STUDIES II HISTORY O F P O L IS H ST A T E A N D L A W
e-ISSN 2450-6095; ISSN 1733-0335
Pa u l i n a Ka m i ń s k a ( Łó d ź)
Z b a d a ń n a d pro ced u rą licytacji
w K ró lestw ie P olskim do 1875 roku
1. W prowadzenie; 2. Prawne uregulowania licytacji; 3. M ateriały dokum entujące procedurę licyta cji; 3.1. Przygotowywanie licytacji; 3.2. Przebieg postępow ania licytacyjnego; 3.3. Skutki licytacji; 4. Podsumowanie.
1
Licytacja, istotny element obrotu gospodarczego, również w Królestwie Pol
skim wykorzystywana była zarówno w odniesieniu do eksploatacji własności p ań
stwowej, samorządowej, prywatnej, jak i realizacji innych celów, w tym ochrony
interesu wierzycieli1. W literaturze pod pojęciem licytacji rozum iano „przedaż
publiczną rzeczy niepodzielnej, która nie może być dogodnie rozdzieloną, lub któ
rej żaden z współwłaścicieli nie może lub nie chce przyjąć. Ma ona cechy i skutki
działu, gdy rzecz przysądzoną zostaje jednem u z współwłaścicieli; m a zaś cechy
i skutki przedaży, gdy rzecz przechodzi do osoby obcej”2. W języku potocznym
licytację utożsamiano z aukcją (fr. auction, niem. Öffentliche Steigerung)3. Choć
ustawodawca wyróżnia dwa rodzaje licytacji: sądową i administracyjną, to Maksy
milian Zatorski proponuje więcej kryteriów podziału. Wyróżnia sprzedaż rucho
mości i nieruchomości (auctio i subhastatio), licytację sądową i zasądową, publicz
ną i prywatną, przymusową i dobrowolną, właściwą i niewłaściwą4.
1 W g K. Sójki-Zielińskiej sp rzedaż licytacyjna była „podstaw ow ym sp o so b em zaspokojenia w ierzyciela n a m ajątk u dłu żn ik a”. Księstwo W arszawskie, [w:] H istoria p a ństw a i praw a Polski, red. J. B ardach, t. III, W arszaw a 1981, s. 157.
2 J.J. D elsol, Z asady K odeksu Napoleona w zw ią zk u z nauką i jurysprudencyą, t. III, W arszaw a 1874, s. 218. W g definicji sform ułow anej przez M . Z atorskiego, licytacja to „p rzetarg w ogól ności, zaś «auctio» i «subhastatio» są szczególnem i ro d zajam i licytacyi czyli p rzetarg u , z k tó ry ch «auctio» oznacza [...] p rzetarg rzeczy ru ch o m y ch , a «subhastatio» rzeczy nieru ch o m y ch ”.
O kontrakcie kupna za w a rtym w drodze licytacyi w edług zasad praw a rzym skiego i austryackiego z uw zględnieniem praw a pruskiego, francuskiego, saskiego i projektu drezdeńskiego, wspólnego niemieckiego praw a o zobow iązaniach, K raków 1868, s. 4.
3 S.B. L inde, Słow nik ję zy k a polskiego, t. II: G -L , Lwów 1855, s. 636. 4 M. Z atorski, op. cit., s. 13.
Analiza zagadnienia wymaga zbadania - obok ustawodawstwa - także i prak
tyki, co umożliwi poznanie funkcjonowania tego ważnego narzędzia nabywania
i zbywania własności. Materiałów praktyki zachowało się bardzo dużo - pozwalają
na ustalenie przedm iotu licytacji, powodów, dla jakich ją przeprowadzano, a także
czynników gospodarczych, społecznych, prawnych, które miały na nią wpływ.
2
W Królestwie Polskim podstawowe regulacje dotyczące licytacji sądowych za
wierały: Kodeks Napoleona z 1804 r. (Code civil des Franęais)5, Kodeks cywilny
Królestwa Polskiego z 1825 r.6, Kodeks postępowania cywilnego z 1806 r. (Code
de procedure civile)7 oraz Kodeks handlowy z 1807 r. (Code de commerce)8.
KPC w części I, księdze V „O wykonaniu wyroków”9 regulował sprzedaż przez
licytację publiczną zajętych w drodze egzekucji sądowej ruchom ości10, ren t11, nie
5 P rzepisy K odeksu N ap o leo n a [dalej: KN] cyt. za: S. Z aw adzki, Prawo cywilne obow iązujące
w Królestwie Polskiem , t. 1, W arszaw a 1860.
6 D zien n ik Praw K rólestw a Polskiego [dalej: D PK P], t. X, n r 41, s. 234-235, 238-240. O sprze daży przez licytację ru ch o m o ści należących do m ałoletnich w Księstwie W arszaw skim i w Króle stwie Polskim do 1876 r., w świetle praktyki zob. J. M achut-K ow alczyk, R adafam ilijna p o d powagą
sądu pokoju w świetle a k t łęczyckich, zgierskich i łódzkich z lat 1809-1876, Łódź 2014, s. 166-168.
7 P rzepisy K odeksu p o stęp o w an ia cyw ilnego [dalej: KPC] cyt. za: S. Z aw adzki, op. cit., t. 2, W arszaw a 1861.
8 P rzepisy K odeksu handlow ego [dalej: KH] cyt. za: S. Z aw adzki, op. cit., t. 2.
9 W części I, księdze V, ty tu le IX K PC znajdow ały się jeszcze przepisy dotyczące zajęcia p ło d ó w (art. 6 2 6 -6 3 5 ), któ re zostały uchylone p o stan o w ien iem K sięcia N am iestn ik a Królew skiego z 8 lipca 1823 r. (DPKP, t. V III, n r 33, s. 9 3 -9 9 ), gdyż „przepisy te nie są stosow ne do stanu g o sp o d arstw a krajow ego i szkodliw e dla ro ln ictw a pociągają za sobą skutki, n iem n iej d o ch o d y p ubliczne n a u szczerbek narażają”. S. Z aw adzki, op. cit., t. 2, s. 372, przypis 1.
10 A rt. 5 8 3 -6 2 5 K PC (przepisy dotyczące zajęcia ru ch o m o ści).
11 A rt. 6 3 6-655 K PC (przepisy dotyczące zajęcia rent). P od pojęciem „renta” ro zu m ian o „k a p itały przynoszące pro cen t, a niew ym agalne, lecz podlegające spłacie p rzez d łu żn ik a (jak np. k a n o n y n a dob rach ); p o d o b n ie ż i pensye dożyw otnie”. H. C hw alibóg, W ykład kodexu postępo
w ania cywilnego, W arszaw a 1874, s. 204. K an o n em nazw ano „w skarbow ości K rólestw a K ongre
sowego [...] czynsz w ieczysty z dóbr, przez rząd p ru sk i rozdarow anych, lub za cesarza M ikołaja I ro zp rzed an y ch o so b o m p ry w atn y m , z obow iązkiem p łace n ia «kanonu», jako p ro c e n tu od 1/3 w arto ści dóbr, pozostaw ionej n a hypotece (z m ożliw ością spłaty p rzez nabyw ców ). N iem niej k a n o n e m zow ie się czynsz z placów m iejskich, w ieczyście przez skarb w ydzierżaw ionych”. Z. G loger, Encyklopedja staropolska ilustrowana, t. II, W arszaw a 1901, s. 326-3 2 7 . W K rólestw ie P olskim zajęcie re n ty w ystępow ało n iezb y t często. W e F rancji tego ro d zaju egzekucję uw ażano za n iep rak ty czn ą i w 1842 r. uchylono p rzepisy dotyczące zajęcia renty. Taka egzekucja m iała n a celu przysądzenie w łasności re n ty najw ięcej ofiarującem u n a licytacji, k tó ry m ia ł obow iązek zapłacić zadeklarow aną cenę. H. C hw alibóg, op. cit., s. 204.
ruchom ości12 oraz rzeczy, które nie dały się dogodnie podzielić w naturze13, zaś
w części II, księdze II „Postępowania dotyczące otwarcia spadku”14 normował
sprzedaż licytacyjną przedmiotów spadkowych. Ponadto w części II KPC „Po
stępowania rozmaite”15, występowało jeszcze „zajęcie dzierżawne”16 oraz „zajęcie
u niemiejscowych dłużników”17.
KH w księdze II „O handlu morskim”, tytule II „O zajęciu i przedaży okrętów”18
zawiera przepisy dotyczące sprzedaży przez licytację zajętych w egzekucji sądowej
okrętów, zaś w księdze III, tytule I „O upadłości” - przepisy dotyczące sprzedaży
licytacyjnej ruchom ości19 oraz nieruchomości upadłego20.
Aktami prawnymi niższego rzędu były: dekret Króla Saskiego Księcia War
szawskiego z 26 czerwca 1811 r., zawierający przepisy dotyczące taksy dóbr nie
ruchomych zajętych w trybie egzekucji sądowej, sprzedawanych drogą licytacji
(w postępowaniu subhastacyjnym)21, oraz postanowienie Księcia Namiestnika
12 A rt. 6 7 3 -7 1 7 K PC (przepisy dotyczące zajęcia n ieru ch o m o śc i) i art. 7 3 7-748 KPC.
13 L icytacja odbyw ała się w ów czas stosow nie do przep isó w zaw artych w części II, księdze II, tytule V II „O działach i licytacjach” K PC o raz przepisów księgi III, ty tu łu I „O spadkach” KN. Zob. A. O kolski, Z a sa d y praw a cywilnego obowiązującego w Królestwie Polskiem, W arszaw a 1885, s. 561-562; F. Jeziorański, K ilka p y ta ń dotyczących pra w i obow iązków właścicieli m ajątku
niedzielnego, „G azeta Sądow a W arszaw ska” 1884, n r 25, s. 393-397.
14 C zęść II, księga II, ty tu ł V „O przed aży ru c h o m o śc i” (art. 9 4 5 -9 5 2 K PC ), ty tu ł VI „O prz e d a ży m ajątków n ieru ch o m y ch ” (art. 9 5 3-965 KPC) o raz ty tu ł V II „O działach i licytacjach” (art. 9 6 6-985 KPC).
15 Przepisy części II, księgi I, ty tu łu II K PC „O praw ie w łaścicieli n a ru ch o m o ścia ch , p rz e d m io ta c h i p rzy ch o d ach K o m o rn ik ó w ich i dzierżaw ców , czyli o zajęciu dzierżaw n em o raz o za jęciu u nie m iejscow ych d łu żn ik ó w ” (art. 8 1 9-825 KPC).
16 A rt. 819 KPC: „W łaściciele i głów ni dzierżaw cy d o m ó w lub d ó b r w iejskich, czy k o n tra k t dzierżaw ny istnieje lub nie, m o g ą w dzień je d e n po nakazie i b e z pozw olenia Sędziego, zarzą dzić zajęcie za p rzy p ad łą ju ż cenę n a jm u i dzierżawy, p rzed m io tó w i p ło d ó w znajdujących się w ty ch d o m a c h lub b u d y n k a c h w iejskich, albo n a gruncie. M ogą naw et uskutecznić zajęcie n aty ch m iast, n a m o cy pozw olenia otrzym anego od Prezesa T ry b u n ału pierw szej instancji, n a p o d a n ą do niego n o tę”.
17 P od pojęciem „ d łu żn ik niem iejscow y” ro zu m ian o d łu żn ik a, k tó ry n ie m iał swojego m iejsca zam ieszkania w obrębie w łaściw ości try b u n a łu , w której m ieszkał wierzyciel, n aw et jeżeli m iał zam ieszkanie w in n y m m iejscu znane. H . Chw alibóg, op. cit., s. 252.
18 A rt. 2 0 5 -2 0 9 KH. 19 A rt. 4 9 2 -4 9 8 KH. 20 A rt. 564 i art. 565 KH.
21 D z ie n n ik P raw K sięstw a W arszaw skiego, t. III, n r 33, s. 351-3 5 3 ; S. Z aw adzki, op. cit., t. 2, s. 416, przypis 2. Zob. W. W itkow ski, A leksander This i Jan K a n ty W ołowski w ybitni praw nicy
Królestwa Polskiego, Lublin 2001, s. 120-122; J.K. W ołow ski, C zy w subhastacyach taxa p o d prekluzyą i kosztem d łu żn ika m oże bydź nakazyw aną, „Themis Polska. Pism o N auce i Praktyce
Królewskiego z 1823 r.22, na m ocy którego możliwe było przeprowadzenie licytacji
na wydzierżawienie nieruchomości wiejskich i miejskich zajętych w trybie egze
kucji sądowej.
Natomiast procedura licytacji w drodze administracyjnej była regulowana
przez kolejne akty prawne: urządzenie Komisji Województwa Mazowieckiego
z 12 sierpnia 1817 r. „względem odbywania licytacyów pertynencyi mieyskich”23,
zarządzenie Komisji Województwa Mazowieckiego z 7 lutego 1820 r.24 dotyczące
sprzedaży przez publiczną licytację rzeczy odebranych lub znalezionych w obwo
dach województwa mazowieckiego i w obwodzie stanisławowskim25, postanowie
nie Rady Administracyjnej z 16 (28) maja 1833 r. „Prawidła odbywania Licytacyi
o dostawy, roboty, dzierżawy lub przedaż, na rzecz Rządu, Gmin lub Instytutów”26
oraz postanowienie Rady Administracyjnej z 3 (15) września 1840 r. „uzupełniaią-
ce Postanowienie z dnia 16 (28) Maia, względem porządku odbywania licytacyi na
dostawy i roboty, na rzecz Rządu, Gmin lub Instytutów zawierane”27.
roku o szacowaniu dóbr nieruchom ych, w drodze w yw łaszczenia przym uszonego sprzedawanych, stosuje się do nieruchom ości miejskich?, „Przegląd Sądowy. Pism o P o p u larn o -N au k o w e Pośw ię
cone Teoryi i Praktyce Praw a” 1868, t. 1, s. 182-186.
22 Postanow ienie K sięcia N am iestn ik a K rólew skiego z 2 w rześnia 1823 r. [dalej: PK N K ], DPKP, t. V III, n r 34, s. 148-195. R egulacja ta zastąpiła przepisy o zajęciu płodów , zaw arte w K PC (S. Z aw adzki, op. cit., t. 2, s. 3 7 2-374). Przepisy te „w prow adzały nowy, w K odexie P o stęp o w an ia Sądow ego [czyli K PC - P. K.] w cale n iezn a n y śro d ek exekucyjny, to jest: przy m u szo n e w ydzierżaw ienie n ie ru c h o m o śc i ta k w iejskich jako i m iejskich, m ające n a celu p okrycie d łu g u z ceny dzierżaw nej”. H. C hw alibóg, op. cit., s. 196. N a p o d staw ie po lecen ia K om isji Rządowej Spraw iedliw ości n r 16415 z 8 (20) m arca 1847 r., w p rzy p ad k u gdy Skarb K rólestw a, g m in y lub in sty tu ty były zainteresow ane w ydzierżaw ieniem n ie ru c h o m o śc i zajętych w d ro d ze egzekucji sądow ej, k o m o rn ic y p o w in n i doręczać w łaściw ym R ządom G u b ern ialn y m zaw iadom ienia o li cytacji, w skazane w art. 10 PK NK , oraz kopię w aru n k ó w licytacyjnych. N iezastosow anie się do tego po lecen ia przez k o m o rn ik a n ie pociągało za sobą niew ażności licytacji, jed n ak ż e było zagrożone k arą p orządkow ą. Zob. S. Z aw adzki, op. cit., t. 2, s. 380.
23 D z ie n n ik U rzędow y W ojew ództw a M azow ieckiego [dalej: D U W M ] 1817, n r 57, s. 715-722. 24 D U W M 1820, n r 203, s. 7304-7311.
25 O sprzedaży w d ro d z e licytacji rzeczy znalezionych lub odeb ran y ch w K rólestw ie Polskim w latach 1816-1830 zob. P. K am ińska, Obwieszczenie adm inistracyjne o rzeczach znalezionych
lub odebranych w świetle p ra ktyki urzędniczej w Królestwie Polskim w latach 1816-1830, [w:] D zieje biurokracji, red. T. Bykowa, A. G ó rak i G. Smyk, t. V I, Lublin 2016, s. 297-2 9 9 , 303-304.
26 DPKP, t. XV, n r 57, s. 230-2 6 4 ; S. Z aw adzki, op. cit., t. 2, s. 573-589. 27 DPKP, t. XXVI, n r 87, s. 13-21; S. Z aw adzki, op. cit., t. 2, s. 589-590.
3
3.1.
Materiały dotyczące procedury przygotowywania licytacji, czyli obwiesz
czenia28 i warunki licytacyjne29, odnajdujemy w aktach sądowych30 i notarial
nych31, w aktach organów administracyjnych32, w Dziennikach Urzędowych W o
jewódzkich33 oraz w gazetach34.
28 O bw ieszczenia o licytacji ru c h o m o śc i zajętych w egzekucji sądow ej zam ieszczano m .in. w d zien n ik ach dru k o w an y ch w g u b e rn i (art. 617 K PC) - in fo rm o w ały o d n iu , g odzinie i m iej scu m ającej się odbyć sprzedaży o raz ro d zaju sprzedaw anych p rzed m io tó w (art. 618 KPC). Zob. obw ieszczenie k o m o rn ik a sądow ego p o w iatu radom skiego o licytacji ru c h o m o śc i zajętych w egzekucji sądow ej z 4 stycznia 1820 r., D z ie n n ik U rzędow y W ojew ództw a K aliskiego [dalej: D U W K ] 1820, n r 2, s. 15-16.
29 Z b ió r objaśnień i w aru n k ó w sprzedaży przez licytację n ieru ch o m o śc i zajętych w egzekucji sądowej zg o d n ie z art. 697 K PC w in ien zaw ierać: „1. W ym ienienie ty tu łu , n a m o c y którego za jęcie nastąpiło, nakazu, p ro to k o łu zajęcia, tu d zież aktów i w yroków , jakie m o g ły być sp o rząd zo n e lub w ydane; 2. O znaczenie p rzed m io tó w zajętych, ta k ja k było w p ro to k o le zam ieszczone; 3. W aru n k i przedaży; 4. O znaczenie przez popierającego ceny do licytacyi”. P odaw ano go do d zien n ik ó w dru k o w an y ch w g u b ern i, zg o d n ie z art. 703 K PC w zw iązku z art. 683 KPC. Np. zbiór objaśnień i w aru n k ó w sprzedaży złożony przez T. G ro h m a n a 25 m aja (6 czerw ca) 1871 r. n o tariu szo w i K. P łacheckiem u, A rch iw u m Państw ow e w Ł odzi [dalej: A PŁ], A kta n o tariu sza K. Płacheckiego w Łodzi z lat 1869-1875, sygn. 2, s. 202-205.
30 Np. szczątki zesp o łu akt T ry b u n ału Cyw ilnego w K aliszu z lat 1837-1878 d o stęp n e w APŁ. Część zesp o łu akt T ry b u n a łu Cyw ilnego K aliskiego (1807-1881) znajduje się w AGA D. Por. np. obw ieszczenie pisarza try b u n a łu cyw ilnego I in stan cji w K aliszu z 6 (18) sierp n ia 1860 r. o te r m in ie pierw szej publikacji w aru n k ó w licytacyjnych, APŁ, A kta T ry b u n ału Cyw ilnego w K ali szu z lat 1837-1878, sygn. 2, s. 1 -2 . O d o k o n y w an iu „rozlepień” obw ieszczeń o licytacji m ajątk u p u p ili zob. J. M achut-K ow alczyk, op. cit., s. 183-184.
31 Np. A kta n o ta riu sz a F. S zlim m a w Ł odzi z lat 1863-1876; A kta n o ta riu sz a L.F. de B rixena w Łodzi z lat 1841-1847; A kta n o ta riu sz a K. Płacheckiego w Ł odzi z lat 1869-1876. N p. o ry g in ał obw ieszczenia o licytacji ru ch o m o ści po zm arły m A lbercie K utsche, m ającej się odbyć 17 lutego (1 m arca) 1843 r., p o d a n y p rzez n o ta riu sz a L.F. de B rixena, APŁ, A kta n o tariu sza L.F. de B rixena w Ł odzi z lat 1841-1847, sygn. 2, s. 888.
32 Z badano akta N aczelnika Pow iatu Piotrkow skiego z lat 1816-1866, udostęp n io n e w APŁ i A r chiw um Państw ow ym w Piotrkow ie T rybunalskim [dalej: A PP]. Np. obwieszczenie sekw estratora skarbowego pow iatu piotrkow skiego o sprzedaży przez licytację ru ch o m o ści zajętych za zaległo ści czynszowe w łościan w si Konary, Zawada, Śliwaków i G rabie do d o m in iu m K onary należnych, z 25 w rześnia (7 października) 1848 r., APP, A kta N aczelnika Pow iatu Piotrkow skiego z lat 1847 1865, zespół n r 926, sygn. I/3, A kta R olników D o b ra K onary 1847-1864, vol. 1, s. 1.
33 Np. D U W M , D U W K . O pu b lik o w an iu obw ieszczeń o licytacji w d zien n ik ach w ojew ódz k ich zob. przepisy p o stan o w ien ia R ady A dm inistracyjnej z 25 w rześnia (7 p aźd ziern ik a) 1837 r., S. Z aw adzki, op. cit., t. 2, s. 594-596.
34 Zob. przepisy postanow ienia Króla Saskiego Księcia W arszawskiego z 5 m arca 1811 r. do ty czące zam ieszczania obw ieszczeń o licytacji w gazetach (S. Zaw adzki, op. cit., t. 2, s. 596-598) oraz przepisy postanow ienia R ady A dm inistracyjnej z 2 (14) lutego 1837 r. dotyczące podaw ania
Przykładem może być obwieszczenie z 5 maja 1819 r., mówiące o przedmiocie
licytacji, przyczynie jej przeprowadzenia, dniu, godzinie i miejscu sprzedaży oraz
o zamieszczającym ogłoszenie:
P isarz T ry b u n a łu C yw ilnego P ierw szey In sta n c y i W o jew ó d ztw a M azow ieckiego. W ia d o m o czyni k o m u o te m w iedzieć należy, że po ssessy a m u ro w a n a d a c h ó w k ą p o k ry ta , tu w W arszaw ie p rz y u licy M a ry e n sz ta d t p o d 2659 o b o k u licy Ź ró d ło w e y w C yrkule i G m in ie pierw szey, n a g ru n c ie d z ie d z ic z n y m sto jąca [...] w d ro d z e exekucyi n a żąd a n ie S taro zak o n n eg o M o sk a L ew kow icza, fa b ry k a n ta a ra k u k raiow ego, tu w W arszaw ie p rz y u licy P rz y ry n e k w d o m u N ro 1885 m ieszkaiącego, p rzeciw k o [...] Józefow i T chórznic- k ie m u , O byw atelow i w possessyi w s p o m n ia n e y N ro 2659 tu w W arszaw ie sto ią c y m iesz- k a ią c e m u , p o p ie ra n e y p rz e z M a rc in a C iech an o w sk ie g o K o m o rn ik a Sądu A p pellacyinego K rólestw a Polskiego [...] d n ia 8-go L ipca ro k u bieżącego 1818 k o ń c e m p u b lic z n e y sp rz e d a ż y i w y w łaszczen ia d e b e n ta z a ię tą i z a a reszto w an ą została. [ . ] O stateczn e p rz y s ą d z e n ie tyle ra z y rzeczo n eg o d o m u N ro 2659 z m o c y w y ro k u T ry b u n a łu tuteyszego w d n iu 30 K w ietnia r.b. zap ad łeg o o d b ę d z ie się w d n iu c z te rn a sty m C zerw ca ro k u bieżącego z ra n a o g o d zin ie 9. n a au d y en cy i p u b lic z n e y T ry b u n a łu C yw ilnego p ie rw sz e y In stan cy i W o iew ó d ztw a M azow ieckiego, p rz y u licy S en ato rsk iey p o d liczbą 460. iak o w te rm in ie ty m że w y ro k ie m o z n a c z o n y m . O czem w ia d o m o się czyni35.
3.2.
Dokum enty z licytacji, przede wszystkim protokoły licytacyjne, również
odnajdujemy w aktach sądowych36 i notarialnych37 oraz aktach organów adm ini
obwieszczeń do „Gazety Rządowej K rólestw a Polskiego” (S. Zaw adzki, op. cit., t. 2, s. 591-594). Przykładam i m ogą być obw ieszczenia o licytacjach: k o m o rn ik a przy try b u n ale cyw ilnym I in stancji w ojew ództw a m azow ieckiego z 15 czerw ca 1820 r. oraz z 24 czerw ca 1820 r. („Gazeta W arszawska” 1820, n r 69, dodatek, s. 1309), K omisji W ojew ództw a Kaliskiego z 21 m arca 1828 r. („D ziennik O bw ieszczeń R ządow ych i P ryw atnych dla K rólestw a Polskiego. Pism o D odatkow e do G azety Polskiej” 1828, n r 37, s. 77-7 8 ), Komisji W ojew ództw a M azowieckiego z 14 w rześnia 1830 r. („Pow szechny D zien n ik Krajow y” 1830, n r 280, s. 1379-1380), p atro n a try b u n a łu cywil nego I instancji w Kaliszu z 10 (22) m arca 1850 r. („Gazeta Rządow a K rólestw a Polskiego” 1850, n r 72, s. 466) oraz z 25 kw ietnia (7 m aja) 1850 r. („Gazeta Rządow a K rólestwa Polskiego” 1850, n r 103, s. 727).
35 D U W M 1819, n r 163, s. 4 0 2 6-4027. Zob. także obw ieszczenie pisarza aktow ego pow iatu raw skiego z 16 k w ietn ia 1819 r. o sprzedaży p rzez licytację ru ch o m o ści w chodzących do spadku
(ibidem , n r 161, s. 3075) o raz obw ieszczenie k o m o rn ik a p rzy sądzie p o k o ju po w iatu kow alskie
go z 5 m aja 1819 r. o w ydzierżaw ieniu przez licytację zajętych w egzekucji sądow ej ow oców n a p n iu , czynszów, d an in (ibidem , n r 163, s. 4027).
36 N p. p ro to k ó ł licytacyjny sp o rząd zo n y w try b u n a le cyw ilnym w K aliszu (w yciąg urzędow y) z 17 (29) sierp n ia 1862 r., A PŁ, A kta T ry b u n ału Cyw ilnego w K aliszu z lat 1837-1878, sygn. 2, s. 1 -32. Zob. p ro to k ó ł licytacyjny w ak tach opiekuńczych, Sąd P okoju Pow iatu Łęczyckiego, zespół n r 121, A PŁ, A kta O piek u ń cze n a d p o zo stałem i m ało letn iem i po n iegdy śp. Faustynie Stokow skim , sygn. 3, s. 5 1 -5 4 (podaję za J. M achut-K ow alczyk, op. cit., s. 268).
37 Np. p ro to k ó ł licytacyjny z 10 (22) sierp n ia 1871 r., APŁ, A kta n o ta riu sz a K. Płacheckiego w Ł odzi z lat 1869-1876, sygn. 2, s. 331, 335-336.
stracyjnych38. Protokół przedstawiał przebieg postępowania licytacyjnego i sta
nowił potwierdzenie, że licytacja się odbyła. Przy licytacji ruchomości zajętych
w egzekucji sądowej musiał zawierać informację o obecności dłużnika lub o jego
niestawiennictwie (art. 623 KPC) oraz dane nowego nabywcy, tj. imię, nazwisko
i miejsce jego zamieszkania (art. 625 KPC), zaś protokół z wydzierżawienia przez
licytację nieruchomości wiejskiej zajętej w egzekucji sądowej musiał wskazać
k ie d y n a czyje żąd an ie, p rz e z k tó reg o k o m o r n ik a i ja k a n ie ru c h o m o ś ć b y ła zajęta, k ied y o b w ieszczen ia by ły og ło szo n e, p o d ja k ie m i w a ru n k a m i n ie ru c h o m o ś ć m a by ć w y d z ie rż a w io n ą, k tó rz y z w ierzycieli zaw ia d o m io n y c h by li p rz y to m n i, im io n a , n a z w isk a i z am iesz k a n ie licytantów , ich p o d a n ia o raz k o m u i za ja k ą su m m ę d zierżaw a p rz y z n a n ą z o sta ła 39.
Te wymogi spełniał spisany przez notariusza Leopolda Fryderyka de Brixena
w Łodzi 14 (26) czerwca 1843 r. protokół licytacyjny dotyczący sprzedaży rucho
mości po zmarłym Albercie Kutsche. W dokumencie tym wymieniono rzeczy ru
chome, podano ich num er inwentarza, wartość szacunkową, imię i nazwisko licy
tanta oraz cenę nabycia.
Tabela 1. Protokół licytacyjny sprzedaży ruchomości po zmarłym Albercie Kutsche
Numer bieżący Numer inwentarza Wyszczególnienie przedmiotu Taxa Nazwisko kupującego Cena kupna Rs. Kop. Rs. Kop. 1 2
Szafa d o S u k ien olszow a c z erw o n o p o la k ie ro w a n a o d w ó ch d rzw iach i ied n ej szufladzie z z a m k a m i u ży w a n a R ubli sre b re m sie d m
7 - Teressa
K utsch 7 5
2 4
S k rzy n ia o rd y n a ry jn a so sn o w a z z a m k ie m do T ow arów u ży w an a R ubel ie d e n k o p iejek dw ad zieścia p ięć
1 25 B au m g ertel 1 35
3 5
S k rzy n ia p o d o b n ie ż so sn o w a do T o w aru m n ie js z a b e z z a m k a u ży w a n a k o p ie je k sie d e m d z ie sią t pięć
- 75 H en k e 1 20 4 6 S k rzy n ia so sn o w a p o d łu ż n a z z a m k ie m o rd y n a ry jn a , u ży w an a k o p ie je k sześćdziesiąt - 60 Lux - 72%
Ź ró d ło : APŁ, A kta n o ta riu sz a L.F. de B rixena w Łodzi (1 841-1847), sygn. 2, akt n r 609 z 14 (26) czerw ca 1843 r., s. 4.
38 Np. p ro to k ó ł licytacyjny z 5 (17) czerw ca 1844 r. n a w ydzierżaw ienie p ro p in acji m iasta P a jęczn a o d 1 stycznia 1845 r. do ostatniego g ru d n ia 1847 r., APŁ, A kta N aczelnika Pow iatu P io tr kow skiego z lat 1816-1866, sygn. 18, s. 1-11.
3.3.
Po odbyciu licytacji i wyłonieniu licytanta, który złożył najkorzystniejszą
ofertę i spełnił warunki licytacji, zawierano z nim umowę. Tego rodzaju umowy
znajdujemy m.in. w aktach organów administracyjnych. Na przykład z kontrak
tu z 1 (13) kwietnia 1845 r. dowiadujemy się, że magistrat m iasta Pajęczna um o
wę o wydzierżawienie propinacji m iasta Pajęczna zawarł na jeden rok z Łuka
szem Chwilczyńskim:
D z ia ło się w K a n c e lla ry i M a g is tra tu M ia sta P a ię c z n a d n ia 1 (13) k w ie tn ia 1845 r. m ię d z y M a g is tra te m M ia sta P a ię c z n a w Im ie n iu i n a rz e c z o g ó łu O b y w ateli M ia s ta Pa- ię c z n a d z ia ła ją c y m z je d n e y a W. Ł u k a sz e m C h w ilc z y ń sk im w M ieście P a ię c z n ie z a m ie s z k a ły m z d ru g ie y strony. W sk u tk u p ro to k o łu L icy tacy i w d n iu 8 (20) G ru d n ia 1844 r. od b y tey , a w d n iu 12 (24) L utego r.b. p rz e z K o m m issy ę R z ą d o w ą S p raw W e w n ę trz n y c h i D u c h o w n y c h n a r o k ie d e n z a tw ie rd z o n e y - n a m o c y R e sk ry p tu R ząd u G u b e rn ia ln e g o W arszaw sk ieg o d a ty 23 L utego (7 M a rc a ) r.b. N 2 2 9 7 6 /1 1 4 2 6 i p o le c e n ia W g o N a c z e ln ik a p o w ia tu P io trk o w sk ie g o z d n ia 8 (20) M a rc a tr. N 3924 z a w a rty z o s ta ł K o n tra k t o D zierżaw ę p ro p in a c y i M iey sk iey w n a s tę p u ią c e y o sn o w ie. § 1. P ro p in a c y a M ia s ta P a ię c z n a d o o g ó łu o sia d ły c h O b y w ateli n a le ż ą c a w je d n o r o c z n ą D zierżaw ę to je s t o d d n ia 20 G r u d n ia 1844 (1 S ty czn ia 1845) d o te g ó ż d n ia 1845/6 ro k u w y p u sz c z a się P. Ł u k aszo w i C h w ilc z y ń sk ie m u ja k o P lu s L ic y ta n to w i za s u m m ę ro c z n e y D z ie rż a w y R ubli S re b rn y c h T rzy sta T rzy d zieści D ziew ięć. § 2. P lu s L ic y ta n t D z ie rż a w c a m a p ra w o c z te ry S zynki d o ty c h c z a s is tn ie ją c e u trz y m y w a ć i o d ta k o w y c h T y tu łe m K o n se n so w e g o R u b li S re b rn y c h p ię ć d z ie sią t c z te ry ro c z n ie w M ie sią c u Stycz n iu d o K assy E k o n o m ic z n e y M iey sk iey zap ła cić. Z m n ie y s z e n ie S zynkow e n ie z w a ln ia D z ierżaw cę o d p o w y ż sz e y o p ła ty - p o m n o ż e n ie zaś liczb y ta k o w y c h w k ła d a n a D z ie r żaw cę o d k a ż d e g o S zy n k u n a d liczbę c z te re c h z a p ro w a d z o n e g o K o n se n so w e w k w o cie R sr 13 k 30 d o K assy E k o n o m ic z n e y ro c z n ie o p łaca ć. [ ...] P o c z e m k o n tr a k t n in ie js z y w C z te re c h je d n o b r z m ią c y c h E x e m p la rz a c h sp o rz ą d z o n y , o d czy ta n y , p rz y ię ty i p rz e z o b y d w ie s tro n y p o d p is a n y z o s ta ł40.
4
W Królestwie Polskim podstawowe przepisy dotyczące licytacji sądowych znaj
dowały się w: Kodeksie Napoleona, Kodeksie Postępowania Cywilnego z 1806 r.,
Kodeksie Handlowym z 1807 r., Kodeksie Cywilnym Królestwa Polskiego z 1825 r.,
dekrecie Króla Saskiego Księcia Warszawskiego z 26 czerwca 1811 r. i postanowie
niu Księcia Namiestnika Królewskiego z 2 września 1823 r. Regulacje dotyczące
licytacji administracyjnych znajdujemy w: urządzeniu Komisji Województwa M a
zowieckiego z 12 sierpnia 1817 r. „względem odbywania licytacyów pertynencyi
40 APŁ, A kta N aczelnika Pow iatu Piotrkow skiego z lat 1816-1866, sygn. 18, ak t z 1 (13) k w iet n ia 1845 r. (egz. II), s. 1 -4.
mieyskich”, zarządzeniu Komisji Województwa Mazowieckiego z 7 lutego 1820 r.,
postanowieniu Rady Administracyjnej z 16 (28) maja 1833 r., postanowieniu Rady
Administracyjnej z 3 (15) września 1840 r. Materiały praktyki, czyli obwieszczenia
oraz warunki licytacyjne, znajdujemy w aktach sądowych i notarialnych, w aktach
organów administracyjnych, w Dziennikach Urzędowych Wojewódzkich, w gaze
tach; protokoły licytacyjne - w aktach sądowych i notarialnych oraz aktach or
ganów administracyjnych; umowy - m.in. w aktach organów administracyjnych.
Bogactwo m ateriału normatywnego, z którym m ożna łączyć zasobne akta
praktyki licytacji w latach Królestwa Polskiego, otwiera obszerne pole dla badań
problemów wiążących się z wykorzystywaniem tej formy eksploatacji prawa wła
sności. Przywołajmy niektóre z nich.
Istotnym czynnikiem wpływającym na kształt praktyki jest ustawodawstwo
- przewidujące różnorodne, niekiedy bardzo szczegółowe rozwiązania. Analiza
przyjmowanych rozwiązań, ich uzasadnienie i wzajemne relacje to rozległe pole
dla dotąd nieprzeprowadzanych badań.
Można przy tym podejrzewać, że wielość obowiązujących rodzajów licytacji
oraz różnorodność procedur i podm iotów odpowiedzialnych za jej przebieg sta
nowiły utrudnienie przestrzegania prawa, a niekiedy wręcz mogły zachęcać do
jego obchodzenia.
Obowiązkowe licytacje majątku nieletniego nabytego w spadku po rodzicach
były bardzo atrakcyjne dla uczestników postępowania, a samego małoletniego m o
gły narażać na stratę, zwłaszcza gdy znajdowały się w nim przedmioty, które należało
sprzedać w określonym przez prawo krótkim terminie (np. wełna, bydło)41.
Nadużycia dostrzegamy przy licytacjach na wydzierżawienie propinacji m iej
skiej. Tak np. w reskrypcie Rządu Gubernialnego Kaliskiego z 8 (20) sierpnia
1844 r. czytamy:
W ia d o m o b y ć m u s i N a c z e ln ik o w i P tu , że szczeg ó ło w e ra c h u n k i z fu n d u s z ó w ja k ie są m a n ip u lo w a n e w k a ss a c h m ie js k ic h , sk ła d a n e b y ć p o w in n y k a ż d o ro c z n ie w ty m s a m y m z a k re sie czasu ja k ra c h u n k i k ass m ie js k ic h , a p o n ie w a ż ra c h u n k i z M . P ajęcz n a z f u n d u s z u p ro p in a c y jn e g o za r o k 1 8 4 2 i 1 8 4 3 d o tą d n ie są z ło ż o n e , p rz e to re s k ry p t n in ie js z y za o p ła tą P o rto ry i w y d aje się z o ś w ia d c z e n ie m iż je ż e li w m o w ie b ę d ą c e r a c h u n k i z a d n i 3 0 n ie b ę d ą R z ą d o w i G u b e rn ia ln e m u n a d e s ła n e N a c z e ln ik P o w ia tu b e z d alszeg o w tej m ie rz e u p o m n ie n ia w k arę p o rz ą d k o w ą d ru g ie g o s to p n ia n ie z a w o d n ie w z ię ty m z o s ta n ie 42.
41 J. M achut-K ow alczyk, op. cit., s. 114.
42 APŁ, A kta N aczelnika P ow iatu Piotrkow skiego z lat 1816-1866, sygn. 18, akt z 8 (20) sie rp n ia 1844 r., s. 1 -2.
Na pewno istotnym czynnikiem wpływającym na pozaprawne ograniczenie
możl iwości uczestnictwa w procedurze było nadanie zapowiedzi licytacji formy
pisemnego obwieszczenia. Przy występującym analfabetyzmie ludności43 z pew
nością tylko część społeczności mogła się z takim ogłoszeniem samodzielnie
zapoznać.
43 Zob. D. Kałwa, Polska doby rozbiorów i m iędzyw ojenna, [w:] Obyczaje w Polsce. O d średnio