Artyku³ przegl¹dowy Review
W 2010 r. przypada termin zakoñczenia realizacji ogólnowiatowego programu likwidacji ksiêgosuszu GREP (4). Wytêpienie miertelnej choroby o charakte-rze pandemicznym by³oby drugim, po ospie ludzi, tego typu przypadkiem we wspó³czesnej historii wiata i pierw-szym odnosz¹cym siê do zakanej choroby zwierz¹t.
Ksiêgosusz (pomór byd³a), znany powszechnie jako Rinderpest, okrelany te¿ jako mór stepowy, jest zara-liw¹, wirusow¹ chorob¹ zwierz¹t parzystokopytnych, g³ównie du¿ych prze¿uwaczy, wród których najbar-dziej podatne gatunki to: byd³o, bawo³y i jaki. Choruj¹ tak¿e wielb³¹dy i hodowlane gatunki ma³ych prze¿u-waczy. Na zaka¿enie wra¿liwe s¹ azjatyckie rasy wiñ. Sporód ¿yj¹cych na wolnoci dzikich prze¿uwaczy wysoce podatne na zaka¿enie s¹: bawo³y afrykañskie, gazele eland i kudu oraz ¿yrafy.
Ksiêgosusz szerzy siê niemal wy³¹cznie za pored-nictwem bezporedniego, bliskiego kontaktu zaka¿o-nych i wra¿liwych zwierz¹t, a tak¿e poprzez surowce pochodzenia zwierzêcego. W rzadkich przypadkach mo¿e dochodziæ do zaka¿enia za porednictwem sprzê-tu, wody, paszy. Zaka¿enie nie przenosi siê za pored-nictwem ¿ywych wektorów, takich jak stawonogi i nie wystêpuje nosicielstwo. Objawy kliniczne manifestuj¹ siê: wysok¹ gor¹czk¹, obecnoci¹ surowiczego wycie-ku z oczu, przechodz¹cego w ropny, martwicowym za-paleniem jamy ustnej, ¿o³¹dka i jelit oraz wêz³ów ch³on-nych, zaparciem, a póniej siln¹, wodnist¹ biegunk¹. Zachorowalnoæ zwierz¹t w stadzie jest bardzo wyso-ka. Odsetek miertelnoci mo¿e dochodziæ nawet do 100% populacji, szczególnie na obszarach, gdzie zara-za wystêpuje po raz pierwszy. Po przechorowaniu po-wstaje trwa³a odpornoæ, utrzymuj¹ca siê do koñca ¿y-cia (1, 3, 4, 12). Ksiêgosusz by³ jedn¹ z pierwszych
chorób zakanych zwierz¹t, której przyczyny upatry-wano w obecnoci przes¹czalnego zarazka. Jego istnie-nie potwierdzili w 1902 r. Maurice Nicolle i Adil Bey, mimo pocz¹tkowych oporów czêci rodowiska nauko-wego tamtego okresu (14). Znany jest tylko jeden sero-typ wirusa ksiêgosuszu (RPV), a antygen szczepionko-wy jednego szczepu zapewnia ochronê przed zaka¿e-niem innym szczepem wirusa. Na podstawie charakte-rystyki molekularnej szczepów wyró¿niono trzy linie genetyczne wirusa ksiêgosuszu zwi¹zane z miejscami geograficznego wystêpowania dwie afrykañskie i azja-tyck¹ (3, 5, 10, 17).
Wêdrówka zarazy z Azji do Europy
Ksiêgosusz wymienia siê jako jedn¹ z najgroniej-szych chorób zwierz¹t, które nieustannie towarzyszy³y cywilizacyjnemu rozwojowi cz³owieka. Wzmianki na temat zarazy atakuj¹cej byd³o domowe i powoduj¹cej g³ód, któr¹ najprawdopodobniej by³ ksiêgosusz, siêga-j¹ czasów staro¿ytnych. Zwierzêta chorowa³y i ginê³y masowo w ci¹gu zaledwie kilku dni. Do róde³ histo-rycznych zalicza siê babiloñski kodeks Hammurabiego (2100 r. p.n.e.), egipski papirus z Kahun (ok. 1900 r. p.n.e.), pisma hinduskie z okresu pomiêdzy rokiem 1800 a 1200 p.n.e. (7, 15, 19). Pierwotnym siedliskiem zara-zy, sk¹d rozpoczê³a siê d³uga wêdrówka obejmuj¹ca Azjê, Europê i Afrykê, jest region basenu Morza Kas-pijskiego. Zarówno w dalekiej przesz³oci, jak i w cza-sach znacznie bli¿szych, choroba dawa³a o sobie znaæ w okresie wojen, konfliktów zbrojnych, wybuchów spo-³ecznych, którym towarzyszy³y migracje ludzi i zwie-rz¹t. Ksiêgosusz móg³ byæ równie¿ jedn¹ z pierwszych chorób zaraliwych zwierz¹t, które wiadomie wyko-rzystywano jako broñ biologiczn¹ (4). Przyk³adem
ta-Zwalczanie ksiêgosuszu na wiecie
ANDRZEJ FITZNER, GRA¯YNA PAPROCKAZak³ad Pryszczycy Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, ul. Wodna 7, 98-220 Zduñska Wola
Fitzner A., Paprocka G.
Rinderpest worldwide eradication Summary
Over the years since ancient through contemporary times, rinderpest has been a lethal threat to cloven--hoofed animals, especially cattle. In this review, the most particular facts connected with the occurrence and eradication of this mortal plague of animals were presented. The history of the struggle against rinderpest is closely bound with the foundation of the first veterinary school, as well as the World Organization for Animal Health (OIE). The FAO/OIE declaration of rinderpest global eradication is expected to be announced in the near future.
kich dzia³añ jest wprowadzanie na podbite tereny pry-mitywnych ras byd³a, które uprzednio przezwyciê¿y³o zarazê (http://www.taa.org.uk/TAA/murrain.htm). Przez d³ugi czas wystêpowanie choroby ogranicza³o siê tylko do obszaru Azji. Przypuszczalnie w IV wieku n.e. wraz z najazdem Hunów zaraza zosta³a zawleczona po raz pierwszy do Europy, gdzie przez kolejne stulecia wy-stêpowa³a endemicznie (20). Okresy nasilenia notowa-no cyklicznie w redniowieczu, jednak¿e dopiero XVIII i XIX w. pozostawi³y po sobie liczne, dobrze udoku-mentowane ród³a, w których opisano wystêpowanie i szerzenie siê plagi, dziesi¹tkuj¹cej pog³owie byd³a domowego. Dowiadujemy siê z nich o rozmiarze za-gro¿eñ wp³ywaj¹cych na spo³eczne warunki ¿ycia, pro-wadz¹cych do g³odu i ogromnego zubo¿enia ludnoci, ale te¿ o sposobach zapobiegania zarazie. W XVIII w. odnotowano w Europie trzy wielkie okresy pandemii ksiêgosuszu, które mia³y miejsce w latach: 1709-1720, 1742-1760 i 1768-1786. Zaraza wystêpowa³a praktycz-nie na ca³ym kontynencie, za ka¿dym razem przedosta-j¹c siê na Wyspy Brytyjskie. Szacuje siê, ¿e tylko pod-czas jednej fali zachorowañ, w po³owie stulecia, pad³o ponad 200 milionów sztuk byd³a (6, 8, 9, 25). Z tego okresu pochodz¹ pierwsze naukowe opisy i spostrze-¿enia dotycz¹ce zakanej natury i sposobu przenosze-nia siê zarazy, wysokiej zachorowalnoci i miertel-noci byd³a, odpormiertel-noci zwierz¹t, które przechorowa³y. Prze³omem w walce z ksiêgosuszem by³o okrelenie sanitarnych zasad postêpowania ze zwierzêtami chory-mi w rodowisku zapowietrzonym. Pierwszy sformu-³owa³ je w swoim dziele De Bovilla Peste z 1715 r. anatom i lekarz papieski Giovani Lancisi. Przeciwdzia-³aj¹c niezwykle szybkiemu szerzeniu zarazy i miertel-nemu spustoszeniu w stadach byd³a na terenie pañstwa watykañskiego w 1711 r. nakazano w trybie adminis-tracyjnym, pod rygorem surowych kar, wybijanie zwie-rz¹t chorych. Równoczenie wprowadzono zakaz prze-mieszczania zwierz¹t i obowi¹zek grzebania sztuk ubi-tych i pad³ych w specjalnie do tego celu wykopanych do³ach wype³nionych wapnem. Podobne rozwi¹zania wprowadzono w tym samym czasie w Anglii, w Niem-czech i we Francji. Na mocy aktów prawnych nakazy-wano wybijanie zwierz¹t chorych, kwarantannê zwie-rz¹t i ludzi bêd¹cych w kontakcie (6, 15, 18). Na po-cz¹tku 1714 r. w Anglii choroba sta³a siê na tyle wa¿-nym problemem, ¿e ju¿ wówczas wprowadzano prze-pisy umo¿liwiaj¹ce interwencjê pañstwa, reguluj¹ce postêpowanie z chorymi zwierzêtami i obrót zwierz¹t na terenie kraju. Hodowcom, których byd³o musia³o zostaæ zlikwidowane, zapewniono odszkodowanie. Scentralizowana polityka rz¹du, konsekwentnie prowa-dzona i egzekwowana, by³a skuteczna, przynosz¹c efek-ty ju¿ w ci¹gu kilku miesiêcy. Wykorzystuj¹c zdobyte dowiadczenia, podobnie radzono sobie ze znacznie wiêksz¹ epidemi¹ ksiêgosuszu trzydzieci lat póniej i w nastêpnych kampaniach, które ze wzglêdu na wiêk-sz¹ skalê wymaga³y poszerzenia obszaru dzia³ania na inne regiony kraju. Sprecyzowano przepisy dotycz¹ce wybijania wszystkich zwierz¹t zaka¿onych i
pozosta-j¹cych w kontakcie, kontroli sprzeda¿y produktów od zaka¿onych zwierz¹t. Okrelono czas i sposób grzeba-nia zw³ok, warunki i d³ugoæ kwarantanny. Wprowa-dzono obowi¹zek informowania urzêdników pañstwo-wych o nopañstwo-wych ogniskach choroby, który spoczywa³ na farmerach. Handel zwierzêtami by³ cile kontrolo-wany i mo¿liwy tylko po uzyskaniu stosownych zezwo-leñ. Do nadzorowania dzia³añ w terenie zatrudniono grupê inspektorów, których zadaniem by³o obserwowa-nie zagro¿onych farm i potwierdzaobserwowa-nie ognisk. Ubocz-nym efektem takiej polityki by³y wysokie koszty, znaczny rozrost biurokracji i czêsto brak spo³ecznego przekonania o ca³kowitej jej skutecznoci. Z biegiem czasu narasta³ opór przeciw nakazowi wybijania zwie-rz¹t i wprowadzanym ograniczeniom. Pomimo sprze-ciwów uznano, ¿e z uwagi na wysok¹ miertelnoæ i b³yskawiczne szerzenie siê choroby, najgorszym roz-wi¹zaniem by³oby niepodejmowanie decyzji o likwi-dacji zwierz¹t. Sukcesem okaza³o siê wypracowanie jednolitego wzoru praktycznego dzia³ania w sytuacji zagro¿enia zaraliw¹ chorob¹ zwierz¹t (8).
Postêpowanie w innych krajach europejskich w okre-sie XVIII i XIX stulecia nawi¹zywa³o do zasad poda-nych przez Lancisiego. W Holandii przewidziano czê-ciowe obni¿enie podatków farmerom, których zwierzêta poddano ubojowi. W Brandenburgii na pocz¹tku XVIII w. wydano rozporz¹dzenie dotycz¹ce wprowadzenia ci-s³ej kwarantanny, nadzorowanej przez s³u¿by publicz-ne. We Francji nakazano wprowadzenie kwarantanny oraz zamkniêcie targowisk. W niektórych regionach nakazano likwidacjê zwierz¹t i wyp³atê odszkodowañ, anulowan¹ póniej przez rz¹d z powodu zbyt wysokich kosztów. W latach póniejszych stosowano oddziela-nie zwierz¹t chorych, dezynfekcjê zagród, jak rówoddziela-nie¿ tworzenie piercienia sanitarnego wokó³ zapowietrzo-nych obszarów.
W badaniach nad przyczynami i poszukiwaniem spo-sobów zwalczania ksiêgosuszu by³o zaanga¿owanych wielu ludzi ró¿nych zawodów w³acicieli zwierz¹t, pracowników administracji, lekarzy medycyny oraz wybitnych uczonych tamtych czasów, znanych do dzi-siaj z dokonañ w dziedzinie rozwoju nauk biologicz-nych i medyczbiologicz-nych. Jednym z nich by³ Robert Koch, odkrywca bakterii w¹glika i grulicy, czynnie uczestni-cz¹cy w kampaniach likwidacji zarazy w Afryce i In-diach. Znacz¹c¹ rolê w pog³êbieniu wiedzy na temat ksiêgosuszu odegra³ lekarz medycyny Vicq dAzyr. Jego obserwacje w czasie epizootii w latach 1774-1776 za-owocowa³y wydaniem podrêcznika, który na wiele na-stêpnych dekad sta³ siê wyk³adni¹ tworzenia sanitar-nych i administracyjsanitar-nych przepisów reguluj¹cych po-stêpowanie z zaraliwymi chorobami zwierz¹t we Fran-cji (6, 9, 13, 15, 18).
Metody zwalczania,
wy³onienie zawodu lekarza weterynarii
Administracyjne i zoohigieniczne sposoby dzia³ania, o ile by³y cile przestrzegane, koñczy³y siê powodze-niem, umo¿liwiaj¹c opanowanie zarazy. Jednak, mimo
wielu sukcesów, nie uda³o siê w Europie trwale wyko-rzeniæ choroby i unikn¹æ kolejnych epizootii w XVIII i nastêpnym stuleciu. Walka za pomoc¹ tak drastycznych rodków, jak wybijanie zwierz¹t, trudnych do uzasad-nienia ze wzglêdu spo³ecznych, nie wszêdzie i nie za-wsze by³a mo¿liwa. Wród przeszkód trzeba wymieniæ brak mo¿liwoci organizacyjnych wynikaj¹cych ze s³a-boci struktur pañstwowych, brak wykwalifikowanych i dowiadczonych pracowników, wysokie koszty, w¹t-pliwoci, co do skutecznoci proponowanych rozwi¹-zañ, poszukiwanie innych sposobów leczniczych wy-nikaj¹cych z ówczesnego stanu wiedzy. Dowiadcze-nia XVIII stulecia pokazuj¹, ¿e egzekwowanie takiej polityki wymaga³o ustanowienia odpowiednich aktów prawnych i przepisów administracyjnych, zaanga¿owa-nia kompetentnego i przeszkolonego personelu.
Wydarzeniem bez precedensu, bezporednio zwi¹-zanym z epizootiami ksiêgosuszu, by³o powo³anie do ¿ycia w 1761 r. pierwszej szko³y weterynaryjnej w Lyonie we Francji. Powstawanie nastêpnych uczelni wetery-naryjnych w Europie wynika³o z potrzeby posiadania wiadomej i dobrze wykszta³conej kadry, zdolnej do zwalczania tej i innych chorób zakanych zwierz¹t. Wy³onienie siê nowego zawodu lekarza weterynarii sta³o siê faktem. W lad za tym, w wielu krajach zaczê-³y powstawaæ pañstwowe s³u¿by weterynaryjne. Wio-d¹c¹ pozycjê w edukacji dotycz¹cej chorób zakanych odgrywa³y pocz¹tkowo uczelnie francuskie i angielskie, a w okresie póniejszym tak¿e szko³y holenderskie (7, 15, 19). W pierwszej po³owie XIX w. du¿o lepsze wy-niki w wykorzenianiu ksiêgosuszu osi¹gano na konty-nencie (we Francji, Niemczech, Holandii), gdzie po³o-¿ono wyranie wiêkszy nacisk na kszta³cenie w dzie-dzinie weterynarii i utrzymanie pañstwowej s³u¿by weterynaryjnej, podczas gdy w Anglii, po d³u¿szym okresie wzglêdnego spokoju, odst¹piono od wielu ry-gorów administracyjnych, w tym utrzymania metody wybijania chorych zwierz¹t. Dopiero w obliczu ko-lejnej, ogromnej epizootii z lat 1865-1867 dosz³o do zmiany prawa, powo³ania specjalistycznej s³u¿by we-terynaryjnej i powrotu do wypracowanych uprzednio metod (8).
Obok dzia³añ o charakterze sanitarnym podejmowa-no równie¿ próby leczenia zwierz¹t, które zwykle koñ-czy³y siê niepowodzeniem. Równolegle poszukiwano innych metod postêpowania. Impulsem do tego by³y obserwacje zwierz¹t, które przechorowa³y i pozostawa³y zdrowe przy powtórnym zetkniêciu z zaraz¹. Podejcie, które na wiele lat zdominowa³o sposób mylenia w tym zakresie w Anglii, Niemczech, Holandii, Danii, odwo-³ywa³o siê do, jak uwa¿ano wówczas, podobieñstwa ksiêgosuszu i ospy ludzi. Wraz z rozpowszechnieniem siê wiedzy na temat skutecznoci metody wariolizacji, próbowano rozwijaæ podobn¹ w za³o¿eniu próbê inoku-lacji. Zdrowym zwierzêtom podawano ma³e iloci wy-dzielin z worków spojówkowych lub jamy nosowej chorych osobników, które wprowadzano za pomoc¹ ig³y w odpowiednie naciêcia na skórze. Poniewa¿ inokulo-wane zwierzêta, w wiêkszoci przypadków, chorowa³y
i zdycha³y, koncepcja ta ostatecznie upad³a. W trakcie tych prób zaobserwowano jednak zjawisko przejcio-wej odpornoci ciel¹t pochodz¹cych od matek ozdro-wieñców oraz nieoczekiwanie korzystny wp³yw dwu-krotnej inokulacji u czêci m³odych zwierz¹t. Nie-skuteczne natomiast okaza³y siê próby u¿ycia szcze-pionki przeciwko ospie, szczególnie rozpowszechnio-ne w Anglii w pierwszej po³owie XIX w. Mimo niepo-wodzeñ metody inokulacji, dowiadczenia te uwiado-mi³y ich wykonawcom, ¿e przyczyn¹ ksiêgosuszu jest nieznany czynnik zakany, a chorobê mo¿na przenosiæ i odtwarzaæ (15). Ju¿ w okresie póniejszym, u schy³ku XIX stulecia, próbowano stosowaæ nowe metody obej-muj¹ce u¿ycie krwi lub ¿ó³ci zwierz¹t chorych b¹d surowic zwierz¹t, które przechorowa³y (13, 14, 23, 26).
Udzia³ polskich uczonych
Swój wk³ad w rozwój nowatorskich metod s³u¿¹cych ratowaniu zwierz¹t w czasie epizootii ksiêgosuszu wnie-li tak¿e polscy uczeni tamtego okresu. Najwiêksze, choæ nies³usznie zapomniane, sukcesy na tym polu wi¹-¿¹ siê z osob¹ Jana Danysza (1860-1928), wybitnego bakteriologa, pracuj¹cego w Instytucie Pasteura w Pa-ry¿u. W 1897 r. wespó³ z belgijskim badaczem Julem Bordetem bra³ on udzia³ w jednej z dwu naukowych misji europejskich skierowanych do Republiki Trans-walu (terytorium dzisiejszej RPA), których celem by³a pomoc w opanowaniu dramatycznie rozprzestrzenia-j¹cej siê zarazy. Plonem ich pracy by³o opracowanie pionierskiej metody zwalczania zarazka. Wykorzysta-no w niej odporWykorzysta-nociowe surowice ozdrowieñców im-munizowanych krwi¹ pozyskan¹ od chorych zwierz¹t znajduj¹cych siê w fazie gor¹czkowej ksiêgosuszu. Te-rapia surowic¹, ró¿ni¹ca siê zasadniczo od propagowa-nej przez Kocha metody polegaj¹cej na inokulowaniu ma³ych iloci ¿ó³ci pozyskiwanej od chorego byd³a, mia³a bardzo korzystny wp³yw na zmniejszenie siê miertelnoci i zyska³a aprobatê rz¹du. Bierna im-munizacja dawa³a krótkotrwa³¹ ochronê, pozwalaj¹c zwierzêtom obecnym w zaka¿onym rodowisku prze-chorowaæ ksiêgosusz w sposób ³agodny i w konsekwen-cji uzyskaæ d³ugotrwa³¹ odpornoæ. Badania Danysza i Bordeta stworzy³y podstawy nowoczesnej serotera-pii. Metoda zosta³a w póniejszym czasie zmodyfiko-wana przez Kolla i Tunera, ³¹cz¹c podawanie surowicy odpornociowej i krwi od zaka¿onych zwierz¹t. Sero-terapia by³a wykorzystywana powszechnie w Afryce, a tak¿e w Azji jako jedna z metod opanowywania ksiê-gosuszu jeszcze przez wiele lat w pierwszej po³owie XX stulecia. Niemal równolegle, podobne dowiadcze-nia obejmuj¹ce próby aktywnej immunizacji i wyko-rzystania seroterapii by³y udzia³em Marcelego Nenc-kiego, w czasie epizootii ksiêgosuszu na Kaukazie (13, 23, 26).
Utworzenie OIE
Przypominaj¹c kulisy tworzenia siê szkolnictwa we-terynaryjnego, nale¿y zauwa¿yæ, ¿e paradoksalnie, to w³anie z rozprzestrzenianiem siê ksiêgosuszu
zwi¹za-ne s¹ niezwykle wa¿zwi¹za-ne fakty, które szczególnie wp³y-nê³y na rozwój weterynarii. Wydarzeniem o donios³ym znaczeniu, zwi¹zanym z wtargniêciem zarazy do Euro-py na pocz¹tku lat 20. XX w., jest powo³anie Miêdzy-narodowego Urzêdu Epizootii (OIE). W po³owie 1920 r. w Belgii og³oszono alarm zwi¹zany z wybuchem no-wych ognisk choroby. ród³em zaka¿enia okaza³o siê byd³o domowe typu zebu, sprowadzone drog¹ morsk¹ z Indii, tymczasowo przebywaj¹ce w porcie w Antwer-pii. Mimo i¿ u kilku zwierz¹t stwierdzono oznaki cho-roby, której przyczyn nie uda³o siê rozpoznaæ, sprawê zbagatelizowano, a zapowietrzone stado wys³ano do miejsc ostatecznego przeznaczenia m.in. w Brazylii. Choroba da³a o sobie znaæ, gdy do tych samych, le zdezynfekowanych pomieszczeñ wprowadzono byd³o importowane z Ameryki, przeznaczone dla gospodarstw belgijskich. Skutkiem tego w ci¹gu kilu tygodni dosz³o do zaka¿enia wielu hodowli na terenie kraju. W walce z zaraz¹ zastosowano dostêpne sposoby zwalczania (wy-bijanie zwierz¹t, zakaz przemieszczania). Odwo³ano siê do znanych i sprawdzonych ju¿ w Afryce metod sero-terapii, powo³uj¹c specjalny orodek produkcji surowic. Chorobê opanowano po ponad 9 miesi¹cach, g³ównie za pomoc¹ rygorystycznie wdro¿onych dzia³añ admi-nistracyjnych. Zaistnia³y fakt sta³ siê bezporednim przy-czynkiem zwo³ania w Pary¿u w 1921 r. miêdzynarodo-wej konferencji powiêconej ocenie sytuacji na wiecie w zakresie ksiêgosuszu, pryszczycy i zarazy stadniczej koni, na której wyra¿ono potrzebê utworzenia organi-zacji zajmuj¹cej siê problematyk¹ chorób zakanych zwierz¹t. 25 stycznia 1924 r. 28 pañstw podpisa³o wspóln¹ deklaracjê i powo³a³o do ¿ycia OIE, organiza-cjê znan¹ obecnie pod nazw¹ wiatowej Organizacji Zdrowia Zwierz¹t (World Organisation for Animal Health). W 1927 r. odby³o siê pierwsze plenarne zgro-madzenie urzêdu z siedzib¹ w Pary¿u, którego utwo-rzenie zapocz¹tkowa³o zorganizowane, zinstytucjona-lizowane wspó³dzia³anie pañstw w celu ograniczenia i eliminacji ksiêgosuszu i innych zaraliwych chorób zwierz¹t (13).
Likwidacja ksiêgosuszu w Europie, Azji i Afryce
W Europie zaraza zosta³a zlikwidowana na prze³o-mie XIX i XX stulecia. G³ównym orê¿em w walce sta-³y siê odpowiednio stosowane i konsekwentnie reali-zowane metody, których podstawy znajdujemy w roz-prawie Lancisiego (6, 18). W okresie ponad 200 lat nauczono siê opanowywaæ epizootie i ograniczaæ mo¿-liwoci szerzenia siê choroby na kontynencie. Ostatnie du¿e i dotkliwe epizootie odnotowano na Ba³kanach w 1913 r. i w Belgii w 1920 r. W Polsce ostatni przypadek stwierdzono w 1918 r. (21). Po II wojnie wiatowej chorobê diagnozowano tylko incydentalnie. W 1948 r. stwierdzono j¹ u antylop przywiezionych do ogrodu zoologicznego we W³oszech. W 1971 r. w Turcji, a w latach dziewiêædziesi¹tych w Gruzji, Mongolii, Turcji oraz Rosji, czêciowo w wyniku rewersji wirusa szcze-pionkowego do postaci wirulentnej. Ksiêgosusz nigdy nie by³ notowany w Ameryce Pó³nocnej. Na pocz¹tku
lat dwudziestych XX w. odnotowano pojedyncze przy-padki zawleczenia choroby z Azji do Brazylii w 1920 r., oraz na kontynent australijski w 1923 r. We wszystkich przypadkach dziêki w³aciwemu postêpowaniu s³u¿b weterynaryjnych sytuacjê zdo³ano opanowaæ (3, 12, 15). Znacznie gorzej ni¿ w Europie mo¿liwoci likwi-dacji choroby przedstawia³y siê w Azji i Afryce. W po-³udniowo-wschodniej Azji zaraza wystêpowa³a ende-micznie na przestrzeni setek, a mo¿e nawet tysiêcy lat. W wiekach XVII-XVIII i w drugiej po³owie XIX w. epizootie ksiêgosuszu notowano na subkontynencie indyjskim, w Japonii, Korei, a tak¿e na Syberii oraz na Bliskim Wschodzie. W Afryce ksiêgosusz pojawi³ siê dopiero pod koniec XIX w. Pocz¹tkowo zaraza objê³a pó³nocno-wschodnie obszary kontynentu. W 1897 r., poczynaj¹c od Somalii, rozpoczê³a siê wêdrówka tzw. wielkiej pandemii afrykañskiej. Choroba rozprzestrze-nia³a siê niezwykle dynamicznie w g³¹b kontynentu, w kierunkach zachodnim i po³udniowym, osi¹gaj¹c ob-szar dzisiejszej Republiki Po³udniowej Afryki, ataku-j¹c z ogromn¹ si³¹ wra¿liwe gatunki zwierz¹t hodowla-nych oraz dzikich. Bezporednim skutkiem niezwykle wyniszczaj¹cej zarazy by³a klêska g³odu prawie na ca-³ym kontynencie. Na po³udniu Afryki pandemia wyga-s³a na pocz¹tku XX w., lecz przetrwa³a na pó³nocy. Stra-ty w pog³owiu byd³a hodowlanego by³y ogromne, ale równie wielkie, nigdy wczeniej nie notowane, wyst¹-pi³y wród zwierz¹t dzikich. miertelnoæ zwierz¹t wynosi³a 80-95%. Katastrofalne skutki zarazy odczu-walne by³y przez wiele kolejnych dziesiêcioleci, powo-duj¹c g³ód i zubo¿enie ludnoci wielu obszarów. Skut-kiem pandemii by³o wyniszczenie znacznej czêci rdzennej ludnoci z plemienia Masajów zajmuj¹cych tereny po³o¿one w centralnej czêci Afryki, zmuszo-nych do migracji i porzucenia terenów zajmowazmuszo-nych od wieków (12, 15).
Uwolnienie siê od ksiêgosuszu, które osi¹gniêto w Europie jeszcze pod koniec XIX w. metodami admi-nistracyjnymi, by³o niezwykle trudne do wykonania, w warunkach azjatyckich i afrykañskich przez ca³y wiek XX. Sta³o siê to mo¿liwe dopiero z chwil¹ opracowa-nia i udostêpnieopracowa-nia na masow¹ skalê szczepionek. Mimo to jeszcze przez d³ugi czas, w latach 30. 40. a nawet 60. XX w., powszechnie praktykowana na obu konty-nentach by³a wypracowana w Transwalu metoda po-dawania surowicy odpornociowej. Wra¿liwe gatunki zwierz¹t inokulowano sam¹ surowic¹ lub w po³¹cze-niu z wirusem obecnym we krwi zaka¿onych osobni-ków, co gwarantowa³o d³ugotrwa³¹ ochronê (metoda serum-simultaneous). W praktyce, w warunkach terenowych, trudno by³o oceniæ skutecznoæ biernej immunizacji, gdy¿ czêsto dochodzi³o do naturalnego kontaktu zwierz¹t z ¿ywym wirusem. Technika biernej immunizacji i równoczesnego zaka¿enia nie by³a zale-cana dla m³odego byd³a i ciê¿arnych matek. Ponadto inokulowane zwierzêta by³y potencjalnie zakane, a dro-g¹ krwi przenoszono inne niebezpieczne czynniki za-kane, jak np. piroplazmozê. Identyczn¹ metodê zwal-czania ksiêgosuszu, z wykorzystaniem surowicy, krwi
lub mleka zwierz¹t ozdrowieñców, wykorzystywano skutecznie na prze³omie wieków i pierwszych trzech dekadach minionego wieku na Kaukazie w azjatyckiej czêci Rosji i w Kazachstanie (13, 22-24, 26). Pierw-sze szczepionki zawieraj¹ce inaktywowany wirus ksiê-gosuszu ujrza³y wiat³o dzienne na pocz¹tku lat 20. XX stulecia. ród³em wirusa by³y homogenaty tkanek (le-dziony, migda³ków, wêz³ów ch³onnych) zaka¿onego byd³a, inaktywowane glicerolem, fenolem, formalin¹, w kompozycji z ró¿nymi adjuwantami, jak np. saponi-na, wodorotlenek glinu. Stosowano je przez kilka dzie-siêcioleci zarówno w Azji, jak i Afryce. W kolejnych szczepionkach sk³adnikiem czynnym by³y atenuowa-ne, poprzez pasa¿e na kozach, szczepy wirusa ksiêgo-suszu. Mimo nie do koñca zadowalaj¹cej atenuacji i ob-serwowanej gatunkowej wra¿liwoci zwierz¹t oraz mo¿liwoci wywo³ania choroby i cyrkulacji wirusa, szczepionki tego typu stosowano powszechnie w In-diach i Afryce w okresie lat 30.-50. Równolegle pro-wadzono te¿ mniej skuteczne próby szczepionek z wi-rusem zaadaptowanym do zarodków kurzych b¹d os³a-bionym przez pasa¿e na królikach (4, 13, 23).
Prawdziwym prze³omem na drodze do likwidacji ksiêgosuszu by³o opracowanie 1959 r. przez Waltera Plowrighta skutecznej i bezpiecznej dla wszystkich zwierz¹t szczepionki uzyskanej w hodowli komórko-wej. Sukces sta³ siê mo¿liwy, gdy wirulentny szczep wirusa ksiêgosuszu O Kabete uda³o siê zaadaptowaæ do hodowli komórek nerki bydlêcej. Po blisko 100 pa-sa¿ach cytopatogenny wirus charakteryzowa³ siê bra-kiem zakanoci i nie wywo³ywa³ wzrostu temperatu-ry. Ocenia siê, ¿e szczepionka TCRV (Tissue culture rinderpest vaccine) by³a jedn¹ z najefektywniejszych szczepionek weterynaryjnych, jak¹ kiedykolwiek wy-tworzono i zastosowano. W formie liofilizowanej jej ¿ywotnoæ by³a znacznie wy¿sza ni¿ konkurencyjnych preparatów, a wariant termostabilny nie wymaga³ sto-sowania specjalnych warunków przechowywania. Szczepionka, której produkcja by³a mo¿liwa w wielu ma³ych wytwórniach rozmieszczonych w Afryce, zo-sta³a wykorzystana w panafrykañskim programie likwi-dacji ksiêgosuszu (4, 16, 23). Pod koniec XX w. do immunoprofilaktyki ksiêgosuszu wprowadzono nowo-czesne szczepionki, zawieraj¹ce rekombinowane bia³-ko wirusa. Równoczenie w³¹czono do badañ serolo-gicznych metody diagnostyczne umo¿liwiaj¹ce ró¿ni-cowanie zwierz¹t szczepionych od zaka¿onych. Pierw-sze rekombinowane szczepionki z u¿yciem wirusa vac-cinii opracowano w latach 1988-1989 (27). Nowe po-dejcie znacznie zwiêkszy³o skutecznoæ monitoringu serologicznego i mo¿liwoci kontrolne programu, któ-rego celem by³a ca³kowita eliminacja ostatnich ognisk choroby.
Programy likwidacji ksiêgosuszu
Przez ca³y okres XX w. ksiêgosusz wystêpowa³ en-demicznie na obu kontynentach. Walka z zaraz¹ wy-maga³a odpowiedniego przygotowania organizacyjne-go, ogromnego wsparcia finansowego i u¿ycia innych,
obok administracyjnych, rodków profilaktyki, w celu przerwania transmisji zaka¿enia. Decyduj¹c¹ rolê ode-gra³y kampanie szczepieñ.
Znaczne postêpy w likwidacji choroby uzyskano dziê-ki programom regionalnym o zasiêgu kontynentalnym. Program JP 15, przeprowadzony w latach 1962-1976, skupi³ piêtnacie pañstw z Afryki rodkowej i zachod-niej. Za pomoc¹ masowych szczepieñ zawê¿ono mo¿-liwoci utrzymywania siê wirusa w populacji, a nastêp-nie wdra¿ano rodki profilaktyki zoosanitarnej jako ostatecznego narzêdzia likwidacji choroby. Mimo ogromnych sukcesów, na skutek niestabilnoci politycz-nej w niektórych krajach regionu, ograniczenia nak³a-dów finansowych na rozwój s³u¿by weterynaryjnej i braku silnego organizmu koordynuj¹cego dosz³o do jego za³amania. Przyczyn niepowodzenia nale¿y upa-trywaæ tak¿e w braku czytelnej koncepcji postêpowa-nia na terenach ju¿ uwolnionych od zarazy i monitoro-wania sytuacji epizootycznej w celu wykluczenia cyr-kulacji wirusa. Na skutek tego pod koniec lat siedem-dziesi¹tych XX w. dosz³o do rozprzestrzenia nowej fali ksiêgosuszu w Afryce, okrelanej mianem drugiej wiel-kiej pandemii. Do zorganizowanej walki z zaraz¹ st¹piono ponownie w latach 1986-1999, kiedy to przy-gotowano i wdro¿ono koncepcjê masowych szczepieñ w ramach projektu o zasiêgu kontynentalnym PARC (Pan African Rinderpest Vaccination Campaign). Bez-porednio po tym, w okresie od listopada 1999 r. do koñca 2007 r., uruchomiono program PACE (Pan Afri-can Programme for the Control of Epizootics). Oba przedsiêwziêcia by³y koordynowane przez ponadregio-naln¹ Organizacjê Jednoci Afrykañskiej i jej wyspe-cjalizowane biuro AUIBAR, a wspó³finansowane ze rodków Unii Europejskiej przy wsparciu wiatowej Organizacji Zdrowia Zwierz¹t.
W tym samym czasie w Azji podejmowano dzia³a-nia w ramach narodowych projektów likwidacji ksiê-gosuszu, jak to mia³o miejsce w Indiach w latach 1954--2004, b¹d programów regionalnych WAREC (West Asia Rinderpest Eradication Campaign Coordination) i SAREC (South Asia Rinderpest Eradication Campaign) obejmuj¹cych wiele krajów regionu.
Kluczow¹ rolê w urzeczywistnieniu idei uwolnienia wiata od ksiêgosuszu odegra³a agenda ds. ¿ywnoci i ¿ywienia FAO, dzia³aj¹ca przy organizacji Narodów Zjednoczonych. Niepowodzenie programu likwidacji zarazy z koñca lat 70. XX w. sk³oni³o organizacje miê-dzynarodowe do zainicjowania w 1992 r. programu ogólnowiatowej likwidacji ksiêgosuszu pod nazw¹ Global Rinderpest Eradication Programme (GREP), który zosta³ wprowadzony w ¿ycie w 1994 r. Celem programu koordynowanego przez FAO w ramach utwo-rzonego w tym samym czasie szerszego systemu prze-ciwdzia³ania rozprzestrzenianiu siê transgranicznych chorób zwierz¹t i rolin (EMPRES) by³o doprowadze-nie do pe³nej kontroli nad chorob¹ i ca³kowite wyeli-minowanie mo¿liwoci kr¹¿enia wirusa w rodowisku naturalnym. Wyznaczenie terminu likwidacji choroby i zakoñczenia programu na koniec 2010 r. wymaga³o
opracowania szczegó³owych zadañ, podzielonych na wiele etapów i obliczonych na wiele lat. Wród tych najistotniejszych nale¿y wymieniæ: masowe szczepie-nia wra¿liwych gatunków zwierz¹t hodowlanych i dzi-kich w celu ograniczenia mo¿liwoci transmisji zaraz-ka i ograniczenia miejsc wystêpowania do cile okre-lonych enklaw, wyszkolenie kompetentnej kadry per-sonelu weterynaryjnego i pomocniczego oraz zorgani-zowanie sieci terenowych laboratoriów diagnostycz-nych, a tak¿e zaprzestanie szczepieñ i wprowadzenie nadzoru seroepidemiologicznego. Na pocz¹tku XXI w. wiêkszoæ krajów azjatyckich i afrykañskich posiada³o status wolnych lub tymczasowo wolnych od ksiêgosu-szu zgodnie z kryteriami ustanowionymi przez OIE (2, 18, 22, 24). Wystêpowanie choroby na wiecie zosta³o ograniczone do cile okrelonych obszarów w Afryce i Azji. Pakistan do³¹czy³ do krajów wolnych w 2003 r. Najd³u¿ej ksiêgosusz utrzymywa³ siê w tzw. ekosyste-mie somalijskim, obejmuj¹cym czêæ terytorium Kenii i Etiopii. Po raz ostatni wirus rinderpestu zdiagnozowa-no w 2001 r. u bawo³ów w parku narodowymi w Kenii. Natomiast w 2003 r. w próbkach pobranych od byd³a wykryto RNA szczepu wirusa odpowiedzialnego za ³a-godn¹ formê choroby. Epidemiologiczne badania wiru-sologiczne i serologiczne, przeprowadzone w latach 1994-2003 wród dwudziestu gatunków dzikich, wol-no ¿yj¹cych zwierz¹t bytuj¹cych w trzech najwa¿niej-szych ekosystemach we wschodniej Afryce wykaza³y, ¿e dzika fauna nie odgrywa decyduj¹cej roli w d³ugo-terminowym utrzymywaniu siê ksiêgosuszu. Jednak¿e w sytuacji pojawienia siê choroby u byd³a, dzikie ga-tunki zwierz¹t mog¹ byæ rezerwuarem zarazka i prze-nosiæ go na znaczne odleg³oci (11).
Dane prezentowane nieoficjalnie wskazuj¹, ¿e pro-gram walki z ksiêgosuszem zostanie uwieñczony suk-cesem. Og³oszenie deklaracji przez FAO o zakoñcze-niu projektu GREP i likwidacji ksiêgosuszu oraz wy-danie wspólnej rezolucji FAO i OIE s¹ spodziewane w ci¹gu najbli¿szych kilkunastu miesiêcy (4, 11, 12) (http://www.fao.org/ag/grep.html).
Historia zmagañ z ksiêgosuszem, ale tak¿e wydarze-nia zwi¹zane z epizooti¹ pryszczycy w 2001 r. w Wiel-kiej Brytanii dowodz¹, ¿e choroby zakane zwierz¹t, przekraczaj¹ce granice pañstw i kontynentów, w zna-cz¹cy sposób rzutuj¹ na rozwój gospodarczy, poci¹ga-j¹c za sob¹ ogromne koszty zwi¹zane z likwidacj¹ za-razy i jej skutków. Ksiêgosusz jeszcze do niedawna by³ uznawany za najwiêksze, obok pryszczycy, zagro¿enie dla hodowli byd³a na wiecie. Jego pojawienie siê od-dzia³ywa³o zawsze w sposób niezwykle dramatyczny na ekonomiczne i spo³eczne warunki ¿ycia ludzi. Me-tody kontroli wypracowane w Europie w czasie zma-gañ z zaraz¹ w XVIII w. nie straci³y na aktualnoci i sta³y siê fundamentem wspó³czesnej profilaktyki re-alizowanej w ramach planów gotowoci. Nale¿y zazna-czyæ, ¿e formalne zamkniêcie programu likwidacji ksiê-gosuszu nie koñczy dalszych czynnoci zwi¹zanych z monitorowaniem sytuacji epizootycznej i takie dzia-³ania ju¿ s¹ zapowiedziane.
Pimiennictwo
1.Anon.: Manual on the diagnosis of rinderpest. (FAO Animal Health Manual). Rome 1996.
2.Anon.: OIE (World organisation for animal health). Guidelines for evaluation of veterinary services, [w:] Morley R. S., (ed.): Risk Analysis, Animal Health and trade. Rev. sci. tech. int. Epiz. 1993, 12, 1291-1313.
3.Anon.: The world without rinderpest. Proceedings of the FAO Technical Consultation on the Global Rinderpest Eradication Programme. Rome, Italy 22-24 July 1996.
4.Barrett T.: Vaccination spells the end for a davastating plague. Microbiology Today 2007, Feb, 20-23.
5.Barrett T., Forsyth M. A., Inui K., Wamwayi H. M., Kock R. A., Wambua J., Mwanzia J., Rossiter P. B.: Rediscovery of the second African lineage of rinder-pest virus: its epidemiological significance. Vet. Rec. 1998, 142, 669-671. 6.Blancou J.: Old prophylactic methods, [w:] Barrett T., Pastoret P.-P., Taylor W. P.:
Rinderpest and Peste des Petits Ruminants; Virus Plagues of large and small ruminants. Biology of Animal Infections, Elsevier, Academic Press, London 2005, 185-195.
7.Bodson L.: La medicine veterinaire dans lantiquite greco-romaine compo-sants orientations. La Medecine Veterinaire Populaire. Ethnozootechnie 34, Societe dEthnozootechnie, Paris 1984.
8.Broad J.: Cattle Plague in Eighteenth-Century England. Agr. Hist. Rev. 1983, 32, 104-115.
9.Cavrot C.: La participation dun academicien: F. Vicq dAzyr a la resolution de lepizootie de 1774. Praca dokt., Ecole Nationale Veterinaire, Nantes 1999. 10.Chamberlain R. W., Wamwayi H. M., Hockley E., Shaila M. S., Goatley L.,
Knowles N. J., Barrett T.: Evidence for different lineages of rinderpest virus reflecting their geographic isolation. J. Gen. Virol. 1993, 74, 2775-2780. 11.Kock R. A., Wamwayi H. M., Rossiter P. B., Libeau G., Wambwa E., Okori J.,
Shiferaw F. S., Mlengeya T. D.: Re-infection of wildlife populations with rinder-pest virus on the periphery of the Somali ecosystem in East Africa. Prev. Vet. Med. 2006, 75, 63-80.
12.Malik H. M., Khan Q. M., Malik N., Ul Haq Ch. A., Yousaf A.: Epidemiology and diagnosis of rinderpest: Pakistan and Global Eradication Programme. Int. J. Agric. Biol. 2003, 5, 650-654.
13.Mammerickx M.: La pest bovine, Jules Bordet et le Centre Sérumigène de Cureghem. Ann. Med. Vet. 2003, 147, 197-205.
14.Özkul T., Basagac R. T.: The collaboration of Maurice Nicolle et Adil Mustafa. The discovery of Rinderpest agent. Revue Med. Vet. 2008, 159, 243-246. 15.Pastoret P. P., Yamanouchi K., Mueller-Doblies U., Rweyemamu M.,
Horzi-nek M., Barrett T.: Rinderpest an old and worlwide story: history to c.1902, [w:] Barrett T., Pastoret P.-P., Taylor W. P.: Rinderpest and Peste des Petits Ruminants; Virus Plagues of large and small ruminants. Biology of Animal Infections, Elsevier, Academic Press, London 2005, 86-104.
16.Plowright W., Ferris D.: Studies with rinderpest virus in tissue culture. The use of attenuated culture virus as a vaccine for cattle. Res. Vet. Sci. 1962, 3, 172-182.
17.Roeder P. L., Taylor W. P., Rweyemamu M.: Rinderpest in the twentieth and twenty first centuries, [w:] Barrett T., Pastoret P.-P., Taylor W. P.: Rinderpest and Peste des Petits Ruminants; Virus Plagues of large and small ruminants. Biology of Animal Infections, Elsevier, Academic Press, London 2005, 105--142.
18.Rweyemamu M. M., Roeder P. L., Taylor W. P.: Towards the global eradication of rinderpest, [w:] Barrett T., Pastoret P. P., Taylor W. P.: Rinderpest and Peste des Petits Ruminants.; Virus Plagues of large and small ruminants. Biology of Animal Infections, Elsevier, Academic Press, London 2005, 298-322. 19.Samad M. A., Ahmed M. U.: History and scope of veterinary medicine. Bangl.
J. Vet. Med. 2003, 1, 1-8.
20.Spinage C. A.: Cattle Plague: A History. (Ed.) Kluver Academic, New York 2003.
21.Stryszak A.: Epizootiologia szczegó³owa. PWRiL, Warszawa 1952, 545-560. 22.Taylor W. P., Bhat P. N., Nanda Y. P.: The principles of rinderpest eradication.
Vet. Microb. 1995, 44, 359-367.
23.Taylor W. P., Roeder P. L., Rweyemamu M.: History of vaccines and vaccina-tion, [w:] Barrett T., Pastoret P.-P., Taylor W. P.: Rinderpest and Peste des Petits Ruminants; Virus Plagues of large and small ruminants. Biology of Animal Infections, Elsevier, Academic Press, Londyn 2005, 222-242.
24.Taylor W. P., Roeder P. L., Rweyemamu M., Melewas J. N., Majuwa P., Kimaro R. T., Mollel J. N., Mtei B. J., Wambura P., Anderson J., Rossiter P. B., Kock R., Melengeya T., Ende R. van den: The control of Rinderpest in Tanzania between 1997-1998. Trop. Anim. Hlth. Prod. 2002, 34, 471-487.
25.Vallat F.: Felix Vicq dAzyr et lepizootie de 1774-1776. Bull. Soc. Hist. Med. Sci. Vet. 2007, 7, 127-140.
26.Wojtczak L.: Marceli Nencki naukowiec z prze³omu XIX i XX stulecia. Kosmos 2001, 3, 179-191.
27.Yilma T., Hsu D., Jones L., Owens S., Grubman M., Mebus C., Yamanaka M., Dale B.: Protection of cattle against rinderpest with infectious vaccinia virus recombinants expressing the HA or F gene. Science 1988, 242, 1058-1061. Adres autora: doc. dr hab. Andrzej Fitzner, ul. Wodna 7, 98-220 Zduñska Wola; e-mail: andrzej.fitzner@piwzp.pl
