Company, Philadelphia 1996, 256-260.
18.Twedt D. C.: Vomiting, [w:] S. J. Ettinger, E. C. Feldman (wyd.): Textbook of Veterinary Internal Medicine. Diseases of the Dog and Cat. Saunders W. B. Company, Philadelphia 2000, 117-121.
Adres autora: prof. dr hab. Krzysztof Romañski, ul. Norwida 31, 50-375 Wroc³aw
