NR 852 EKONOMICZNE PROBLEMY USàUG NR 117 2015
àUKASZ ZAKONNIK1, PIOTR CZERWONKA2 Uniwersytet àódzki
ELEKTRONICZNE INSTRUMENTY PáATNICZE JAKO PRZYKáAD INNOWACYJNYCH ROZWIąZAĔ W ZAKRESIE ROZLICZEĔ DETALICZNYCH W POLSCE
Streszczenie
W prezentowanym artykule autorzy omawiają elektroniczne instrumenty páatnicze w Polsce w kontekĞcie innowacyjnoĞci. W wyniku przeprowadzonej analizy za najlepiej rokujące uznane zostaáy rozwiązania oparte na kartach páatniczych i natychmiastowych przelewach bankowych. WątpliwoĞci wybudziáy páatnoĞci mobilne i wirtualna gotówka. Wskazano takĪe na potencjaá páatnoĞci biometrycznych.
Sáowa kluczowe: páatnoĞci elektroniczne, páatnoĞci detaliczne, innowacyjnoĞü.
Wprowadzenie
W okresie ostatnich kilku lat w Polsce pojawiáo siĊ wiele nowych instrumen-tów páatniczych pozwalających na dokonywanie rozliczeĔ w formie elektronicznej. Na áamach róĪnych mediów zagoĞciáy takie terminy, jak páatnoĞci zbliĪeniowe czy páatnoĞci mobilne. Pomimo jednak tego medialnego szumu oczywiste wydaje siĊ, Īe osiągniĊcie poĪądanej popularnoĞci danego instrumentu wĞród uĪytkowników nie bĊdzie sprowadzaáo siĊ tylko do sprawnie przeprowadzonej kampanii promo-cyjnej.
Celem prezentowanego artykuáu staje siĊ wiĊc przeĞledzenie i ocena znaczenia nowoczesnych elektronicznych instrumentów páatniczych w kontekĞcie ich
1
Katedra Informatyki Ekonomicznej, Wydziaá Ekonomiczno-Socjologiczny Uà.
2
wszechnienia siĊ na rynku páatniczym (oraz ewentualnej moĪliwoĞci wypierania innych instrumentów umoĪliwiających realizacjĊ páatnoĞci). NaleĪy takĪe zauwa-Īyü, Īe dynamiczny rozwój szeroko rozumianych metod dokonywania páatnoĞci zaowocowaá koniecznoĞcią modyfikowania – praktycznie w trybie ciągáym – regu-lacji prawnych. Zmianom ulegaáy takie istotne pojĊcia, jak pieniądz elektroniczny, a niektóre kluczowe ustawy przetrwaáy tylko dekadĊ (UOEIP 2002), ulegając póĨ-niej znacznym modyfikacjom. Samo pojĊcie elektronicznego instrumentu páatni-czego zostaáo skonstruowane tak szeroko, Īe powodowaáo wątpliwoĞci co do jasnej interpretacji i skutkowaáo pewnym nakáadaniem siĊ pojĊü (np. elektroniczny in-strument páatniczy i jego specyficzny rodzaj – karta páatnicza). W związku z tymi kwestiami autorzy, odwoáując siĊ do pojĊcia „elektroniczny instrument páatniczy”, stosują pewne uogólnienia – co naleĪy mieü na uwadze Ğledząc treĞü artykuáu.
1. Podziaá elektronicznych instrumentów páatniczych
Usytuowanie elektronicznych instrumentów páatniczych poĞród innych in-strumentów páatniczych nastrĊcza pewnych problemów. Jedną z przyczyn tych problemów jest obserwowany dynamiczny rozwój analizowanej grupy instrumen-tów. Podstawowy podziaá instrumentów páatniczych, w kontekĞcie regulacji praw-nych w Polsce, moĪna znaleĨü w wielu Ĩródáach. Jeden z tych podziaáów zostaá zaprezentowany w tabeli 1 (za dyrektorem Departamentu Systemu Páatniczego w NBP – Adamem TochmaĔskim). JuĪ po krótkiej analizie treĞci ukazanych we wspomnianej tabeli moĪna dostrzec, z jak dynamicznym zjawiskiem mamy do czy-nienia. Widaü to chociaĪby po usytuowaniu instrumentów páatnoĞci mobilnych. Instrumenty te w ostatnim czasie – ze wzglĊdu na swoją rosnącą popularnoĞü i mnogoĞü konkretnych rozwiązaĔ – tak naprawdĊ przesuwają siĊ z czĊĞci „pay before” do „pay now”3, czy nawet „pay later”. Dodatkowo moĪna zauwaĪyü, Īe w prezentowanej tabeli nie uwzglĊdniono instrumentów wymykających siĊ anali-zom banków centralnych – moĪna tu mieü na myĞli np. gotówkĊ wirtualną – z Bit-Coinem na czele.
3
Próba zastĊpowania debetowych kart páatniczych moĪliwoĞcią dokonania páatnoĞci mo-bilnej w powiązaniu z rachunkiem bankowym.
Tabela 1 Podziaá podstawowych instrumentów páatniczych
ħródáo: (TochmaĔski 2013, s. 28).
PoniĪej przedstawiono inny podziaá instrumentów páatniczych, który tym razem stara siĊ uwzglĊdniü wspomniane wczeĞniej, inne rozwiązania.
Tabela 2 Macierz pieniądza
ħródáo: opracowanie wáasne na podstawie (ECB 2012, s. 11).
OczywiĞcie próba analizy kaĪdego z pokazanych rozwiązaĔ (i jego pochod-nych) wykracza poza ramy prezentowanego artykuáu. W związku z powyĪszym niezmiernie istotne staje siĊ znalezienie odpowiedzi na pytanie – które z przedsta-wianych instrumentów są najbardziej istotne w kontekĞcie moĪliwoĞci rozwoju i dominacji na rynku. W odpowiedzi na to pytanie pomocne powinny siĊ staü in-formacje prezentowane w kolejnym punkcie artykuáu.
2. Znaczenie elektronicznych instrumentów páatniczych w kontekĞcie wskazaĔ instytucji finansowych i badawczych
Przechodząc do wskazaĔ róĪnego rodzaju instytucji (tak finansowych, jak i badawczych), a dotyczących znaczenia poszczególnych instrumentów páatniczych, bardzo czĊsto dostrzec moĪna poruszanie kwestii innowacyjnoĞci.
W raporcie Komitetu ds. Systemów PáatnoĞci i Rozrachunku, przygotowanym dla Banku Rozrachunków MiĊdzynarodowych, wskazano nastĊpujące tendencje rozwojowe dostrzegane w przypadku instrumentów páatniczych (a szerzej páatnoĞci elektronicznych) (CPSS 2012, s. 1; za IwaĔczuk-Kaliska 2013, s. 111):
– rynek detalicznych usáug páatniczych jest bardzo dynamiczny; obserwuje siĊ na nim duĪą liczbĊ nowych rozwiązaĔ, jednak tylko niektóre z nich miaáy jak dotąd istotny wpáyw na jego rozwój;
– wiĊkszoĞü innowacji zostaáa opracowana pod kątem specyfiki rynku kra-jowego; tylko nieliczne mają miĊdzynarodowy zasiĊg, chociaĪ podobne produkty pojawiáy siĊ na caáym Ğwiecie;
– duĪy nacisk jest káadziony na przyspieszenie przetwarzania páatnoĞci, po-przez szybszy rozrachunek lub krótszy czas potrzebny do zainicjowania páatnoĞci;
– siáą napĊdową innowacji w wielu krajach byáa miĊdzynarodowa integracja finansowa, stanowiąca podstawĊ dziaáaĔ rządów oraz stwarzająca nowe moĪliwoĞci biznesowe na rozszerzonym rynku;
– wykorzystanie innowacyjnych technologii spowodowaáo znaczący wzrost roli instytucji niebankowych w páatnoĞciach detalicznych zdominowanych dotychczas przez banki.
We wspominanym powyĪej raporcie wskazano na istotną rolĊ innowacyjnoĞci w wykorzystaniu:
– kart páatniczych, – páatnoĞci internetowych, – páatnoĞci mobilnych,
– kompleksowej obsáugi i prezentacji páatnoĞci (EEPP), – poprawy infrastruktury, bezpieczeĔstwa i zaufania.
Z kolei w ramach Programu Rozwoju Obrotu Bezgotówkowego w Polsce na lata 2014–2020 (KOBiM 2013) – w czĊĞci na lata 2014–2016 – zdefiniowano m.in. nastĊpujące cele prezentowane w tabeli 3:
Tabela 3 Najistotniejsze cele z punktu widzenia instrumentów páatniczych
ħródáo: KOBiM 2013, s. 10.
W programie opisywanym powyĪej, wskazano teĪ m.in. na nastĊpujące kon-kretne dziaáania:
– wspieranie dziaáaĔ związanych z wprowadzaniem na rynek nowych, nisko-kosztowych metod páatnoĞci, w tym páatnoĞci mobilnych,
– rozwój funkcjonalnoĞci dodatkowych kart páatniczych – cashback, páatno-Ğci zbliĪeniowe,
– wspieranie powstawania bezpiecznych i efektywnych instrumentów umoĪ-liwiających páatnoĞci pomiĊdzy osobami fizycznymi (P2P), w tym takich, które są oparte na rachunkach bankowych.
W związku z szeroko poruszanym aspektem innowacyjnoĞci interesującą wy-daje siĊ kwestia uporządkowania elektronicznych instrumentów páatniczych w kon-tekĞcie stopnia innowacyjnoĞci. Pomocne zestawienie zaprezentowano w tabeli 4.
Tabela 4 StopieĔ innowacyjnoĞci i obszar zastosowaĔ wybranych instrumentów páatniczych
Jak widaü z powyĪszej tabeli, samo pojĊcie innowacyjnoĞci moĪna interpre-towaü na róĪnym poziomie intensywnoĞci (innowacje przyrostowe i radykalne). Niemniej naleĪy w tym miejscu pamiĊtaü, Īe w 2010 r. Bank ĝwiatowy wskazaá, Īe wĞród 101 banków centralnych moĪna byáo wyáoniü przeszáo 170 innowacyjnych instrumentów bądĨ metod páatnoĞci detalicznych. Jednak tylko w niewielkim pro-cencie uzyskaáy one szerszą akceptowalnoĞü (WB 2011, s. 44).
Przedstawione powyĪej informacje znajdują dodatkowe potwierdzenie w kon-tekĞcie przewidywaĔ co do znaczenia poszczególnych instrumentów (a wáaĞciwie wykorzystywanych technologii) w przyszáoĞci ksztaátowania siĊ sposobów doko-nywania páatnoĞci (rysunek nr 1).
Rys. 1. Technologie, które bĊdą miaáy najwiĊkszy wpáyw na branĪĊ páatniczą w Europie ħródáo: (Polasik 2013, s. 84).
Dokonując szybkiej konkluzji, do najbardziej interesujących rozwiązaĔ naleĪą obecnie w Polsce:
– rozwiązania oparte na kartach páatniczych, – rozwiązania bazujące na przelewach bankowych, – rozwiązania oparte na technologiach kanaáu mobilnego, – inne (gáównie wirtualny pieniądz, páatnoĞci biometryczne).
3. Ocena rzeczywistego znaczenia poszczególnych instrumentów w Polsce
Przechodząc do oceny wáaĞciwego potencjaáu i znaczenia poszczególnych elektronicznych instrumentów páatniczych w Polsce, naleĪy zaznaczyü, Īe ocena ta odbywa siĊ gáównie na podstawie analizy iloĞci wykonanych transakcji danym instrumentem (zwáaszcza w porównaniu do moĪliwoĞci uĪycia innych rozwiązaĔ). Karty zbliĪeniowe
W roku 2013 wykonano 2,24 miliarda operacji kartowych w Polsce (NBP 2014). IloĞü operacji wykonanych zbliĪeniowo wyniosáa okoáo 270 milionów (NBP 2014, VISA 2013). Udziaá operacji wykonanych zbliĪeniowo wynosiá wiĊc okoáo
12% wszystkich operacji kartowych. W II kwartale 2014 roku juĪ blisko 70% wy-dawanych kart páatniczych posiadaáo wbudowaną funkcjonalnoĞü zbliĪeniową (NBP 2014).
Natychmiastowe przelewy bankowe
IloĞü zleceĔ w krajowych systemach rozliczeĔ páatnoĞci detalicznych w czasie rzeczywistym Express Elixir (KIR 2014) i Blue Cash (Blue Cash 2014) regularnie roĞnie i w II kwartale 2014 roku wynosiáa odpowiednio 213 tys. oraz 399 tys. (KIR 2014). Przedstawiony potencjaá nie moĪe jednak przysáoniü faktu, Īe iloĞü zleceĔ w Express Elixirze i systemie Blue Cash stanowi tylko 0,15% iloĞci zleceĔ, jakie mają miejsce w systemie Elixir (KIR 2014). Informacja ta moĪe byü odbierana na niekorzyĞü wspominanych systemów – niemniej dla prawidáowej oceny znaczenia omawianych instrumentów istotny jest stopieĔ wykorzystania przelewów natych-miastowych w páatnoĞciach online. Wedáug badaĔ szybki przelew internetowy (praktycznie na równi z przelewami tradycyjnymi i páatnoĞcią przy odbiorze) jest najpopularniejszą metodą páatnoĞci w sklepach internetowych (IS 2014, s. 16). PáatnoĞci mobilne
W wielu publikacjach i analizach páatnoĞci mobilne przedstawiane są jako kluczowe dla rozwoju caáego handlu elektronicznego (i nie tylko). Porównanie rzeczywistej i przewidywanej iloĞci transakcji e-commerce i transakcji związanych z páatnoĞciami mobilnymi na Ğwiecie jednoznacznie obrazuje dynamikĊ rozwoju zwáaszcza tych drugich. O ile jeszcze w roku 2012 iloĞü transakcji e-commerce byáa przeszáo dwukrotnie wiĊksza w stosunku do iloĞci transakcji związanych z páatno-Ğciami mobilnymi, o tyle juĪ w 2014 roku róĪnica miĊdzy nimi zmniejszyáa siĊ do 18% (Capgemini 2013, s. 15). Warto jednak nadmieniü, Īe rozwój páatnoĞci mobil-nych moĪe w doĞü znaczący sposób róĪniü siĊ w zaleĪnoĞci od kraju. Uwarunko-wania rozwoju e-páatnoĞci i m-páatnoĞci w krajach rozwiniĊtych i na rynkach wschodzących przedstawiono w tabeli 5:
Tabela 5 Uwarunkowania rozwoju e-páatnoĞci i m-páatnoĞci w krajach rozwiniĊtych i na rynkach
wschodzących
ħródáo: (Klimontowicz 2013, s. 266).
Z powyĪszej tabeli moĪe wynikaü, Īe w krajach rozwiniĊtych páatnoĞci mobil-ne niekoniecznie muszą odnieĞü jednoznaczny sukces i staü siĊ bardzo popularmobil-ne. W przypadku Polski niepokojące są wymieniane poniĪej fakty. Rozwiązanie IKO (banku PKO BP) byáo uĪytkowane we wrzeĞniu 2014 roku przez okoáo 200 tys. osób. Oznacza to, Īe bankowi udaáo siĊ poáączyü rachunki ROR z aplikacją IKO tylko w okoáo 2,5% przypadków. Konkurencyjny system PeoPay (stworzony przez Pekao SA) w czerwcu 2014 roku posiadaá 58 tys. zarejestrowanych uĪytkowników. Oznacza to, Īe po aplikacjĊ siĊgnĊáo zaledwie 0,7% posiadaczy rachunków dla klientów indywidualnych (Kisiel 2014, s. 28).
Inne rozwiązania
WĞród innych rozwiązaĔ popularnoĞü – choü w chwili obecnej bardziej me-dialną niĪ faktyczną – zdobywają sobie szczególnie dwa: szeroko rozumiane páat-noĞci biometryczne oraz pieniądz wirtualny. W przypadku tego pierwszego w Pol-sce próby z wdroĪeniem páatnoĞci biometrycznych rozpoczĊáy banki spóádzielcze. Powszechniejsze wykorzystanie planuje Getin Bank, który na I póárocze 2015 roku zapowiada wprowadzenie debetowej karty páatniczej z funkcją biometryczną za-miast PIN-u (GB 2014). Zupeánie inaczej prezentuje siĊ kwestia wirtualnej gotówki w jej najbardziej znanej formie BitCoin. Niestety trudno przewidywalne falowania kursu tej waluty stwarzają wątpliwoĞci co do dáugotrwaáego znaczenia tego rozwią-zania; rzutowaü teĪ mogą na krajowe rozwiązania, jak chociaĪby system billon (Billon 2014).
Podsumowanie
Przedstawione powyĪej informacje, siáą rzeczy tylko w skróconej postaci, oddają ogólne tendencje dotyczące omawianego w artykule zjawiska. Wydaje siĊ, Īe w obecnej sytuacji na najlepszej drodze do osiągniĊcia szerokiego sukcesu w Polsce są instrumenty rozwijające funkcjonalnie moĪliwoĞci kart páatniczych. Przemawia za tym stosunkowo spory odsetek transakcji przeprowadzanych zbliĪe-niowo w porównaniu do áącznej liczby transakcji kartowych. WątpliwoĞci moĪe w tym przypadku budziü fakt, Īe funkcjonalnoĞü zbliĪeniowa – tak chĊtnie imple-mentowana w nowo wydawanych kartach páatniczych – jest jeszcze przez sporą czĊĞü posiadaczy kart nieuĪywana (Ğwiadomie lub nie). Dodatkowo kartowe páatno-Ğci zbliĪeniowe wydają siĊ mieü konkurencjĊ w zbliĪeniowych páatnopáatno-Ğciach mobil-nych. JednakĪe biorąc pod uwagĊ prezentowane wczeĞniej w artykule wątpliwoĞci, páatnoĞci mobilne stanowią chyba najwiĊkszą zagadkĊ co do tego, czy w koĔcu odniosą w Polsce oczekiwany sukces (porównaj: Zakonnik, Czerwonka 2014). Ciekawymi instrumentami stają siĊ te oparte na przelewach bankowych – czyli wspomniane wczeĞniej systemy rozliczeĔ páatnoĞci detalicznych w czasie rzeczy-wistym. Pomimo ich obecnie ograniczonego wykorzystania (w stosunku do syste-mu Elixir), wydaje siĊ, Īe te rozwiązania stanowią nieuniknioną drogĊ rozwoju funkcjonowania przelewów bankowych. Przechodząc w koĔcu do innych rozwią-zaĔ, bardzo interesujące wydają siĊ rozwiązania oparte o identyfikacjĊ uĪytkownika z wykorzystaniem technologii biometrycznych. Ich zastosowanie wydaje siĊ bardzo atrakcyjne, i to nie tylko w poáączeniu z kartami páatniczymi. Natomiast wciąĪ nie-jasna jest przyszáoĞü wirtualnej gotówki, która po początkowej fali entuzjazmu wydaje siĊ byü trochĊ ofiarą swojego wáasnego sukcesu, bĊdąc nieodporną na dzia-áania niemające oparcia w procesach gospodarczych.
Literatura
1. Billon (2014), http://www.billon.info [20.01.2015]. 2. Blue Cash (2014), http://www/bluecash.pl [20.01.2015].
3. Capgemini (2013), World Payments Report 2013, http://www.capgemini.com/ resource-file-access/resource/pdf/wpr_2013.pdf [20.01.2015].
4. Committee on Payment and Settlement Systems (CPSS) (2012), Innovations in retail payments, http://www.bis.org/cpmi/publ/d102.pdf [20.01.2015].
5. European Central Bank (ECB) (2012), Virtual Currency Schemes, http://www.ecb.europa.eu/pub/pdf/other/virtualcurrencyschemes201210en.pdf [20.01.2015].
6. Getin Bank (GB) (2014), Getin Bank wprowadza pierwszą na Ğwiecie transakcjĊ biometryczną kartą debetową,
https://www.getinbank.pl/o-banku/biuro- prasowe/2014/getin-bank-przeprowadzil-pierwsza-na-swiecie-transakcje-biometryczna-karta-debetowa [20.01.2015].
7. IwaĔczuk-Kaliska A. (2013), Wybrane teoretyczne i praktyczne aspekty funkcjo-nowania systemów páatnoĞci detalicznych, w: H. ĩukowska, M. ĩukowski (red.), Obrót bezgotówkowy w Polsce, KUL, Lublin.
8. Kisiel M. (2014), Cisza przed burzą na rynku?, „Gazeta Finansowa” 17–23.10. 9. Klimontowicz M. (2013), Determinanty rozwoju páatnoĞci mobilnych w Polsce
i na Ğwiecie, w: Annales UMSC Lublin – Polonia, vol. XLVII, Lublin. 10. Krajowa Izba Rozliczeniowa (KIR) (2014), http://www.kir.pl [20.01.2015]. 11. Narodowy Bank Polski (NBP) (2014), http://www.nbp.pl [20.01.2015].
12. Polasik M. (2013), Innowacje páatnicze stosowane w fizycznych punktach sprzeda-Īy, w: H. ĩukowska, M. ĩukowski (red.), Obrót bezgotówkowy w Polsce, KUL, Lublin.
13. Program Rozwoju Obrotu Bezgotówkowego w Polsce na lata 2014–2020. Koalicja na rzecz Obrotu Bezgotówkowego i MikropáatnoĞci (KOBiM) (2013), http://zbp.pl/public/repozytorium/dla_bankow/rady_i_komitety/obrot_bezgotowko wy/dokumenty_dla_czlonkow/Cz_I_Dokument_strategiczny.pdf [20.01.2015]. 14. Raport Ecommerce Internet Standard (IS) (2014), http://www.internetstandard.pl/
konferencja/ecommerce2014/raport [20.01.2015].
15. TochmaĔski A. (2013), Miejsce obrotu bezgotówkowego w systemie páatniczym, w: H. ĩukowska, M. ĩukowski (red.), Obrót bezgotówkowy w Polsce, KUL, Lu-blin.
16. Ustawa z dnia 12 wrzeĞnia 2002 r. o elektronicznych instrumentach páatniczych (UOEIP), DzU 2002 nr 169, poz. 1385.
17. VISA (2013), Polscy konsumenci wybierają páatnoĞci zbliĪeniowe, https://www.visa.pl/o-nas/aktualnosci/polscy-konsumenci-wybieraj-p-atno-ci-zbli-eniowe-159-mln-transakcji-zbli-eniowych-z-u-yciem-kart-visa-w-2013-r- [20.01.2015].
18. World Bank (2011), Systems Worldwide – a Snapshot. Outcomes of the Global Payment Systems Survey 2010, http://siteresources.worldbank.org/FINANCIAL SECTOR/Resources/282044-1323805522895/121534_text_corrections_ 3-15.pdf [20.01.2015].
19. Zakonnik à., Czerwonka P. (2014), PáatnoĞci mobilne w Polsce – analiza SWOT, w: M. NiedĨwiedziĔski (red.), Studia i Materiaáy PSZW, Bydgoszcz.
ELECTRONIC PAYMENT INSTRUMENTS AS AN EXAMPLE OF INNOVATIVE SOLUTIONS FOR RETAIL SETTLEMENTS IN POLAND
Summary
In the presented paper, the authors discuss the electronic payment instruments in Poland in the context of innovation. As a result of the analysis, authors recognize solu-tions based on payment cards and immediate bank transfers as the best. Doubts raised mobile payments and virtual cash. The authors also pointed out the potential of bio-metric payment.
Keywords: electronic payments, retail payments, innovation.
