Praca oryginalna Original paper
Wysi³ek fizyczny jest jednym z czynników streso-twórczych. Wywo³uje on wiele niespecyficznych re-akcji adaptacyjnych organizmu, jak np. wzrost liczby têtna i oddechów, hipertermia, dehydratacja, modula-cja reakcji odpornociowych oraz zmiany sk³adu krwi (2). Liczne badania przeprowadzone u koni dotyczy³y przewa¿nie zwierz¹t startuj¹cych w d³ugodystanso-wych rajdach wytrzyma³ociod³ugodystanso-wych (1, 18, 27). Wyda-je siê Wyda-jednak, ¿e obserwacWyda-je terenowe, bez jakiejkol-wiek ingerencji w powszechnie stosowane obci¹¿enia wysi³kowe, lepiej odzwierciedlaj¹ codzienn¹ pracê koni ni¿ laboratoryjne testy wysi³kowe oraz okazjo-nalny udzia³ tych zwierz¹t w zawodach sportowych. Za³o¿eniem pracy by³a realizacja badañ w zbli¿onych warunkach rodowiskowych na relatywnie du¿ym i zró¿nicowanym pod wzglêdem typu u¿ytkowego ma-teriale zwierzêcym, z zastosowaniem jednakowych metod, co pozwala na ograniczenie wp³ywu
czynni-ków pozaustrojowych, a tym samym na uzyskanie wzajemnie porównywalnych wyników.
Celem badañ by³a ocena zmiennoci wskaników klinicznych i hematologicznych w przebiegu standar-dowego wysi³ku fizycznego koni rekreacyjnych oraz wyczynowych, reprezentuj¹cych ró¿ne dyscypliny sportowe.
Materia³ i metody
Badaniami objêto 114 koni w wieku 2-16 lat, wród któ-rych by³y: wyczynowe konie sportowe (S) reprezentuj¹ce ró¿ne dyscypliny (wycigi p³askie W, wycigi k³usaków K, skoki przez przeszkody Sk i powo¿enie zaprzêgami jednokonnymi Z), zwierzêta rekreacyjne (R) oraz hodow-lane (H). Pe³niejsz¹ charakterystykê badanych koni wed³ug kryterium ich u¿ytkowania przedstawiono w tab. 1.
Zwierzêta pochodzi³y z 7 orodków treningowych, 2 orodków rekreacji konnej oraz 1 orodka hodowlanego.
Wp³yw standardowego wysi³ku fizycznego koni
na wartoci wybranych wskaników klinicznych
i hematologicznych
WIES£AW KRUMRYCH
Zak³ad Fizjopatologii Rozrodu i Gruczo³u Mlekowego, Pañstwowy Instytut Weterynaryjny Pañstwowy Instytut Badawczy, Al. Powstañców Wlkp. 10, 85-090 Bydgoszcz
Krumrych W.
Effect of a standard physical exercise of horses on the values of selected clinical and haematological indices
Summary
The aim of the study was to evaluate the changeability of clinical and haematological indices as a result of a standard physical effort of horses. The study included 114 clinically healthy horses representing different groups: breeding horses (27), recreation horses (22) and sport horses (65). The group of sport horses consisted of race horses (11), trotters (15), jumping horses (25) and driving horses (14). The heart rate (HR) and respiratory rate (RR) measurements as well as blood collection were performed three times: before exercise, immediately after exercise and after a 30-minute rest. The blood samples were assessed for red blood cell count (RBC), hematocrit (Ht), hemoglobin (Hb), white blood cell count (WBC), lymphocytes (L) and neutrophils (N).
The study demonstrated that a standard physical exercise in sport horses results in a significant, temporary changes in the values of clinical and haematological indices. The differences of these reactions in animals representing different sport disciplines suggest the relation with the intensity, type and duration of the effort. The highest post-exercise changeability of these indices was found in sport horses (especially driving horses) which were subject to the greatest exercise load. The average post-exercise increase of the values of HR, RR, RBC, Ht, Hb and L was 212; 637; 36; 41; 31 and 50% respectively. A relatively small physical effort of recreation horses did not result in statistically significant changes of these indices except for an increase in the respiratory rate (by about 115%).
Dane z wywiadu przeprowadzonego bezporednio przed przyst¹pieniem do realizacji procedury badawczej, bada-nia kliniczne koni (pomiar temperatury rektalnej, liczby têtna i oddechów, ocena stanu b³on luzowych oraz czas wype³niania naczyñ kapilarnych), a tak¿e uzyskane ex post wyniki badañ hematologicznych wskazywa³y, ¿e zwierzê-ta by³y zdrowe. Regularnie stosowano u nich zabiegi pro-filaktyczne obejmuj¹ce odrobaczenia oraz szczepienia ochronne przeciwko influenzie i tê¿cowi. ¯ywienie koni by³o zbilansowane pod wzglêdem energetyczno-bia³ko-wym, mineralnym i witaminowym wg zasad opracowanych w normach ¿ywienia tych zwierz¹t (19).
Podsta-wowymi sk³adnikami dawek by³y: siano, ziarno zbó¿ (> 80% owies), granulaty dla koni sporto-wych lub hodowlanych (Sukces, PAVO) oraz okresowo dodatki uzupe³niaj¹ce (EQUISTRO Elytaan, EQUISTRO Haemolytan 400, Sukces Elektrolity, PAVO Total Supply, HIPPOVIT Extra). Konie mia³y zapewniony sta³y dostêp do lizawek mineralnych i wody. Warunki utrzyma-nia zwierz¹t w badanych orodkach by³y zbli¿o-ne i uwzglêdnia³y wymagania podyktowazbli¿o-ne ich dobrostanem.
Konie sportowe by³y objête codziennym pro-gramem treningowym, w czasie od 6 miesiêcy (K) do kilku lat (Sk i Z), którego specyfikê wa-runkowa³ rodzaj dyscypliny sportowej. Zwierzêta rekreacyjne u¿ytkowano w sezonie wiosenno-let-nim doæ nieregularnie. redni czas ich dziennej pracy wynosi³ 2-3 godziny, podczas którego by³y dosiadane przez m³odzie¿ ucz¹c¹ siê jazdy kon-nej. Aktywnoæ fizyczna kontrolnych koni
ho-dowlanych by³a znacznie mniejsza i ogranicza³a siê do po-bytu na przystajennych pastwiskach i padokach przez 8-10 godzin dziennie. Realizacja celu pracy przebiega³a w opar-ciu o obci¹¿enia wysi³kowe, których forma, czas i inten-sywnoæ wynika³y z za³o¿eñ trenerów. Ingerencja w ich pracê by³a ograniczona do minimum i sprowadza³a siê je-dynie do przeprowadzenia badañ klinicznych i pobrania próbek krwi. Ogóln¹ charakterystykê wysi³ku fizycznego koni ró¿nych grup u¿ytkowych przedstawiono w tab. 2.
Badania prowadzono jedynie w sezonie letnim (czerwiec--wrzesieñ), w miejscach sta³ego bytowania koni. rednia temperatura otoczenia podczas badañ wynosi³a 21,8 ± 4,2°C, za wilgotnoæ powietrza, cinienie atmosferyczne i si³a wiatru utrzymywa³y siê w zakresie, odpowiednio: 40-75%, 998-1016 hPa oraz 3-5,5 m/s, za sam wysi³ek realizowano na pod³o¿u równym i piaszczystym.
Pomiary metod¹ os³uchow¹ liczby uderzeñ serca (HR) i oddechów (RR), a tak¿e pobieranie krwi przeprowadza-no trzykrotnie (w godz. 9.00-12.00): przed wysi³kiem (w stajni, przed osiod³aniem i przynajmniej godzinê po kar-mieniu), bezporednio po nim oraz po 30-minutowym od-poczynku, w sk³ad którego wchodzi³o rozprê¿enie koni. Krew do badañ pobierano z ¿y³y szyjnej zewnêtrznej do plastikowych probówek o objêtoci 4 ml z wersenianem dwupotasowym (K2EDTA), przy u¿yciu zamkniêtego
sys-temu Vacuette. W próbkach krwi oznaczano (w czasie do 5 godz. od chwili pobrania), przy u¿yciu analizatora hema-tologicznego Sysmex F800 (TOA Medical Electronics Co. Ltd, Japan): liczbê krwinek czerwonych (RBC), wskanik hematokrytowy (Ht), stê¿enie hemoglobiny (Hb) oraz licz-bê krwinek bia³ych (WBC). Procentowy udzia³ neutrofi-lów (N) i limfocytów (L) okrelono na podstawie mikro-skopowej analizy rozmazów krwi barwionych metod¹ May--Grünwalda-Giemsy.
Uzyskane wyniki przedstawiono w postaci redniej aryt-metycznej (x) oraz odchylenia standardowego (sd). Istot-noæ ró¿nic miêdzy wartociami rednimi sprawdzono za
Tab. 1. Charakterystyka badanych koni wed³ug kryterium ich u¿ytkowania
Objanienie: n liczba zwierz¹t; H konie hodowlane; R ko-nie rekreacyjne; S koko-nie sportowe; W koko-nie wycigowe; K k³usaki; Sk konie skokowe; Z konie zaprzêgowe; kwpn holenderski koñ gor¹cokrwisty (Koninkliijke Vereniging Warm-bloed Paardenstamboek Nederland)
i n o k y p u r G ) n ( Pkoodngir(unp)y (wWlaietakch) P(³ne)æ R(ans)a H ) 7 2 ( (36-,1461) kolgaicezrey((1107)) slzachet(n2a7)pó³krew R ) 2 2 ( (84,-3165) wakl³aacczhey((91)3) ) 4 1 ( a k s l o p o k l e i w ) 5 ( i k s ji l a w c u k ) 3 ( r e g n il f a h S ) 5 6 ( W ) 1 1 ( (43,-059) ) 4 ( e z c a l k ) 5 ( y r e i g o ) 2 ( y h c a ³ a w w e r k a n ³ e p ) 1 1 ( a k s l e i g n a K ) 5 1 ( (22,-133) kolgaicezrey((69)) standardbred(15) k S ) 5 2 ( (86,-4144) ) 5 ( e z c a l k ) 4 1 ( y r e i g o ) 6 ( y h c a ³ a w ) 5 1 ( n p w k ) 6 ( a k s r e w o n a h ) 3 ( a k s r u b n e d l o ) 1 ( s i a ç n a rf e ll e s Z ) 4 1 ( (74,-5101) ) 2 ( e z c a l k ) 4 ( y r e i g o ) 8 ( y h c a ³ a w ) 1 1 ( a k s ¹ l n p w k (3)
Tab. 2. Ogólna charakterystyka standardowego wysi³ku fizycznego koni ró¿nych typów u¿ytkowych
Objanienie: A faza intensywnej pracy; B ca³oæ sesji wysi³kowej
e i n o K Czas(min). Charakterystykawys³ikufziycznego A B R 10-15 55-60 Smtêinp.(,)1g0almoipn.(5,)mk³iuns.n,)akp³urzsem(5iemninni.e,)zsetêsptê(p1e0mm(i2n5-).30 S W 2-3 12-15 S13tê-1p4(1mm/sin,).k,)³uks³u(5s(m5imni).n.,)galop(2000mwtempie K 12-18 20-30 m 0 0 0 3 ( s u ³ k ,) m 0 0 2 ( p ê t s : k e l u s o d e t ê i n g ê z r p a z e i n o K e i p m e t w m 0 0 4 1 ( s u ³ k ,) m 0 0 4 ( p ê t s ,) s / m 7 e i p m e t w m 0 0 2 1 ( s u ³ k ,) s / m 1 1 e i p m e t w m 0 0 4 ( s u ³ k ,) s / m 7 s u ³ k ,) s / m 1 1 e i p m e t w m 0 0 4 ( s u ³ k ,) s / m 7 e i p m e t w ) m 0 0 2 ( p ê t s z a r o ) s / m 7 e i p m e t w m 0 0 3 ( k S 20-30 50-60 e i n n e i m e z r p a n p o l a g z a r o s u ³ k , p ê t s : a w o k t ¹ z c o p a z a F : y c a r p j e n w y s n e t n i y z a F .) . n i m 0 1 . k o o p ( m e s u ³ k z m c 0 4 1 -0 2 1 . s y w o y d o k z s e z r p z e z r p w ó k o k s 0 4 -0 3 . n i m 0 3 -0 2 e i s a z c w Z 30-40 40-50 Pk³ouwso(¿5e0n0i0emzapwrztêegmapmieij4e,d2nmok/osn,)nsytmêp:i(s1tê0p00(5m00,)mk³u,)s ) s / m 9 , 3 e i p m e t w m 0 0 0 3 ( i m a d o k z s e z r p a m e z rt z
pomoc¹ testu Tukeya, przyjmuj¹c za istotne ró¿nice, któ-rych prawdopodobieñstwo zaistnienia w drodze przypad-ku nie przekracza³o 5%. Wszystkie analizy przeprowadzo-no za pomoc¹ pakietu statystycznego Statistica v. 6.0 (Stat-Soft).
Wyniki i omówienie
rednie wartoci liczby uderzeñ serca (HR) i odde-chów (RR) badanych zwierz¹t przedstawiono w tab. 3. Wykazano istotny powysi³kowy wzrost wartoci obu wskaników, z wyj¹tkiem HR u koni rekreacyjnych. Stwierdzono, ¿e reakcja ta w znacznie wiêkszym stop-niu dotyczy³a grupy S ani¿eli R, przy czym rodzaj stan-dardowego obci¹¿enia wysi³kowego warunkowa³ jej wielkoæ. Najwiêkszy powysi³kowy wzrost HR i RR (odpowiednio: o ok. 212 i 637%) stwierdzono u koni zaprzêgowych, które, jak siê wydaje, by³y najbardziej obci¹¿one prac¹ (tab. 2). Potwierdzeniem tego jest wykazana tylko u tych zwierz¹t statystycznie istotna ró¿nica miêdzy rednimi wartociami omawianych wskaników w badaniu I i III. Zró¿nicowany wzrost HR i RR u badanych koni by³ wynikiem przede wszyst-kim ró¿nego zapotrzebowania pracuj¹cych miêni na tlen. Powszechnie uwa¿a siê, ¿e wielkoæ tych zmian jest dobrym wyk³adnikiem intensywnoci wysi³ku, choæ uwarunkowania w tym wzglêdzie s¹ wieloczyn-nikowe (15, 24). Du¿e znaczenie przypisuje siê tak¿e m.in. rodzajowi wysi³ku, czasowi jego trwania i czê-stotliwoci, a tak¿e indywidualnej reaktywnoci na dan¹ dawkê aktywnoci fizycznej (2, 16). Zarejestro-wany w badaniach spadek wartoci omawianych wskaników po 30-min. odpoczynku w kierunku war-toci przedwysy³kowych pokrywa siê z innymi obser-wacjami (4, 5, 11, 24) i wskazuje na dobre przygoto-wanie wydolnociowe koni do stosowanych obci¹¿eñ wysi³kowych.
Niezmiernie istotn¹ kwesti¹ w trakcie wysi³ku jest równie¿ szybkoæ rozprowadzania tlenu w organizmie i wykorzystanie w pracuj¹cych miê-niach. Porównanie rednich przedwysy³-kowych wartoci wskaników czerwo-nokrwinkowych (RBC, Ht i Hb) wyka-za³o statystycznie istotne zró¿nicowanie w poszczególnych grupach zwierz¹t (tab. 4). Najwiêkszymi wartociami tych wskaników charakteryzowa³y siê ko-nie W oraz K, natomiast najmko-niejszymi R. Nie stwierdzono ró¿nic miêdzy gru-p¹ H a koñmi poddawanymi regularnym obci¹¿eniom wysi³kowym, z wyj¹tkiem istotnie wiêkszej zawartoci Hb w krwi koni W w porównaniu z H. Zró¿nico-wanie spoczynkowych wartoci oma-wianych wskaników, jak wskazuj¹ wyniki wielu badañ, mog³o byæ uwarun-kowane wp³ywem czynników endogen-nych, takich jak: rasa, wiek oraz p³eæ zwierz¹t (12). Niestety, eliminacja ewen-tualnego ich oddzia³ywania by³a nie-mo¿liwa ze wzglêdu na specyfikê u¿yt-kowania poszczególnych grup badanych koni. Wyniki wielu badañ wskazuj¹, ¿e zwiêkszonemu zapotrzebowaniu miêni Tab. 3. rednie wartoci (x ± sd) liczby uderzeñ serca (HR)
oraz oddechów (RR) w przebiegu wysi³ku fizycznego koni ró¿nych grup u¿ytkowych
Objanienie: I, II, III czas badania (odpowiednio: przed, bez-porednio po wysi³ku oraz po 30 min. odpoczynku); a, b red-nie oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotred-nie przy p < 0,05 (dotyczy ró¿nic miêdzy I, II i III); A, B, C rednie oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie przy p < 0,05 (dotyczy ró¿nic miêdzy rednimi wartociami przedwysi³kowymi); n, H, R, S, W, K, Sk, Z jak w tab. 1 e i n o K ) n ( Badanie /(mHiRn). /(mRiRn). ) 7 2 ( H 36,59±4,96 15,44±4,06 R ) 2 2 ( I II II I 1 5 , 5 ± 6 3 , 4 3 1 2 , 6 ± 5 4 , 3 4 7 4 , 6 ± 5 5 , 7 3 6 3 , 6 1 a±4,03 8 1 , 5 3 b±10,32 5 5 , 9 1 a±3,32 S ) 5 6 ( W ) 1 1 ( I II II I 3 7 , 6 3 a±8,78 3 7 , 2 8 b±15,50 3 7 , 8 3 a±5,68 4 6 , 7 1 a±4,37 2 8 , 7 6 b±10,60 8 1 , 8 2 a±5,96 K ) 5 1 ( I II II I 7 8 , 5 3 a±5,78 7 2 , 8 8 b±11,83 0 2 , 9 3 a±6,13 3 3 , 9 1 a±5,43 0 4 , 2 6 b±13,25 3 7 , 1 2 a±5,28 k S ) 5 2 ( I II II I 6 5 , 4 3 a±7,31 8 0 , 2 7 b±13,54 0 8 , 8 3 a±7,51 4 2 , 6 1 a±4,67 4 4 , 3 8 b±22,25 6 5 , 2 2 a±7,20 Z ) 4 1 ( I II II I 7 5 , 3 3 a±7,32 6 8 , 4 0 1 b±20,85 7 5 , 8 4 c±6,20 6 8 , 4 1 a±2,80 7 5 , 9 0 1 b±22,05 3 4 , 0 3 c±5,88
Tab. 4. rednie wartoci (x ± sd) wskaników czerwonokrwinkowych w prze-biegu wysi³ku fizycznego koni ró¿nych grup u¿ytkowych
Objanienie: RBC liczba krwinek czerwonych; Ht wskanik hematokrytu; Hb stê¿enie hemoglobiny; a, b rednie oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie przy p < 0,05 (dotyczy ró¿nic miêdzy I, II i III); A, B, C rednie oznaczone ró¿-nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie przy p < 0,05 (dotyczy ró¿nic miêdzy rednimi wartociami przedwysi³kowymi) ); n, H, R, S, W, K, Sk, Z, I, II, III jak w tab. 3
e i n o K ) n ( Badanie R(TB/C)l (H/lt)l (mmHbo/l)l H ) 7 2 ( 8,44ABC±1,18 0,40AB±0,05 6,18AB±0,58 R ) 2 2 ( I II II I 7 6 , 7 A±1,56 0 1 , 2 ± 3 2 , 8 2 9 , 1 ± 9 9 , 7 8 3 , 0 A±0,08 0 1 , 0 ± 0 4 , 0 9 0 , 0 ± 9 3 , 0 8 5 , 5 A±0,54 3 4 , 0 ± 7 6 , 5 3 4 , 0 ± 6 6 , 5 S ) 5 6 ( W ) 1 1 ( I II II I 0 8 , 9 aBC±0,67 5 7 , 2 1 b±1,42 4 4 , 0 1 a±1,10 8 4 , 0 aB±0,03 8 5 , 0 b±0,05 0 5 , 0 ab±0,03 4 1 , 8 aC±0,74 8 2 , 0 1 b±0,71 2 6 , 8 a±0,77 K ) 5 1 ( I II II I 6 1 , 0 1 aC±1,40 5 0 , 2 1 b±1,27 1 8 , 9 a±1,06 5 4 , 0 aAB±0,06 4 5 , 0 b±0,06 5 4 , 0 a±0,07 2 7 , 6 aB±0,72 7 1 , 8 b±1,00 1 6 , 6 a±0,82 k S ) 5 2 ( I II II I 2 3 , 8 aAB±1,32 0 2 , 0 1 b±1,36 1 6 , 8 a±1,16 0 4 , 0 aAB±0,07 9 4 , 0 b±0,06 1 4 , 0 a±0,05 8 6 , 6 aB±0,84 5 0 , 8 b±0,89 7 5 , 6 a±0,66 Z ) 4 1 ( I II II I 9 0 , 8 aAB±0,88 8 9 , 0 1 b±1,26 4 9 , 8 a±1,19 9 3 , 0 aAB±0,03 5 5 , 0 b±0,07 4 4 , 0 a±0,06 8 3 , 6 aAB±0,79 5 6 , 8 b±0,65 1 1 , 7 a±0,93
na tlen towarzyszy m.in. wzrost wartoci wskaników czerwonokrwinkowych (3, 15, 26). Reakcjê tê zareje-strowano równie¿ w badaniach w³asnych, przy czym jej intensywnoæ by³a zró¿nicowana. Najwiêkszy wzrost wartoci RBC, Ht i Hb zarejestrowano w na-stêpstwie standardowego wysi³ku koni Z (odpowied-nio: o ok. 36, 41 i 36%) oraz W (o ok. 30, 21 i 26%). Nieco ni¿sza ich zmiennoæ (ok. 20-23%) cechowa³a k³usaki (K) i konie Sk. Wyrany zwi¹zek miêdzy wzro-stem wartoci wskaników czerwonokrwinkowych a intensywnoci¹ wysi³ku fizycznego zdaj¹ siê potwier-dzaæ wyniki uzyskane u zwierz¹t u¿ytkowanych re-kreacyjnie (R), bowiem powysi³kowy wzrost ich war-toci by³ najmniejszy (odpowiednio: o ok. 7, 5 i 2%) i nie zosta³ potwierdzony statystycznie. Rezultat ten koresponduje z innymi badaniami, w których obser-wowano podobne relacje (8, 17, 27). Uwa¿a siê, ¿e powysi³kowy wzrost wartoci wskaników czerwono-krwinkowych spowodowany jest przede wszystkim wyrzutem erytrocytów z tzw. magazynów trzewnych (g³ównie ledziony) do krwi obwodowej. Konie po-siadaj¹ zdolnoæ gromadzenia w ledzionie ok. 50-60% ogólnej liczby tych komórek (13). W trakcie wysi³ku fizycznego zostaj¹ one uwalniane do krwi obwodo-wej w wyniku skurczów miêni g³adkich ledziony, zainicjowanych wzmo¿on¹ aktywnoci¹ uk³adu wspó³-czulnego oraz zwiêkszonym stê¿eniem kr¹¿¹cych ka-techolamin (24). Warto podkreliæ, ¿e wysi³ek fizycz-ny nie jest jedyfizycz-nym czynnikiem generuj¹cym opisane zjawisko. Wzrost wartoci omawianych wskaników w nastêpstwie skurczów ledziony obserwowano rów-nie¿ w sytuacjach stresowych, jak np. przejcie koni
na tor wycigowy, oczekiwanie na start, pobieranie krwi (21). Konsekwencj¹ intensywnego wysi³ku fizycznego jest tak¿e zmniejszenie objêtoci krwi kr¹-¿¹cej w wyniku przemieszczenia wody z osocza poza uk³ad naczy-niowy (g³ównie do miêni) oraz jej utraty wraz z potem, a co za tym idzie wzrost wartoci omawianych wskaników krwi (g³ównie Ht). O skali tego zja-wiska mo¿e wiadczyæ obserwo-wana u koni utrata ok. 25-30 l wody podczas rajdów d³ugody-stansowych (28).
Zarejestrowany w badaniach wzrost wartoci wskaników czerwonokrwinkowych by³ przejciowy i krótkotrwa³y, co pokrywa siê z wynikami badañ innych autorów (3, 8, 15, 17) i wskazuje na dobr¹ adaptacjê koni do stosowanych obci¹¿eñ wysi³kowych. D³u¿sze utrzymy-wanie siê tych zmian mog³oby wskazywaæ na zbyt du¿y wysi³ek, nieproporcjonalny do stopnia wytrenowania zwierz¹t. Zjawisko to obser-wowano zw³aszcza u koni poddanych d³ugotrwa³emu i wyczerpuj¹cemu wysi³kowi, wykazuj¹c nastêpnego dnia po rajdzie m.in. podwy¿szon¹ wartoæ Ht (27).
Wyranie mniejsze zró¿nicowanie rednich warto-ci spoczynkowych w badanych grupach koni charak-teryzowa³o wskaniki bia³okrwinkowe (tab. 5). Ana-liza statystyczna potwierdzi³a jedynie istotnie wiêk-sz¹ przedwysi³kow¹ liczbê limfocytów u K w porów-naniu z koñmi R. Równie¿ tylko w przypadku liczby tych komórek stwierdzono istotny wzrost bezpored-nio po wysi³ku koni W (o ok. 66%), Z (o ok. 50%) i Sk (o ok. 37%) z wyran¹ tendencj¹ spadku do wartoci przedwysi³kowych po 30-minutowym odpoczynku. Pomimo ¿e statystycznie nie potwierdzono wysi³ko-wo indukowanej zmiennoci liczby WBC i N oraz sto-sunku N/L, uzyskane wyniki koresponduj¹ z rezulta-tami innych badañ (8, 11, 23).
Jedn¹ z czêciej obserwowanych reakcji organizmu na wysi³ek fizyczny jest wzrost liczby krwinek bia-³ych w krwi (7, 11). Zjawisko to winno siê okrelaæ mianem pseudoleukocytozy, bowiem reakcja ta nie jest zwi¹zana z produkcj¹ nowych komórek, lecz uwarun-kowana g³ównie wzrostem liczby w efekcie uwolnie-nia ich do krwi obwodowej ze ledziony oraz, w mniej-szym stopniu, z wêz³ów ch³onnych i szpiku kostnego na skutek zwiêkszonej sekrecji katecholamin (6, 7). Wykazano przy tym znacznie mniejszy wzrost liczby limfocytów w umiarkowanym wysi³ku treningowym oraz podczas podniecenia przedwycigowego koni ani¿eli po wycigu lub intensywnym treningu (23). Objanienie: WBC liczba krwinek bia³ych; L liczba limfocytów; N liczba neutrofilów;
N/L stosunek neutrofilów do limfocytów; a, b rednie oznaczone ró¿nymi literami ró¿ni¹ siê istotnie przy p < 0,05 (dotyczy ró¿nic miêdzy I, II i III); A, B rednie oznaczone ró¿ny-mi literaró¿ny-mi ró¿ni¹ siê istotnie przy p < 0,05 (dotyczy ró¿nic ró¿ny-miêdzy redniró¿ny-mi wartociaró¿ny-mi przedwysi³kowymi); n, H, R, S, W, K, Sk, Z, I, II, III jak w tab. 3
Tab. 5. rednie wartoci (x ± sd) wskaników bia³okrwinkowych w przebiegu wysi³ku fizycznego koni ró¿nych grup u¿ytkowych
e i n o K ) n ( Badanie W(GB/C)l (GL/)l (GN/)l N/L H ) 7 2 ( 7,97±1,79 2,78AB±1,07 5,00±1,02 2,07±0,83 R ) 2 2 ( I II II I 9 3 , 1 ± 4 6 , 6 0 5 , 1 ± 5 8 , 6 0 1 , 1 ± 6 7 , 6 1 9 , 1 A±0,56 9 6 , 0 ± 9 0 , 2 9 4 , 0 ± 0 0 , 2 7 8 , 0 ± 1 3 , 4 7 9 , 0 ± 1 4 , 4 0 8 , 0 ± 4 4 , 4 5 9 , 0 ± 6 4 , 2 5 7 , 0 ± 7 2 , 2 9 7 , 0 ± 7 3 , 2 S ) 5 6 ( W ) 1 1 ( I II II I 7 8 , 0 ± 1 4 , 8 8 3 , 1 ± 0 2 , 0 1 1 6 1 , 1 ± 3 8 , 8 1 0 , 3 aAB±0,43 1 0 , 5 b±0,76 1 4 , 3 a±0,63 4 5 , 0 ± 6 9 , 4 5 6 , 0 ± 3 7 , 4 2 7 , 0 ± 1 0 , 5 3 2 , 0 ± 7 6 , 1 2 1 , 0 ± 5 9 , 0 5 2 , 0 ± 9 4 , 1 K ) 5 1 ( I II II I 6 2 , 1 ± 4 6 , 8 4 5 , 1 ± 1 9 , 9 0 3 , 1 ± 0 8 , 8 6 5 , 3 B±0,74 7 8 , 0 ± 0 6 , 4 7 6 , 0 ± 9 6 , 3 2 8 , 0 ± 6 7 , 4 7 9 , 0 ± 3 9 , 4 1 8 , 0 ± 6 7 , 4 4 3 , 0 ± 8 3 , 1 2 2 , 0 ± 9 0 , 1 1 2 , 0 ± 1 3 , 1 k S ) 5 2 ( I II II I 0 1 , 2 ± 5 8 , 7 9 3 , 2 ± 1 2 , 9 6 2 , 2 ± 9 0 , 8 6 4 , 2 aAB±1,07 8 3 , 3 b±1,34 5 5 , 2 ab±1,06 1 6 , 1 ± 5 0 , 5 6 8 , 1 ± 2 4 , 5 7 8 , 1 ± 0 2 , 5 5 6 , 1 ± 3 5 , 2 1 5 , 1 ± 4 9 , 1 3 6 , 1 ± 5 4 , 2 Z ) 4 1 ( I II II I 7 2 , 1 ± 2 1 , 7 7 6 , 1 ± 0 6 , 8 7 3 , 1 ± 1 0 , 8 4 4 , 2 aAB±0,54 7 6 , 3 b±0,92 6 9 , 2 ab±0,83 6 9 , 0 ± 2 3 , 4 7 0 , 1 ± 9 4 , 4 6 9 , 0 ± 4 6 , 4 4 5 , 0 ± 4 8 , 1 5 4 , 0 ± 9 2 , 1 4 6 , 0 ± 0 7 , 1
Wyniki badañ w³asnych koresponduj¹ z powy¿szymi spostrze¿eniami, bowiem u koni sportowych wykaza-no wyranie wiêkszy powysi³kowy wzrost liczby lim-focytów ani¿eli u zwierz¹t u¿ytkowanych rekreacyj-nie. Obserwacje przeprowadzone u koni poddanych wyczerpuj¹cym obci¹¿eniom wysi³kowym wykaza³y, ¿e leukocytoza mo¿e mieæ przebieg dwufazowy (7, 10). Po przejciowym wzrocie liczby limfocytów stwier-dzano ponowny wzrost WBC po³¹czony z niewielk¹ limfopeni¹ oraz silnie zaznaczon¹ neutrofili¹ w wy-niku uwolnienia puli granulocytów przyciennych i zwiêkszonego uwalniania tych komórek ze szpiku kostnego (7). Uwa¿a siê, ¿e zmiana kinetyki leukocy-tów, manifestuj¹c¹ siê wzrostem stosunku N/L, zwi¹-zana jest ze wzrostem stê¿enia hormonów korowonad-nerczowych (g³ównie kortyzolu) w krwi (9, 22). Kor-tyzol nie tylko stymuluje produkcjê neutrofilów w szpi-ku kostnym i ich uwalnianie do krwi obwodowej oraz hamuje migracjê tych komórek z przestrzeni ródna-czyniowej (20), ale tak¿e wp³ywa supresyjnie na licz-bê kr¹¿¹cych limfocytów (25). Zwrócono równie¿ uwagê na fakt, ¿e maksymalne stê¿enie kortyzolu w krwi wystêpuje u koni ju¿ po up³ywie 20-30 minut od wysi³ku (14), natomiast najwiêksz¹ neutrofiliê wy-kazywano po jednej (10, 22) lub kilku godzinach (23). Prezentowane wyniki nie udzielaj¹ jednak odpowie-dzi na pytanie, czy standardowy wysi³ek koni ró¿nych grup u¿ytkowych móg³ wzbudziæ drug¹ fazê leukocy-tozy, bowiem uk³ad badañ obejmowa³ znacznie krót-szy czas obserwacji.
Przeprowadzone badania wykaza³y, ¿e standardo-wy standardo-wysi³ek fizyczny koni sportostandardo-wych standardo-wywo³uje istot-ne, przejciowe zmiany w wartociach wskaników kliniczno-hematologicznych. Zró¿nicowanie tej reak-cji u zwierz¹t reprezentuj¹cych ró¿ne dyscypliny spor-towe wskazuje na jej zwi¹zek z intensywnoci¹, ro-dzajem i czasem trwania wysi³ku. Najwiêksz¹ po-wysi³kow¹ zmiennoæ wspomnianych wskaników stwierdzono bowiem u koni wyczynowych (zw³asz-cza zaprzêgowych) poddawanych najwiêkszym obci¹-¿eniom wysi³kowym, podczas gdy u zwierz¹t u¿ytko-wanych rekreacyjnie relatywnie niewielki wysi³ek nie wywo³ywa³ podobnej reakcji. Wydaje siê, ¿e okreso-wy monitoring koni sportookreso-wych w trakcie kilkumie-siêcznych programów treningowych pozwoli nie tyl-ko na tyl-kontrolê stanu zdrowia tych zwierz¹t, ale tak¿e na ocenê ich potencja³u wydolnociowego wobec sto-sowanych obci¹¿eñ wysi³kowych.
Pimiennictwo
1.Al-Qudah K. M., Al-Majali A. M.: Status of biochemical and antioxidant variables in horses before and after long distance race. Revue Med. Vet. 2006, 157, 307-312.
2.Art T., Lekeux P.: Execise-induced physiological adjustments to stressful con-ditions in sports horses. Livest. Prod. Sci. 2005, 92, 101-111.
3.Fan Y. K., Hsu J. C., Peh H. C., Tsang C. L., Cheng S. P., Chiu S. C., Ju J. C.: The effects of endurance training on the hemogram of the horse. Asian-Aust. J. Anim. Sci. 2002, 15, 1348-1353.
4.Gottlieb-Vedi M., Essen-Gastavsson B., Lindholm A.: Cardio-respiratory and plasma lactate responses to exercise with low draught resistances in Stan-dardbred trotters. J. Vet. Med. 1996, A 43, 635-641.
5.Hargreaves B. J., Kronfeld D. S., Naylor J. R.: Ambient temperature and relative humidity influenced packed cell volume, total plasma protein and other variables in horses during an incremental submaximal field exercise test. Equine Vet. J. 1999, 31, 314-318.
6.Horohov D. W., Keadle T. L., Pourciau M. A., Littlefield-Chabaud M. A., Kamerling S. G., Keowen M. L., French D. D., Melrose P. A.: Mechanism of exercise-inducted augmentation of lymphokine activated killer (LAK) cell activity in the horse. Vet. Immunol. Immunopathol. 1996, 53, 221-233. 7.Iversen P. O., Stokland A., Rolstad B., Benestad H. B.: Adrenaline-induced
leukocytosic: recruitment of blood cells from rat spleen, bone marrow and lymphatics. Eur. J. Appl. Physiol. 1994, 68, 219-227.
8.Jawor P., Stefaniak P., Borkowski J., Przewony M., Wierzbicki H., Swage-makers J.-H.: Przydatnoæ wybranych parametrów krwi w monitorowaniu prawid³owoci treningu koni dyscypliny skoków przez przeszkody. Medycy-na Wet. 2007, 63, 213-218.
9.Jensen-Waern M., Lindberg A., Johannisson A., Grondahl G., Lindgren J. A., Essen-Gustavsson B.: The effects of an endurance ride on metabolism and neutrophil function. Equine vet. J. 1999, Suppl. 30, 605-609.
10.Korhonen P. A. S., Lilius E. M., Hyyppa S., Räsänen L. A., Pösö A. R.: Production of reactive oxygen species in neutrophils after repeated bouts of exercise in Standardbred trotters. J. Vet. Med. 2000, A 47, 565-573. 11.Krumrych W.: Variability of clinical and haematological indices in the
course of training exercise in jumping horses. Bull. Vet. Inst. Pulawy 2006, 50, 391-396.
12.Krumrych W.: Wskaniki laboratoryjne krwi koni wartoci referencyjne i interpretacja. Wyd. PIWet, Pu³awy 2003.
13.Kunugiyama I., Ito N., Narizuka M., Katanka S., Furukawa Y., Hiraga A., Kai M., Kubo K.: Measurement of erythrocyte volumes in splenectomized horses and sham-operated horses at rest and during maximal exercise. J. Vet. Med. Sci. 1997, 59, 733-737.
14.Marc M., Parvizi N., Ellendorff F., Kallweit E., Elsaesser F.: Plasma cortisol and ACTH concentrations in the warmblood horses in response to a standar-dized treadmill exercise test as physiological markers for evaluation of training status. J. Am. Sci. 2000, 78, 1936-1946.
15.Muñoz A., Riber C., Santisteban R., Rubio M. D., Agüera E. I., Castejõn F. M.: Cardiovascular and metabolic adaptations in horses competing in cross country events. J. Vet. Med. Sci. 1999, 61, 13-20.
16.Muñoz A., Cuesta I., Riber C., Gata J., Trigo P., Castejõn F. M.: Trot asymmetry in relation to physical performance and metabolism in equine endurance rides. Equine. Vet. J. 2006, 36, 50-54.
17.Piccione G., Giannetto C., Fazio F., di Mauro S., Caola G.: Haematological response to different workload in jumper horses. Bulg. J. Vet. Med. 2007, 10, 21-28.
18.Piccione G., Vazzana I., Giannetto C., Gianesella M., Ferrantelli V.: Modi-fication of some haematological and haematochemical parameters in horse during long distance rides. Res. J. Vet. Sci. 2008, 1, 37-43.
19.Praca zbiorowa (Chachu³owa J., Budzyñski M., Chrzanowski S., Zio³ecka A.): Normy ¿ywienia koni. Zalecenia ¿ywieniowe i wartoæ pokarmowa pasz. Instytut Fizjologii i ¯ywienia Zwierz¹t im. J. Kielanowskiego PAN, Jab³onna k. Warszawy 1997.
20.Pyne D. B.: Regulation of neutrophils function during exercise. Sports Med. 1994, 17, 245-258.
21.Revington M.: Haematology of the racing Thoroughbred in Australia 1: Reference values and the effect of excitement. Equine Vet. J. 1983, 15, 141--144.
22.Robson P. J., Alston T. D., Myburgh K. H.: Prolonged suppression of the innate immune system in the horse following an 80 km endurance race. Equine Vet. J. 2003, 35, 133-137.
23.Rossdale P. D., Burguez P. N., Cash R. S. G.: Changes in blood neutrophils/ lymphocyte ratio related to adrenocortical function in the horse. Equine Vet. J. 1982, 14, 293-298.
24.Sexton W. L., Erickson H. H.: Effects of treadmill elevation on hart rate, blood lactate concentration and packed cell volume during graded submaxi-mal exercise in ponies. Equine Vet. J., 1990, Suppl. 9, 57-60.
25.Shinkai S., Watanabe S., Asai H., Shek P. N.: Cortisol response to exercise and post exercise suppression of blood lymphocyte subset counts. Int. J. Sports Med. 1996, 17, 597-603.
26.Smith J. E., Erickson H. H., Debowes R. M., Clark M.: Changes in circula-ting equine erythrocytes induced by brief, high-speed exercise. Equine Vet. J. 1989, 21, 444-446.
27.Szarska E.: Zmiany wybranych parametrów krwi koni rajdowych w zale¿-noci od d³ugoci dystansu. Medycyna Wet. 2001, 57, 522-526.
28.White C.: Thermoregulation and fluid balance in the horse. Dist. Int. 2001, 6, 20-23.
Adres autora: doc. dr hab. Wies³aw Krumrych, Al. Powstañców Wlkp. 10, 85-090 Bydgoszcz; e-mail: wierych@go2.pl
