Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1296
Artyku³ przegl¹dowy Review
Ze wzglêdów ekonomicznych w odchowie ciel¹t ras mlecznych stosuje siê preparaty mlekozastêpcze, jako zamienniki dro¿szego mleka pe³nego. Wed³ug ankiety przeprowadzonej wród g³ównych producentów mleka w Polsce, a¿ 83% z nich odchowuje cielêta na prepara-tach mlekozastêpczych (14). Z drugiej strony, uwa¿a siê, ¿e mleko matki jest najlepsz¹ pasz¹ dla nowo narodzone-go cielêcia, a stosowanie preparatu mlekozastêpczenarodzone-go czêsto wi¹¿e siê z pogorszeniem parametrów odchowu ciel¹t. Doniesienia naukowe niezmiennie dowodz¹, ¿e na efektywnoæ stosowania preparatu mlekozastêpczego wp³ywa przede wszystkim jego sk³ad, zarówno chemicz-ny, jak i komponentowy.
Celem niniejszej publikacji jest przedstawienie aktual-nego stanowiska nauki na temat sk³adu chemiczaktual-nego pre-paratów mlekozastêpczych stosowanych w odchowie m³odzie¿y hodowlanej ciel¹t ras mlecznych.
Bia³ko
Bia³ko jest najdro¿szym sk³adnikiem preparatu mleko-zastêpczego, zw³aszcza pochodzenia mlecznego. Prakty-kuje siê wiêc stosowanie jego tañszych zamienników, g³ównie pochodzenia rolinnego (tab. 1), takich jak: bia³-ko soi (najczêciej stosowane) (12, 17, 30), ziarna psze-nicy (28), nasion rolin str¹czkowych (2, 19) czy ziem-niaka (20). Niestety, to w³anie te komponenty prepara-tów mlekozastêpczych s¹ najczêstsz¹ przyczyn¹ pogor-szenia parametrów odchowu ciel¹t, co wynika przede
wszystkim z ni¿szej wartoci biologicznej bia³ka rolin-nego w porównaniu do bia³ka mleka. Ponadto soja oraz roliny str¹czkowe zawieraj¹ czynniki antyod¿ywcze (he-maglutyniny, inhibitory trypsyny, glicyniny, fenolany), które u m³odych ciel¹t powoduj¹ zaburzenia w przebiegu procesów trawiennych w jelicie cienkim (6, 17). Niektó-re bia³ka pochodzenia rolinnego dzia³aj¹ alergogennie na organizm cielêcia, co dodatkowo obni¿a ich przydat-noæ w ¿ywieniu tej grupy wiekowej byd³a (2, 17). Wraz z produktami pochodzenia rolinnego w preparacie mle-kozastêpczym znajduje siê w³ókno i skrobia, których nowo narodzone cielê nie trawi. Ponadto bia³ko sojowe mo¿e negatywnie wp³ywaæ na strawnoæ t³uszczu w przewo-dzie pokarmowym (33).
Obecne podejcie do stosowania bia³ek pochodzenia rolinnego w preparatach mlekozastêpczych nie jest zbyt rygorystyczne. O przydatnoci do stosowania w ¿ywie-niu ciel¹t decyduje przede wszystkim sposób jego po-zyskania (izolacji, ekstrakcji). Na przyk³ad, izolat bia³ka sojowego nie zawiera w³ókna oraz innych wêglowoda-nów, a izolacja alkoholem etylowym usuwa tak¿e niena-sycone kwasy t³uszczowe oraz fenolany, które równie¿ mog¹ byæ przyczyn¹ biegunek (6). Traktowanie ród³a zamiennika bia³ka temperatur¹ powoduje eliminacjê czê-ci substancji antyod¿ywczych oraz sterylizuje produkt. Natomiast obni¿enie alergennoci bia³ka mo¿na uzyskaæ poprzez jego hydrolizê (17). Montagne i wsp. (20) wyka-zali, ¿e bia³ko soi i ziemniaka ma strawnoæ porówny-waln¹ do bia³ka mleka, jednak alergogenne dzia³anie bia-³ek rolinnych nasila produkcjê luzu w jelitach, wraz z którym w kale wyprowadzana jest z organizmu du¿a
Preparaty mlekozastêpcze
w odchowie ciel¹t ras mlecznych*
)
PAWE£ GÓRKA, ZYGMUNT M. KOWALSKI
Katedra ¯ywienia Zwierz¹t Wydzia³u Hodowli i Biologii Zwierz¹t AR, Al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków
Górka P., Kowalski Z. M.
Milk substitutes for dairy calves
Summary
The paper presents current facts concerning the chemical composition of milk substitutes used in rearing dairy calves. Feeding calves with milk substitutes instead of whole milk is a common practice in dairy herds for economic reasons. Mothers milk, on the other hand, is considered to be the best source of nutrition for newborn calves. Poor quality of milk substitutes may easily lead to health problems and poor performances of calves. Research in new production technologies as well as new alternative sources of milk ingredients has increased the quality of milk substitutes. Additional progress in knowledge concerning the nutritional requirements of newborn calves has resulted in adjusting the composition of milk substitute in relation to the young calfs needs. Scientific research has concentrated mainly on the quality of proteins incorporated into milk substitutes, ideal forms of fat substitutes and substitutes of the bioactive components of milk.
Keywords: dairy calves, milk replacer
*) Praca wykonana i finansowana w ramach grantu MNiSW nr 1164/P01/
Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1297 iloæ aminokwasów (g³ównie seryny i treoniny).
Ewentu-alny niedobór aminokwasów w bia³ku jest w praktyce ³atwy do skorygowania, poprzez dodatek aminokwasów syntetycznych (5, 12). Niedoborowe w aminokwasy eg-zogenne dla ciel¹t s¹ nie tylko bia³ka rolinne, ale rów-nie¿ samo mleko. Wzbogacenie preparatu mlekozastêp-czego opartego na bia³ku mleka w argininê wyranie po-prawi³o parametry odchowu ciel¹t (5).
Poszukuje siê wci¹¿ innych, alternatywnych róde³ bia³-ka w ¿ywieniu nowo narodzonych ciel¹t, w tym zw³asz-cza pochodzenia zwierzêcego. Na przyk³ad, wykazano przydatnoæ ca³ych jaj kurzych, suszonych metod¹ roz-py³ow¹, jako sk³adnika preparatu mlekozastêpczego (25). Dodatek ¿ó³tka jaja kurzego, w iloci 6% suchej masy, spowodowa³ tak¿e poprawê dobowych przyrostów ciel¹t (3). W USA chêtnie stosowanym komponentem prepara-tów jest suszone osocze krwi bydlêcej. Charakteryzuje siê ono bardzo wysok¹ wartoci¹ biologiczn¹ bia³ka i mo¿e z powodzeniem stanowiæ nawet 20% bia³ka pój³a (23). Ponadto zawiera immunoglobuliny wp³ywaj¹ce pozytyw-nie na uk³ad immunologiczny cielêcia. Stosuj¹c hydroli-zat czerwonych krwinek mo¿na zast¹piæ nawet 40% ka mleka w preparacie (24). Dobrym zamiennikiem bia³-ka w preparacie jest równie¿ hydrolizat m¹czki rybnej (26).
Do niedawna uwa¿ano, ¿e przewaga bia³ka mleka kro-wiego w ¿ywieniu ciel¹t nad innymi bia³kami polega na zawartoci kazeiny w jego sk³adzie. Kazeina pod wp³y-wem enzymu podpuszczki tworzy skrzep w trawieñcu, z którego sk³adniki s¹ powoli uwalniane, a przez to, jak s¹dzono, mog¹ byæ efektywniej trawione w dalszych od-cinkach przewodu pokarmowego cielêcia. Longenbach i Heinrichs (18) podwa¿yli tê teoriê, uwa¿aj¹c, ¿e podsta-wowym czynnikiem decyduj¹cym o efektywnoci wyko-rzystania bia³ka z preparatu jest jego sk³ad aminokwaso-wy oraz procesy, jakim by³o ono poddane. Natomiast we-d³ug nowo wysuniêtej teorii, osmolalnoæ preparatu mle-kozastêpczego mo¿e wp³ywaæ na szybkoæ opró¿niania trawieñca i pH jego treci (4).
Mimo sta³ego postêpu w badaniach nad opracowaniem idealnego sk³adu preparatu mlekozastêpczego, bia³ko mleka wci¹¿ nie mo¿e byæ zast¹pione w 100% bia³kiem innego pochodzenia. W preparatach mlekozastêpczych jego najczêstszym ród³em jest mleko odt³uszczone lub serwatka. Zw³aszcza serwatkê uwa¿a siê za bardzo dobry komponent preparatu. Obok wysokiej strawnoci i du¿ej zawartoci aminokwasów egzogennych zawiera laktofer-rynê, laktoperoksydazê i lizozym. Sk³adniki te maj¹ dzia-³anie antybakteryjne i immunomoduluj¹ce. Serwatka mo¿e byæ jedynym ród³em bia³ka w preparacie (27).
Mleko pe³ne zawiera 25-30% bia³ka ogólnego w su-chej masie. Zawartoæ tego sk³adnika w proszku prepara-tu mlekozastêpczego najczêciej nie przekracza 22%. Badania amerykañskie wskaza³y, ¿e przy obecnej specy-fice genetycznej byd³a mlecznego rasy holsztyñsko-fry-zyjskiej iloæ bia³ka w preparacie nie powinna byæ ni¿sza ni¿ 22% (1).
Wêglowodany
Laktoza jest g³ównym wêglowodanem mleka. Jest te¿ jedynym ród³em cukru, który cielê potrafi efektywnie trawiæ tu¿ po urodzeniu. Z tego powodu obecnoæ innych
wêglowodanów w preparacie mlekozastêpczym jest nie-po¿¹dana. Niestety, niewielkie iloci skrobi i w³ókna (ce-lulozy, hemicelulozy) mo¿na znaleæ w preparatach, w których zastosowano komponenty pochodzenia rolin-nego. Iloæ w³ókna w proszku preparatu nie powinna prze-kraczaæ 0,5%. Natomiast zawartoæ laktozy powy¿ej 55% mo¿e zwiêkszaæ prawdopodobieñstwo wystêpowania bie-gunek (29).
T³uszcz
T³uszcz w mleku wystêpuje w postaci drobnych (2-6 mikronów) kuleczek op³aszczonych otoczk¹ fosfolipido-wo-bia³kow¹. Obecnie istnieje mo¿liwoæ odtworzenia podobnej struktury w preparacie mlekozastêpczym. Jest to osi¹galne dziêki opracowaniu metody rozpy³owego suszenia t³uszczu w obecnoci komponentu bia³kowego. Poprzez wprowadzenie tej metody znacznie poprawi³a siê jakoæ preparatów mlekozastêpczych, przede wszystkim dziêki polepszeniu ich strawnoci.
Podobnie jak w przypadku bia³ka, t³uszcz mleka czy te¿ t³uszcze pochodzenia zwierzêcego zastêpuje siê tañ-szymi t³uszczami pochodzenia rolinnego. Najbardziej rozpowszechnione przez producentów preparatów mle-kozastêpczych jest stosowanie oleju kokosowego oraz palmowego. O ile t³uszcze pochodzenia zwierzêcego, o du¿ej zawartoci kwasu stearynowego i palmitynowe-go (t³uszcz wo³owy lub wieprzowy), s¹ uznawane za neu-tralne, to podejcie do stosowania t³uszczu pochodzenia rolinnego w preparatach mlekozastêpczych jest bardzo ostro¿ne. T³uszcz kokosowy, palmowy, a tak¿e sojowy zawieraj¹ du¿¹ iloæ rednio³añcuchowych kwasów t³usz-czowych (C-12, C-14), takich jak kwas laurynowy i ka-pronowy. S¹ one bardzo ³atwo wch³aniane z przewodu pokarmowego, co jest ich zalet¹, jednak mo¿e to prowa-dziæ do nadmiernego odk³adania t³uszczu w w¹trobie (7). Schorzeniu temu czêsto towarzyszy wzrost podatnoci ciel¹t na wystêpowanie biegunek. Najnowsze badania fiñ-skie (8), przeprowadzone na cielêtach rasy miêsnej w wie-ku od 14. do 80. dnia ¿ycia, jednoznacznie wykaza³y brak ró¿nic w odchowie ciel¹t otrzymuj¹cych wy³¹cznie mie-szaninê t³uszczy rolinnych (oleju kokosowego, palmo-wego, sojowego i rzepakowego) w porównaniu do ciel¹t otrzymuj¹cych t³uszcz wo³owy w preparacie mlekozastêp-czym. Ograniczone natomiast powinno byæ stosowanie t³uszczy bogatych w nienasycone kwasy t³uszczowe, jak np. olej kukurydziany, sojowy oraz oleje rybne. Ich daw-ka w wysokoci 50% zawartoci t³uszczu prowadzi nie-chybnie do zaburzeñ w funkcjonowaniu przewodu pokar-mowego (10).
O ile nadmiar nienasyconych kwasów t³uszczowych nie jest tolerowany przez organizm cielêcia i mo¿e prowa-dziæ do biegunek, to nie nale¿y zapomnieæ, ¿e kwasy te znajduj¹ siê naturalnie w mleku krowim i dostarczenie pewnej ich iloci w diecie jest niezbêdne. Dodatek oleju rybiego (bogatego w wielonienasycone kwasy t³uszczo-we z rodziny n-3) okaza³ siê pomocny w profilaktyce ro-baczycy u ciel¹t. Poprzez dodatek oleju rybiego do pre-paratu mlekozastêpczego zmniejszono iloæ wydalanych w kale jaj paso¿ytów u ciel¹t dowiadczalnie nimi zara-¿onych (21).
Zawartoæ t³uszczu w preparatach mlekozastêpczych waha siê od 15% do 25% w proszku preparatu. Zbyt niska
Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1298
zawartoæ tego wa¿nego ród³a energii w pierw-szych dniach ¿ycia cielêcia mo¿e prowadziæ do wzrostu zapadalnoci na schorzenia uk³adu od-dechowego. Dotyczy to zw³aszcza okresu zimy. Ju¿ w temperaturze powietrza poni¿ej 15°C za-czyna wzrastaæ zapotrzebowanie organizmu cie-lêcia na energiê. Zwiêkszenie zawartoci t³usz-czu w preparacie w okresie mrozów nawet po-wy¿ej 25% suchej masy wp³ywa pozytywnie na parametry odchowu ciel¹t (9). Wysoki poziom t³uszczu w preparacie wp³ywa jednak negatyw-nie na pobranegatyw-nie paszy starterowej, co jest szcze-gólnie niekorzystne w skróconym systemie od-chowu, gdy¿ opónia rozwój przed¿o³¹dków i wiek odsadzenia. Nale¿y nadmieniæ, ¿e dostar-czenie wiêkszej iloci energii cielêciu w okresie zimy mo¿e równie¿ odbywaæ siê poprzez zwiêk-szenie dawki pój³a. Nie nale¿y jednak podawaæ preparatu mlekozastêpczego w dawce wiêkszej ni¿ 15% masy cia³a na dzieñ, poniewa¿ nasila siê wtedy wystêpowanie biegunek u ciel¹t.
Cielêta otrzymuj¹ce mleko pe³not³uste szyb-ciej przybieraj¹ na masie cia³a (26), co zwi¹zane jest z du¿¹ wartoci¹ energetyczn¹ takiej paszy. Przyrost ten jest w du¿ym stopniu spowodowany odk³adaniem tkanki t³uszczowej w organizmie. W przypadku odchowu ciel¹t ras mlecznych jest to zjawisko niekorzystne, poniewa¿ mo¿e prowa-dziæ do ot³uszczania gruczo³u mlekowego, co odbija siê negatywnie na przysz³ej produkcji mle-ka. Wed³ug badañ Tikofskyiego i wsp. (29), skar-mianie preparatu o zawartoci t³uszczu powy¿ej 15% suchej masy nie przynosi ¿adnych korzyci poza wzrostem odk³adania t³uszczu w organizmie cielê-cia. Natomiast podniesienie zawartoci bia³ka do 26% przy niskiej zawartoci t³uszczu w preparacie przyspiesza wzrost ciel¹t, który jest wynikiem wzrostu bezt³uszczo-wej masy cia³a (1).
Sk³adniki bioaktywne
Obok bia³ka, t³uszczu, laktozy, witamin i sk³adników mineralnych w mleku znajduj¹ siê sk³adniki aktywne bio-logicznie. Zalicza siê do nich, miêdzy innymi, hormony, czynniki wzrostowe, cytokiny, immunoglobuliny oraz bio-aktywne peptydy (32). Ich zawartoæ jest szczególnie du¿a w siarze. Ponadto czêæ bioaktywnych sk³adników po-wstaje w przewodzie pokarmowym w trakcie trawienia bia³ek. Substancje biologicznie aktywne wp³ywaj¹ przede wszystkim na jego rozwój i funkcjonowanie przewodu pokarmowego. Dodatkowo pewna ich czêæ mo¿e byæ wch³aniana z przewodu pokarmowego i dzia³aæ obwodo-wo. Obecnie prowadzone s¹ liczne badania, które dowo-dz¹ ich du¿ej roli dla nowo narodzonego ssaka (11).
Bioaktywne sk³adniki s¹ t¹ frakcj¹ mleka, której obec-nie obec-nie mo¿na jeszcze odtworzyæ w preparacie mlekoza-stêpczym. Z drugiej strony, stworzenie takiego preparatu by³oby zbyt drogie. Dlatego poszukuje siê substancji al-ternatywnych, ³atwych do pozyskania i wprowadzenia do preparatu mlekozastêpczego, których zastosowanie ma w okrelony sposób wp³yn¹æ na organizm cielêcia. Doty-czy to szczególnie sk³adników, które maj¹ przyspieszyæ rozwój przewodu pokarmowego, gdy¿ ubogie w
sk³adni-ród³obia³ka o g e z c p ê t s a z za%stêbpciaz³ekgao* Efektstosowania Pimiennictwo i o s a k ³ a i b t a l o zI 65-72 oPdocghoorswzuenieparamertów 1T9o9u4lleciwsp,. a k ³ a i b t a zi l o r d y H i o s 60 , w ó t s o r y z r p e i n e ¿i n b O t k e f e y c ¹ j a l a w o d a z a i n a w o s o t s ,. p s w i s e ll a L 5 9 9 1 a k ¹ m a n a w e z r g O a w o j o s 60 , e n n e g o g r e l a e i n a ³ a iz D a ti l e j w ó k m s o k a jz e rt a e i n e z s r o g o p , o g e i k n e i c u w o h c d o w ó rt e m a r a p ,. p s w i s e ll a L 5 9 9 1 + a w o j o s a k ¹ M y s a w k o n i m a e n n e g o z g e 50 a i n a t s y z r o k y w a w a r p o P i o s a k ³ a i b K19a9n8janapruphipong, a k ³ a i b t a rt n e c n o K u k z s o r g 30-60 dAokc3e0p%towbiaan³akazapwreapatroratæu M19b8u9giiwsp,. a w o h c o r g a k ¹ M 34 Obiban³k¿iae,ndieizas³rtaanwienoci e n n e g o g r e l a ,. p s w i h s u B 2 9 9 1 a k ³ a i b t a zi l o r d y H j e n b y r i k z c ¹ m 25-75 , w ó t s o r y z r p e i n e ¿i n b O t k e f e y c ¹ j a l a w o d a z a i n a w o s o t s , c i v o n e t e r S 0 0 0 2 t a zi l o r d y H k e n i w r k h c y n o w r e z c 43 c i n ¿ ó r h c y n t o t s i k a r B y p u r g o d u k n u s o t s w j e n l o rt n o k ,. p s w i y e l g i u Q 0 0 0 2 e z c o s o e n o z s u S i w r k 20 oPdocphraowwauparamertów Q20u0ig2leyiwsp,. o g e z r u k a j a j o k ³ a i B 50 Ozabdno¿iweanliaej¹pcrzyyerofesktótw, a i n a w o s o t s ,. p s w i o r o t n a S 4 0 0 2
Tab. 1. Efekty stosowania bia³ka zastêpczego w preparacie mleko-zastêpczym dla ciel¹t
Objanienie: * w bia³ku preparatu
Tab. 2. Wp³yw dodatku probiotycznego BioPlus 2B w prepa-racie mlekozastêpczym oraz paszy starterowej na wyniki skró-conego odchowu ciel¹t (n = 31, x ± s) (wg 15)
Objanienia: * BP otrzymywa³a dodatek BioPlus2B w prepara-cie mlekozastêpczym w iloci 1,28 × 109 spor mikroorganizmów/
kg oraz w mieszance starterowej w iloci 400 g BioPlus 2B/tonê; ** p £ 0,05; *** p £ 0,01 a ³ a i c y s a m y t s o r y z r P y z s a p e i n a r b o p i a p u r G P ). rt n o k ( C BP(dow).* d g ,. c . m y t s o r y z r p e w o b o D 1 x x x Wca³ymdow. 617±106 668±113 ** x x x Tydizeñ1-2. 412±203 464±200 x x x Tydizeñ3-4. 542±153 634±173 ** x x x Tydizeñ5-6. 644±204 694±204 *** x x x Tydizeñ7-8. 872±198 881±232 d / g ,j e w o r e tr a t s y z s a p e i n a r b o P x x x Wca³ymdow. 1951±235 1075±211 *** x x x Tydizeñ1-2. 1294±155 1318±140 x x x Tydizeñ3-4. 1732±272 1834±227 x x x Tydizeñ5-6. 1167±348 1378±300 *** x x x Tydizeñ7-8. 1610±341 1770±338 **
Medycyna Wet. 2007, 63 (11) 1299 ki bioaktywne przetworzone komponenty preparatu
znacz-nie opóniaj¹ ten proces (29). Ponadto nowo narodzone cielêta maj¹ nie w pe³ni rozwiniêty uk³ad immunologicz-ny. Stymulacja jego rozwoju ma s³u¿yæ poprawie statusu zdrowotnego ciel¹t.
Substancjami szeroko ju¿ stosowanymi w preparatach mlekozastêpczych s¹ probiotyki i prebiotyki. Miêdzy in-nymi badania Kowalskiego i wsp. (15) wykaza³y przy-datnoæ tych pierwszych, jako dodatku paszowego w pre-paracie mlekozastêpczym oraz paszy starterowej dla cie-l¹t (tab. 2). Potwierdzono równie¿ dobroczynne dzia³anie dodatków zio³owych w ¿ywieniu ciel¹t (22). Coraz czê-ciej tak¿e b-karoten oraz witaminê A uwa¿a siê za istot-ny sk³adnik diety cielêcia (16).
Zwi¹zkami, które mog¹ okazaæ siê wa¿nymi sk³adni-kami preparatów mlekozastêpczych, s¹ lakoferryna oraz laktoperoksydaza (11, 31). Wystêpuj¹ one tak¿e natural-nie w mleku. Maj¹ dzia³anatural-nie antybakteryjne oraz wp³y-waj¹ pozytywnie na rozwój przewodu pokarmowego. Joslin i wsp. (11) podaj¹c cielêtom laktofferynê w iloci 1 g/dzieñ stwierdzili wzrost dobowych przyrostów masy cia³a ciel¹t. Udowodniono tak¿e istotne znaczenie lotnych kwasów t³uszczowych w przebiegu procesów trawiennych w przewodzie pokarmowym oraz rozwoju nab³onka jeli-ta. Szczególne znaczenie przypisuje siê w tym wzglêdzie kwasowi mas³owemu (13). Wiele innych sk³adników jest obiektem badañ naukowych.
Podsumowanie
Opracowanie nowoczesnych technologii produkcji oraz poszukiwanie nowych komponentów o wysokiej warto-ci biologicznej przyczyni³o siê do znacznej poprawy ja-koci preparatów mlekozastêpczych. Za ogromn¹ zaletê stosowania preparatów mlekozastêpczych nale¿y uznaæ mo¿liwoæ manipulowania ich sk³adem chemicznym oraz dostosowaniem go do potrzeb ¿ywieniowych cielêcia, które ulegaj¹ ci¹g³ym zmianom wraz z postêpem hodow-lanym. Poprzez zmianê sk³adu preparatu mo¿na równie¿ modulowaæ przebieg procesów fizjologicznych zachodz¹-cych w organizmie cielêcia.
Nale¿y zaznaczyæ, ¿e ci¹gle argumentem za stosowa-niem preparatów mlekozastêpczych w odchowie ciel¹t jest ich ni¿sza cena w porównaniu do mleka pe³nego. W kra-jach, gdzie notuje siê spadek cen skupu mleka, obserwu-je siê tendencjê do rezygnacji z odpajania ciel¹t prepara-tami mlekozastêpczymi.
Pimiennictwo
1.Bartlett K. S., McKejth F. K., VandeHaar M. J., Dahl G. E., Drackley J. K.: Growth and body compositon of dairy calves fed milk replacers containing different amounts of protein at two feeding rates. J. Anim. Sci. 2006, 84, 1454--1467.
2.Bush R. S., Toullec R., Caugant I., Guilloteau P.: Effects of raw pea flour on nutrient digestibility and immune responses in the preruminant calf. J. Dairy Sci. 1992, 75, 3539-3552.
3.Catherman D. R.: Evaluation of dried whole egg and egg components in calf milk replacers. J. Dairy Sci. 2002, 85 (Suppl. 1), 307 (Abstr.).
4.Constable P. D., Ahmed A. F., Misk N. A.: Effect of suckling cows milk or milk replacer on abomasal luminal pH in dairy calves. J. Vet. Intern. Med. 2005, 19, 97-102.
5.Fligger J. M., Gibson C. A., Sordillo L. M., Baumrucker C. R.: Arginine supple-mentation increases weight gain, depresses antibody production, and alters cir-culating leukocyte profiles in preruminant calves without affecting plasma growth hormone concentration. J. Anim. Sci. 1997, 75, 3019-3025.
6.Gardner R. W., Shupe M. G., Brimhall W., Weber D. J.: Causes of adverse responses to soybean milk replacers in young calves. J. Dairy Sci. 1990, 73, 1312-1317.
7.Graulet B., Gruffat-Mouty D., Durand D., Bauchart D.: Effects of milk diets containing beef tallow or coconut oil on the fatty acid metabolism of liver slices from preruminant calves. Br. J. Nutr. 2000, 84, 309-318.
8.Huuskonen A., Khalili H., Kiljala J., Joki-Tokola E., Nousiainen J.: Effects of vegetable fats versus lard in milk replacers on feed intake, digestibility, and growth in finnish Ayrshire bull calves. J. Dairy Sci. 2005, 88, 3575-3581. 9.Jaster E. H., McCoy G. C., Fernando R. L.: Dietary fat in milk or milk replacers
for dairy calves raised in hutches during the winter. J. Dairy Sci. 1990, 73, 1843--1850.
10.Jenkins K. J., Kramer J. K., Sauer F. D., Emmons D. B.: Infuence of triglyceri-des and free fatty acids in milk replacers on calf performance, blood plasma, and adipose lipids. J. Dairy Sci. 1985, 63, 669-680.
11.Joslin R. S., Erickson P. S., Santoro H. M., Whitehouse N. L., Schwab C. G., Rejman J. J.: Lactoferrin supplementation to dairy calves. J. Dairy Sci. 2002, 85, 1237-1242.
12.Kanjanapruthipong J.: Supplementation of milk replacers containing soy pro-tein with threonine, methionine, and lysine in the diets of calves. J. Dairy Sci. 1998, 81, 2912-2915.
13.Kotunia A., Woliñski J., Laubitz D., Jurkowska M., Rome V., Guilloteau P., Zabielski R.: Effect of sodium butyrate on the small intestine development in neonatal piglets feed by artificial sow. J. Physiol. Pharmacol. 2004, 55 (Suppl. 2), 59-68.
14. Kowalski Z. M., Górka P.: Jak odchowujemy cielêta w du¿ych orodkach ho-dowlanych? Hoduj z g³ow¹ 2006, 2, 36-40.
15.Kowalski Z. M., Górka P., Schlagheck A.: Performance of Holstein calves fed milk-replacers and starter mixture supplemented with the probiotic feed additi-ve BioPlus 2B, 2007 (oddano do druku).
16.Kume S., Toharmat T.: Effect of colostral beta-carotene and vitamin A on vita-min and health status of newborn calves. Livest. Prod. Sci. 2001, 68, 61-65. 17.Lalles J. P., Toullec R., Branco Pardal P., Sissons J. W.: Hydrolyzed soy protein
isolate sustains high nutritional performance in veal calves. J. Dairy Sci. 1995, 78, 194-204.
18.Longenbach J., Heinrichs A. J. A.: A review of the importance and physiologi-cal role of crud formation in the abomasum of young physiologi-calves. Anim. Feed Sci. Tech. 1998, 73, 85-97.
19.Mbugi P. K., Ingalls J. R., Sharma H. R.: Evaluation of pea protein concentrate as a source of protein in milk replacers for holstein calves. Anim. Feed Sci. Tech. 1989, 24, 267-274.
20.Montagne L., Toullec R., Lalles J. P.: Intestinal digestion of dietary and endo-genous proteins along the small intestine of calves fed soybean or potato. J. Anim. Sci. 2001, 79, 2719-2730.
21.Muturi K. N., Scaife J. R., Lomax M. A., Jackson F., Huntley J., Coop R. L.: The effect of dietary polyunsaturated fatty acids (PUFA) on infection with the nema-todes Ostertagia ostertagi and Cooperia oncophora in calves. Vet. Parasitol. 2005, 129, 273-283.
22.Nowak W., Potkañski A., Zachwieja A., Szulc T., Wylega³a S., Werwiñska K.: Effect of herb extracts on serum immunoglobulins and calf-rearing results. Medycyna Wet. 2005, 61, 1049-1051.
23.Quigley J. D. III, Jaynes C. A., Miller M. L., Schanus E., Chester-Jones H., Marx G. D., Allen M.: Effects of hydrolyzed spray dried red blood cells in milk replacer on calf intake, body weight gain, and efficiency. J. Dairy Sci. 2000, 83, 788-794.
24.Quigley J. D. III, Kost C. J., Wolfe T. A.: Effects of spray-dried animal plasma in milk replacers or additives containing serum and oligosaccharides on growth and health of calves. J. Dairy Sci. 2002, 85, 413-421.
25.Santoro H. M., Erickson P. S., Whitehouse N. L., McLaughilin A. M., Schwab C. G., Quigley J. D. III: Evaluation of a colostrum supplement, with or without trypsin inhibitor, and an egg protein milk replacer for dairy calves. J. Dairy Sci. 2004, 87, 1739-1746.
26.Sretenovic L. J.: A note on the effect of feeding calves on fish-protein-based milk replacers. J. Anim. Feed Sci. 2000, 9, 625-631.
27.Terosky T. L., Heinrichs A. J., Wilson L. L.: A comparison of milk protein sources in diets of calves up to eight weeks of age. J. Dairy Sci. 1997, 80, 2977--2983.
28.Terui H., Morrill J. L., Higgins J. J.: Evaluation of wheat gluten in milk repla-cers and calf starters. J. Dairy Sci. 1996, 79, 1261-1266.
29.Tikofsky J. N., Van Amburgh M. E., Ross D. A.: Effect of varying carbohydrate and fat content of milk replacer on body composition of Holstein bull calves. J. Anim. Sci. 2001, 79, 2260-2267.
30.Toullec R., Lalles J. P., Bouchez P.: Replacement of skim milk with soya bean protein concentrates and whey in milk replacers for veal calves. Anim. Feed Sci. Tech. 1994, 50, 101-112.
31.Van Leeuwen P., Oosting S. J., Mouwen J. M. V. M., Verstegen M. W. A.: Effects of a lactoperoxidase system and lactoferrin, added to a milk replacer diet, on severity of diarrhoea, intestinal morphology and microbiology of digesta and faeces in young calves. J. Anim. Physiol. Anim. Nutr. 2000, 83, 15-23. 32.Zabielski R.: Bioactive peptides in young animal nutrition. J. Anim. Feed Sci.
2001, 10 (Suppl. 1), 169-180.
33.Xu C., Wensing T., Van der Meer R., Beynen A. C.: Mechanism explaining why dietary soya protein vs. skim-milk protein lowers fat digestion in veal calves. Livest. Prod. Sci. 1997, 52, 219-237.
Adres autora: mgr in¿. Pawe³ Górka, ul. Mogilska 17a/1, 31-542 Kraków; e-mail: gorka-pawel@wp.pl
