A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FO LIA OECONOMICA 25, 1982
K r z y s z t o f M r e ła *
O IS T O C IE STRUKTUR O R G A N IZ A C JI:
SKONSOLIDOWANA JEDNOŚĆ CZV N IESPÓ JN A W IELO ŚĆ?
Po ć w ie r ć w ie c z u badań porównawczych nad s tr u k t u r a m i o rg a n iz a c y jn y m i może wydawać s i ę p a ra d o k sa ln ym s t w ie r d z e n ie , że ów o b s z e rn y dorobek e m p iry c z n y t y l k o w c z ę ś c i o d n o s i s i ę d o . . . s t r u k t u r ja k o t a k ic h . A je d n a k suma choćby n a j r o z l e g l e j s z e j w ie d z y o p o s z c z e g ó ln y c h w ym ia ra ch , a s p e k ta c h lu b e le m e n ta ch s t r u k t u r o r g a n i z a c j i (n a k tó r ę n ie z a p r z e c z a ln ie s k ła d a ją s ię w y n ik i w s z y s tk ic h b a d a ń ) n ie s ta n o w i je s z c z e w ie d z y o s t r u k t u rac h o r g a n iz a c y jn y c h ja k o c a ł o ś c i a c h , re p re z e n to w a n yc h t y lk o p-rzez 'k o l e j n e w ym iary i e le m e n ty .
J e s t to k o n k lu z ja dość p e s y m is ty c z n a , tym b a r d z i e j , że w sk a zu je na p rob lem w g r u n c ie r z e c z y t r y w i a l n y j zgodzim y s i ę p r z e c ie ż z tw ie rd z e n ie m , że s t r u k t u r y o r g a n iz a c y jn e p o s ia d a ją t a k i e w ła s n o ś c i, J a k i c h n ie p o s ia d a ją c z ę ś c i składow e s t r u k t u r y - i o d w r o tn ie . O k r e ś le n ia » " b i u r o k r a t y c z n y “ lu b “ o r g a n ic z n y " m a ją , d la p r z y k ła d u , 3ens t y l k o w z a s to s o w a n iu do s t r u k t u r y o r g a n iz a c y j n e j ja k o c a ł o ś c i ; t r a c ę n a to m ia s t s e n s , k ie d y p o s łu ż y ć s i ę n im i do s k ła d a ją c y c h s i ę na c a ło ś ć elem entów s t r u k t u r y , t a k ic h ja k np. f o r m a l i z a c j a , c e n t r a l i z a c j a , r o z p ię t o ś ć k ie r o ~ warila i i n . Z d r u g ie j s t r o n y , pewne w ła ś c iw o ś c i możemy z sensem p rz y p is y w a ć t y l k o jednostkow ym elementom s t r u k t u r . Do t y c z y to m iędzy in n y m i s to p n ia ic h in te n s y w n o ś c i. O k r e ś le n ie
Krzysztof K rala
" s t o p ie ń s t r u k t u r y " s t o i w w y ra ź n e j s p r z e c z n o ś c i z naszym p oczuciem językow ym , podczas gdy s fo rm u ło w a n ia s " s t o p ie ń f o r m a l i z a c j i " lu b " s t o p ie ń p o d z ia łu p r a c y " n ie budzę t a k ic h w ąt
p l i w o ś c i , ■
J e s t w r e s z c ie t a k , że pewnych p o ję ć możemy używać z sen som zarówno d la o z n a c z e n ia w ła s n o ś c i p o s z c z e g ó ln y c h elem entów s t r u k t u r , ja k też s t r u k t u r ja k o c a ł o ś c i ,
"Zm ien n a" w c z a s ie ( lu b n i e ) może być s t r u k t u r a o r g a n iz a c y j n a , s to p ie ń s t r u k t u r o V i z a c j i d z i a ł a ń , k o n c e n t r a c j i w ła d z y a lb o r o z p ię t o ś ć k ie r o w a n ia p rz e ło ż o n e g o p ie r w s z e j l i n i i 1 .
P rz y p o m in a ją c o r ó ż n ic y cech o p is u ją c y c h je d n o s tk o w e e l e menty o ra z cech o p is u ją c y c h z ło ż o n e z n ic h c a ł o ś c i 2 mam na uwadze p rzed e w sz y stk im w ą t p l iw o ś c i, j a k i e b u d z ić mogą n i e k t ó r e k o n sekw en cje p o staw y r e d u k c jo n is t y c z n e j w b a d a n ia c h s t r u k t u r o r g a n iz a c y jn y c h ,
J e ś l i bowiem z g o d z iliś m y s i ę z p rz y to c z o n ą w c z e ś n ie j t e z ą , że n ie w s z y s tk ie p o j ę c ia s łu ż y ć mogą do o z n a c z a n ia w ła s n o ś c i zarówno elem entów s t r u k t u r y Ja k i s t r u k t u r y Ja k o c a ł o ś c i to nasuwa s i ę p y t a n i e , c z y s a t y s f a k c j o n u ją c y o p is s t r u k t u r w j ę z y ku ic h c z ę ś c i skład o w ych (t z n , " o p is r e d u k c y jn y " ) w o g ó le j e s t m o ż liw y ? Czy n ie pom ijam y tym samych t a k ic h ce ch c a ł o ś c i , k t ó r e n ie są sp ro w a d za ln e (re d u k o w a ln e ) do ęech e le m e n tó w ? Czy zatem n ie s ta n o w i is t o t n e g o o g r a n ic z e n ia poznawczego f a k t , że w iedzę naukową o s t r u k t u r a c h o r g a n iz a c y jn y c h tw o rz y w ied za o e le m e n ta c h s k ła d o w y c h , n ie zaś o s t r u k t u r a c h - c a ł o ś c i a c h ?
S t a w ia j ą c powyższe p y t a n ia n ie c h c ia łb y m je d n a k g o ło s ło w n ie o b ie c y w a ć C z y t e ln ik o w i, że z n a jd z ie w tym a r t y k u l e odpo w ie d z i jed n o z n a cz n e i- w y c z e r p u ją c e . To , co zam ierzam rozw ażyć d a ło b y s i ę n a to m ia s t w s tę p n ie o k r e ś l i ć n a s t ę p u ją c o t Po p i e r w sze, z p e w n o śc ią wymaga u s z c z e g ó ło w ie n ia za ryso w a n a s y t u a c ja probl&mowa w o d n ie s i e n iu do - co n a jm n ie j - ty c h cech d o ty c h
1 O. S . P u g h , D. 3, H i c k s o n e t a l . , D im e n sio n s o f O r g a n iz a t io n S t r u c t u r e , " A d m i n is t r a t iv e S c ie n c e Q u a r t e r ly 1968, v o l . 13, n r 1 .
2 P , F . L a z a r s f e 1 d , H. M e ' n 'z e 1, On ‘th e R e la t i o n betw een I n d i v i d u a l and C o l l e c t i v e P r o p e r t i e s , [ w : ] A S o c i o l o g i c a l R e ad e r on Complex O r g a n iz a t io n s , New Y ork 1969.
cz aso w e j p r a k t y k i b a d a w c z e j, k tó r e z d a ję s ię nasuwać n a jw ię c e j w ą t p l iw o ś c i! po w tó r e , c h c ia łb y m p rzed ysk u to w ać t a k i k ie ru n e k p o s tę p o w a n ia badawczego, k t ó r y w yd aje mi s ię s z c z e g ó ln ie o- b ie c u j ę c y w ówczas, gdy za stan a w ia m y s ię nad i s t o t ę s t r u k t u r o r g a n iz a c y jn y c h 3.
Poziom z ło ż o n o ś c i
P r z y jm ijm y na w s t ę p ie , że r o z r ó ż n ia ć będziem y poziom g l o b a l n y (o d n o sz ę c y s ię do s t r u k t u r y o r g a n iz a c y jn e j j a ko c a ł o ś c i ) o ra z poziom e l e m e n t a r n y (d o ty c z ę c y czę ś c i skład ow ych s t r u k t u r y ) .
" Z a k r e s y obu poziomów - p is z e S . Nowak, za którym powtarzam ten p o d z ia ł - w y k lu c z a ją s i ę : żaden c z ło w ie k n ie j e s t g ru p ę , w s k ła d k t ó r e j w ch o d z i, a n i też o d w r o tn ie , żadna grupa n ie j e e t swoim cz ło n k ie m - żeby użyć teg o d z iw a c z n ie brzm iącego z w ro tu d la le p s z e g o u p l a s t y c z n i e n i a , iż te n typ r e d u k c j i anga ż u je in n y typ sto su n k u m iędzy z ja w is k a m i obu poziomów, n iż r ó ż n ic e o g ó ln o ś c i. Będziem y m ówić, i ż z ja w is k o obu poziomów i o p i s u j * ü Jo praw a r ó ż n ię s ię sto p n iem s w o je j e le m e n ta rn o — ś c i " 4,
O e ś l i p r z y j r z e ć s i ę p r a k t y c e p o s tę p o w a n ia badawczego w p rz e d m io c ie s t r u k t u r o r g a n iz a c y jn y c h to okaże' s i ę , że z a ło ż e n ia o w y k lu c z a n iu s i ę zak resów z ja w is k z obu poziomów (żaden w ym iar lu b p o je d y n c z y ele m e n t n ie j e s t s t r u k t u r ę - i o d w ro t n i e ) n ie zawsze j e s t p r z e s t r z e g a n e . P ro w a d z i to do n ie u p ra w n io n eg o p r z y p is y w a n ia s t r u k t u r z e o r g a n i z a c y jn e j cech w ła ś c iw y c h jednemu z j e j elem entów a lb o s z c z e g ó ln e j k o in c y d e n c ji k i l k u w yb ran ych s k ła d n ik ó w .
A r t y k u ł ten J e s t sp olszczon ym i skróconym opracow aniem r e f e r a t u p t . "On the N a tu re o f O r g a n iz a t io n a l S t r u c t u r e s * Con s o l i d a t e d U n it y o r in c o h e r e n t - M u lt e it y ? " , p rz e d s ta w io n e g o na sem in ariu m ’ S t r u c t u r e und P r o c e s s " , zorganizow anym pod a u s p i c ja m i EGOS w W assen aar (H o la n d ię » ), 9-12 s i e r p n i a 1978 r .
Ą
Ь . N o w а к . M e to d o lo g ia badań s o c j o lo u i c z n y c h , War szawa. 1970, 5, 416-417,
T a k le zre d u k o w a n ie z ło ż o n e j c a ł o ś c i do z a k re s u p o je d y n c z e go w ym iaru ma na p r z y k ła d m ie js c e wówczas, gdy d ok on u je s ię p o d z ia łó w s t r u k t u r o r g a n iz a c y jn y c h na " s z c z u p łe " ( s i e i ) , "smu k ł e " i " p ł a s k i e ” . Na j a k i e j p o d s ta w ie sprow adza s i ę w ten
e j J ta ó b
t r e ś ć p o j ę c i a " s t r u k t u r a o r g a n iz a c y jn a " j e d y n ie do l i cz b y poziomów o r g a n i z a c y jn e j h i e r a r c h i i ? Dak to bowiem t r a f n i e z a u w a ż y ł H. A. Sim ont " k ie d y w ię k s z o ś ć l u d z i mówi o s t r u k t u r z e f o r m a ln e j, to ma na m y ś li h i e r a r c h i ę w ła d z y 1 podporządkowa n ia . Oest to je d n a k t y l k o frag m en t o g ó łu z a g a d n ie ń s t r u k t u r a ln y c h i t y l k o fra g m e n t"^ .S m u k ło sć " - m oglibyśm y zatem p o w ie d z ie ć - n ie n a le ż y do r e p e r t u a r u cech s t r u k t u r y na p o z io m ie g lo b a ln y m . Sędz> je d n o c z e ś n ie , że b y lib y ś m y s k ło n n i uznać za zasad ny c h a r a k t e r y s t y k ę s t r u k t u r y ja k o " s m u k łe j" lu b " p ł a s k i e j " wówczas, gdyby ro z m a ite c e c h y s t r u k t u r a ln e o r g a n i z a c j i 7 w yk a z yw a ły te n d e n c ję do w ystę p o w a n ia ł ą c z n i e , t a k , że o k r e ś lo n e j w ła s n o ś c i s t r u k t u r y pod danym*względem (n p . l i c z b i e poziomów h i e r a r c h i i ) odpow ia d a ły b y w ła s n o ś c i tak ż e pod in n y .a i w zględam i (np. s to p ie ń s f o r m a liz o w a n ia , p o d z ia łu p r a c y a lb o c e n t r a l i z a c j i ) . “ Sm u kło ść" b y ła b y w t a k i e j s y t u a c j i p o ję c ie m o d n ie sio n ym do o g ó łu e l e mentów s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j ja k o c a ł o ś c i ; b y ła b y zatem o k re ś le n ie m pewnego typ u s t r u k t u r y , a n ie t y l k o pewnego typ u h i e r a r c h i i .
T e n d e n c ja do u to ż s a m ie n ia z a k re s u p o j ę c i a " s t r u k t u r a o rg a n iz a c y j n a " z zakresem p o j ę c i a p o je d y n cz e g o wym iaru lu b e l e mentu j e s t p ie rw s z ą ze s p o tk a n y c h cech p r a k t y k i b a d a w c z e j, na k r ó r ą c h c ia łe m t u t a j z w ró c ić uwagę. C ech y h i e r a r c h i i o r g a n i z a c y j n e j n ie s ta n o w ię o c z y w iś c ie je d y n e j p ła s z c z y z n y o d n ie s i e n ia d la n ie u p ra w n io n y c h r e d u k c j i t r e ś c i p o j ę c i a s t r u k t u r y , o r g a n i z a c y jn e j. N ie tru d n o w skazać znane i i n t e r e s u j ą c e p r a c e ,
A 4 Ц * K i e ż u n , P o d sta w y o r g a n i z a c j i 1 z a r z ą d z a n ia , Warszawa 1977, s . 248-254.
A . . S i m o n , D z i a ł a n i e a d m i n i s t r a c j i , Warszawa 1967. Używam t u t a j z a m ie n n ie o k r e ś le ń : ."e le m e n ty " . s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j o ra z 'c e c h y s t r u k t u r a l n e " o r g a n i z a c j i . C echy s t r u k t u r a l n e o r g a n i z a c j i można bowiem tra k to w a ć ja k o elem en t y c a ło ś c io w o pojm ow anej s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j:
k tó r y c h a u t o r z y p ro b le m a ty k ę s t r u k t u r y b iu r o k r a t y c z n a j spro- w adzaję np. t y l k o do s fo rm a liz o w a n ia o r g a n i z a c j i a lb o l i c z e b n o ś c i p e r s o n e lu u rz ę d n ic z e g o .
Podobna p r a k ty k a s t o i w s p rz e c z n o ś c i z p rz y to c z o n y m i wcze ś n i e j z a ło ż e n ia m i. T r z y w ym ienione d otąd (p rz y k ła d o w o ) k a te g o r i e ? f o r m a l i z a c j a , w ie lk o ś ć p e rs o n e lu u rz ę d n ic z e g o i h i e r a r c h ia w ła d z y z je d n e j s tr o n y o ra z k a t e g o r ia s t r u k t u r y b iu r o k r a t y c z n e j z d r u g ie j o d p o w ia d a ją bowiem różnym - posłużm y s ię o k re ś le n ie m S . Nowaka - "p ię tro m z ł o ż o n o ś c i '9 .
O d r z u c iliś m y p ow yżej p r z y p u s z c z e n ie , ja k o b y p o j ę c ie s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j mogło być na p o z io m ie elem entarnym r e p r e zentow ane p rz e z p o je d y n c z e p o j ę c ia d e n o tu ję c e ja k a k o lw ie k część s k la d o v ý .” Co wobec teg o s k ła d a a ię na o g ó ł r e d u k c y j nych odpow iedników pojm owanej c a ło ś c io w o s t r u k t u r y o r g a n iz a c y j n e j ? Co ob ejm uje n iż s z e p i ę t r o z ł o ż o n o ś c i?
W y k o r z y s tu ją c ja k ie k o lw ie k z e s t a w ie n ie wymiarów lu b zmień-10
nych sto so w anych w b a d a n ia c h 6 t r u k t u r o r g a n i z a c j i n ie tru d no d o s t r z e c , że l i c z b a a n a liz o w a n y c h cech s t r u k t u r a ln y c h m ie ś c i s ię w w yjątk o w o obszernym p r z e d z i a l e ! od dwu do k i l k u d z i e s i ę c i u (a nawet k i l k u s e t ) . K r y te r iu m ilo ś c io w e n ie powinno o c z y w iś c ie r o z s t r z y g a ć o z a s a d n o ś c i a n a l i z ró ż n ią c y c h s ię lic z b ę zm ien n ych ; w yd a je s i ę je d n a k , że mamy prawo p o w ą tp ie w ać, cz y we w s z y s tk ic h p r z e d s ię w z ię c ia c h badawczych z o s t a ła zachowana o d p o w ie d n lo ść m iędzy zb iorem w ła s n o ś c i g lo b a ln y c h s t r u k t u r y o ra z zb iorem w ła s n o ś c i na p oz io m ie elem entarnym .
Godna uw agi różn orod n ość p e rs p e k ty w badawczych w ią ż e s ię zatem z n ie ró w n o rz ę d n o ś c ią re d u k c y jn y c h o p isó w s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j. D o ty c z y to n ie t y l k o k o m p le tn o ś c i z e s p o łu s k ła d ników s t r u k t u r y u w z g lę d n io n ych n a .p o z io m ie elem entarnym i od z w ie r c ie d la ją c y m różne komponenty c a ł o ś c i , 0 n ieró w n o rzęd n o - ś c i opieów r e d u k c y jn y c h m oglibyśm y bowiem mówić tak że "w p i o h i e ” , gdy o p e r a c jo n a liz o w a n e s k ł a d n i k i o k re ś lo n e g o
kompo-8 M. i n . В . W a w r z y n i а к , O r g a n iz a c ja fo rm a ln a z a k ła d u p r a c y , Warszawa 1972.
9
N ó w e k , op, c i t . , s . 418.
10 Zob. np. R. H. H a 1 1, The C oncept o f B u r e a u c r a c y « An E m p ir ic a l A ssessm en t, “ J o u r n a l o f S o c io lo g y " 1963, J u l y , v o l . 49.
n e m u c a ł o ś c i odpowiada ję różnym poziomom w naukowej h i e r a r c h i i I p o ję ć (w tym s a n s i e , j a k i p rz y jm u je m. i n . P . A b e l ) 11.
O la p r z y k ła d u , " s t o p ie ii ' o r m a liz a c j i " w je d n y c h b a d a n ia ch o ra z " l i c z b a dokumentów o r g a n iz a c y jn y c h " w in n y c h n ie sę s o b ie równoważne w e r t y k a ln ie . " L ic z b a dokumentów o r g a n iz a c y jn y c h " j e s t bowiem koniecznym (ch o ć n ie w y s ta r c z a ją c y m ) s k ła d n ik ie m “ s to p n ia f o r m a l i z a c j i " .
I je s z c z e je d n o . Wspomniałem w c z e ś n ie j, że c z ę ś ć au torów p r z y jm u je zawężony sens p o j ę c ia s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j, u- to ż s a m ia n y je d y n ie z - d la p r z y k ła d u - h i e r a r c h i ą w ła d z y lu b ro zczło nko w aniem o r g a n i z a c j i na m n ie jsz e je d n o s t k i sk ła d o w e . I n n i - o czym d o tąd n ie b y ło mowy - p r z e c iw n ie s k ło n n i śą t r a k tować te rm in " s t r u k t u r a o r g a n iz a c y jn a " bardzo s z e ro k o , ja k o rów noznaczny z o k re ś le n ie m “ o r g a n iz a c ja fo rm a ln a " w o g ó le .
Ta p r a k ty k a badawcza p ro w a d z i do nowych k o m p l ik a c j i. Po j ę c i e s t r u k t u r y o r g a n iz a c y jn e j w owym w s z e c h o g a rn ia ją c y m sen s ie ob ejm u je bowiem i t a k i e co c h y o r g a n i z a c j i , k t ó r e ze względów a n a li t y c z n y c h z w y k liś m y tra k to w a ć ja k o "k o n te k s to w e ” lu b “ z e w n ę trz n e " wobec s t r u k t u r y . P o c z y n a ją c od z a ło ż e ń k l a s y c z n e j t e o r i i , c e le o r g a n iz a c y jn e rozważa s ię np. ja k o zmienną n ie z a le ż n ą z punktu w id z e n ia s t r u k t u r y . J e ś l i n a to m ia s t , tak ja k w z n a n e j k o n c e p c ji S . H. U d y 'e g o p rz y jm u je s ię , że "o g ra n ic z o n e c e l e " są jednym z wymiarów s t r u k t u r y , to upada t y r samym i e t o t n y problem p o s z u k iw a n ia z a le ż n o ś c i m iędzy spo sobem u s t r u k t u r a liz o w a n ia o r g a n i z a c j i a pożądanym stanem rz e c z y , do ja k ie g o ona z m ie rz a .
W s y t u a c j i , gdy ton sam te rm in oznacza ra z p ra w ie w s z y s t ko, a k ie d y i n d z i e j - b a r d z o n ie w i e l e i pod id e n ty c z n ą e t y k ie t k ą a n a liz o w a n e są n a jr ó ż n o r o d n ie js z e z a g a d n ie n ia , p ra w d z i wą tru d n o ś ć s p ra w ia ju ż n ie t y l e nawet u z g o d n ie n ie w s z y s tk ic h
ty c h s ta n o w is k , a l e z a p e w n ie n ie w zajem nej p r z e k ła d a ln o ś c i i p o ró w n y w a ln o ś c i r e z u lt a t ó w p o s tę p o w a n ia badawczego.
23. <
4
K o n ce p cja s t ruk t u r y _ o r g an i z a c y j ne j
W yd aje s i ę , że podstawowy p rz y c z y n ę k ło p o tó w , o k tó r y c h mowa, j e s t b rak t e o r e t y c z n e j p ła s z c z y z n y o d n ie s ie n ia d la empi ry c z n y c h a n a l i z s t r u k t u r o r g a n iz a c y jn y c h , d o s t r z e g a ln y bodaj w w ię k s z o ś c i p r z e d s ię w z ię ć badaw czych. Nawet c i a u t o r z y , k tó
r z y d e k la r u ję b e z p o ś re d n i zw ięzek z k o n c e p cję W ebera, wykazu j ę bowiem o s o b liw ę n ie k o n s e k w e n c ję , u to ż s a m ia ją c o s t a t e c z n ie z a k re s teg o złożo n eg o p o j ę c i a z zakresem p o je d yn cz eg o w ym iaru lu b elem en tu s t r u k t u r y , a w n a jle p s z y m r a z ie k i l k u elem entów uznanych za "w ażne“ .
J e ś l i zatem zam ierzam y p o w ie d z ie ć c o k o lw ie k o i s t o c i e s t r u k t u r y o r g a n iz a c y jn e j i o z a le ż n o ś c ia c h , j a k i e j ę łę c z ę
z
in n ym i a tr y b u ta m i o r g a n i z a c j i , J e s t rz e cz ę sensownę w y j ś c ie od r o z s t r z y g n ię ć podstaw ow ych - i zapewne d la t e g o z w yk le p o m ija n ych . P rzyjm u jem y t u t a j , że cech w y r ó ż n ia ją c y c h s t r u k t u r ę o r g a n iz a c y jn ę spośród a try b u tó w o r g a n i z a c j i n a le ż y szukać w f u n k c j i , ja k ę s p e ł n ia s t r u k t u r a .J e ś l i o r g a n iz a c ja ma o s ią g a ć p o s ta w io n e c e l e , j e j c z ło n - , kow ie muszę w s p ó łd z ia ła ć ze sob ą, a p o d z ia ł p r a c y r o d z i po trz e b ę k o o r d y n a c ji i in te g r o w a n ia ic h p o cz yn ań . Do tego je d n ak , by m ożliw e b y ło w y w ie ra n ie pożędanego wpływu na p o sz cze g ó ln e c z ę ś c i o r g a n i z a c j i w t a k i sposób, aby ja k o c a ło ś ć o s ią - g a ła ona zam ierzon e c e l e , nieodzow ne j e s t u s t a l e n i e r e g u ł wza jem n ej o d p o w ie d z ia ln o ś c i i p rz y p o rz ą d k o w a n ia elem entów s k ła dowych o r g a n i z a c j i .
Z a d a n ie to s p e ł n ia s t r u k t u r a o r g a n iz a c y jn a p rz e z i
- z je d n e j s t r o n y , zred u k o w an ie z ło ż o n o ś c i o r g a n i z a c j i , J e j p o d z ia ł na g ru p y i k a t e g o r ie u c z e s tn ik ó w (n p . z a r z ą d z a ją c y c h - z a r z ą d z a n y c h , sztab ow ych - lin io w y c h , p io n y , kom órki i t p . ) ;
- z d r u g ie j z a ś , p rz e z w y z n a cz e n ie o g ó ln y c h гаи zach ow an ia s i ę w o r g a n i z a c j i , z i n s t y t u c j o n a liz o w a n i e norm p o stę p o w a n ia wzglądem s i e b i e je d n o s te k i zesp ołó w l u d z i z a jm u ją c y c h od mienne p o z y c je i p e łn ią c y c h różne r o l e o r g a n iz a c y jn e (n p . p rz e z d o s t a r c z e n ie w zorca bezosobowych stosunków s łu ż b o w ych , n a c is k na ko m u n ik ację r a c z e j h ie r a r c h ic z n ą n iż h o r y z o n ta ln ą , sa n k c jo n o w a n ie norm p o stęp o w a n ia o p a r ty c h na p r z e p is a c h , n ie zaś z w y c z a ju i t p . ) .
W ew nętrzny ła d o r g a n iz a c y jn y k s z t a ł t u j e s ię zatem w toku p ro ce só w , k tó r e o k r e ś l a j ą w r e z u l t a c i e n ie t y lk o m ie js c e każdego u c z e s t n ik a o r g a n i z a c j i , a l e p rz e w id u ję tak ż e u tr w a lo no sposoby p o s tę p o w a n ia je d n o s te k i zesp o łó w l u d z i z a jm u ją cych odmienne p o z y c je . M in im a liz u ją c dow olność i n ie p rz e w id y - w ain o ść zachowań o r g a n iz a c y jn y c h , s t r u k t u r a o r g a n i z a c j i p e ł n i i s t o t n ą fu n k c ję r e g u la c y jn ą .
O o ś li p ie r w s z y z w ym ien ion ych asp ektó w r e g u la c y jn e j fun k c j i s t r u k t u r y o k r e ś l i l i b y ś m y Ja k o s t r u k t u r a l i z a c j ę elem entów, to d r u g i - o d p o w ied n io - n a le ż a ło b y s c h a ra k te ry z o w a ć ja k o s tr u - k t u r a l i z a c j ę d z i a ł a ń o r g a n iz a c y jn y c h .
E le m en tam i z a ry s o w a n e j pow yżej t r e ś c i p o j ę c i a s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j sę p o j ę c i a r o z p ię t o ś c i! i s p i ę t r z e n i a k ie r o w a n ia , z ak re só w u p raw n ień i o d p o w ie d z ia ln o ś c i, p o d z ia łu p r a c y i h i e r a r c h i i w ła d z y i t d . L i s t ę t a k ic h cech s t r u k t u r a ln y c h o r g a n i z a c j i możria b y ło b y bez tru d u w y d łu ż y ć , w y d a je s i ę je d n a k , że j e s t to mało p o n ę tn y sposób p re c y z o w a n ia z a k re s u rozważanego p o j ę c i a . S e n s o w n ie js z a s t r a t e g i a w ię ż ę s i ę z p r z y ję c ie m z a ło ż e n ia o w ie lo w y m ia ro w o ś c i p o j ę c i a " s t r u k t u r a o r g a n i z a c j i " i p o d ję c ie m p ró b y o k r e ś le n ia podstaw ow ych wymiarów, którym moż na b y ło b y w stosunkow o n a jp r o s t s z y sposób nadać sens e m p iry c z n y , p r z y p is u j ą c o d p o w ied n io ob serw o w alne i k w a n ty fik o w a ln e zm ienne.
VI toku o p is y w a n e j p ro c e d u ry w y ła n ia s i ę zatem o k re ś lo n a h i e r a r c h i a p o ję ć i m oglibyśm y w i s t o c i e w y ró ż n ić có n a jm n ie j t r z y (a n ie ja k d o tą d , t y l k o dwa) ic h p oziom y, r ó ż n ią c e s ię s to p n iem s w o je j e le m e n t a r n o ś c i. B y łb y t o j
- poziom g lo b a ln y (o d n o sz ą c y s i ę do s t r u k t u r y o r g a n i z a c y j n e j ja k o c a ł o ś c i ),
- poziom wymiarów te o r e t y c z n y c h (r e p r e z e n t u ją c y c h bezpo ś r e d n io p o j ę c i e s t r u k t u r y o r g a n i z a c y j n e j ) ,
- poziom e le m e n ta rn y (o b e jm u ją c y e le m e n ty t r e ś c i p o j ę c ia s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j, k t ó r e w z g lę d n ie ła tw o p r z e k s z t a ł c i ć j e s t w z m ie n n a ).
P rz e c h o d z ą c z poziomu g lo b a ln e g o - k a t e g o r i i s em a n tycz n e j " s t r u k t u r a o r g a n i z a c j i " - na poziom e le m e n ta rn y za sensowne na le ż a ło b y uznać p r z y j ę c i e z e s p o łu wymiarów s t r u k t u r y , t a k ic h ja k t '
~ k o n f i g u r a c j a , o p is u ją c a k s z t a ł t s t r u k t u r y r ó l i p o z y c ji o r g a n iz a c y jn y c h (m. in . l ic z b ę poziomów h i e r a r c h i i o r g a n iz a c y j n e j , r o z p ię t o ś ć k ie r o w a n ia na k o le jn y c h poziom ach " h i e r a r c h i i , p r o p o r c je ro z m a ity c h c z ę ś c i skład ow ych o r g a n i z a c j i o ra z społeczno-zaw odow e k a t e g o r ie u c z e s tn ik ó w );
- c e n t r a l i z a c j a , k t ó r a d o ty c z y ro z m ie s z c z e n ia u p raw n ień de c y z y jn y c h na. p o s z c z e g ó ln y c h poziom ach h i e r a r c h i i i o p is u je - z Je d n e j s t r o n y - p o d z ia ł (lu b k o n c e n t r a c je ) w ła d z y , z d r u g ie j zaś - autonom ię ( l u b u z a le ż n ie n ie ) o r g a n i z a c j i w p row ad zen iu p rz e z n ią w ew nętrznych d z i a ł a l n o ś c i ; - s p e c j a l i z a c j a , c h a r a k t e r y z u ją c a p o d z ia ł p r a c y , d y s tr y b u c ję obowiązków m iędzy p o z y c je o r g a n iz a c y jn e , - S t a n d a r y z a c ja , k t ó r a o k r e ś la p o w ta rz a ln o ś ć (a p rz e z to typ o w o ść) d z i a ł a ń i zachowań w o r g a n i z a c j i , - f o r m a l i z a c j a , o k re ś lo n a p rz e z z a k r e s , w ja k im łą c z n o ś ć i p o stę p o w a n ie w o r g a n i z a c j i sę z a p is a n e i z a r e je s tr o w a n e w do li* kumentöch o r g a n iz a c y jn y c h ",
Powyższe w ym iary można uważać za c h a r a k t e r y z u ją c e w sposób r o z łą c z n y i w y c z e rp u ją c y r e g u la c y jn e fu n k c je s t r u k t u r y o r g a n i z a c y j n e j , j e ś l i p rz y jm ie m y , ż e s
- m ia rą k o n f i g u r a c j i j e s t s t o p ie ń pionowego i poziomego z r ó ż n ic o w a n ia r ó l i p o z y c j i o r g a n iz a c y jn y c h ,
- m ia rą p o d z ia łu w ła d z y (ja k o a s p e k tu c e n t r a l i z a c j i ) J e s t s to p ie ń s k o n c e n tro w a n ia u p raw n ień do podejm ow ania d e c y z j i na i- tym p o z io m ie h i e r a r c h i i ,
- m iarę u z a l e ż n ie n ia , braku a u to n o m ii (ja k o a s p e k tu wym iaru c e n t r a l i z a c j i ) , j e s t s to p ie ń o g r a n ic z e n ia - p rz e z skoncentrow aną poza o r g a n iz a c ją w ładzę - m o ż liw o ś c i podejm ow ania d e c y z j i p rz e z j e j u c z e s tn ik ó w , - m iarą s p e c j a l i z a c j i j e s t - w y n ik a ją c y z p o d z ia łu p r a c y - s to p ie ń o g r a n ic z e n ia d o w o ln o ś c i u c z e s tn ik ó w w r e a l i z a c j i zadań (o b o w ią z k ó w ) o r g a n iz a c y jn y c h , * - m iarą s t a n d a r y z a c j i J e s t s t o p ie ń o g r a n lt z e n ia p rz e z zwy-j p
Ł Nazwy t e o r e t y c z n y c h wymiarów s t r u k t u r y p r z y ją łe m za P u g h j H i с к s o h , op. c i t . Zastosow ałem je d n a k odmienną od b r y t y j s k i e j p ro c e d u rę o p e r a c j o n a l l z a c j i zm ien nych.
c s d jö i u je d n o lic o n e sposoby p o stęp o w a n ia d o w o ln o ś c i prow adze n ia d z i a ł a ń o r g a n iz a c y jn y c h ,
- m iarę f o r m a l i z a c j i j e e t s to p ie ń o g r a n ic z e n ia p rz e z p rz e p i s y d o w o ln o ś c i d z i a ł a ń podejmowanych w o r g a n i z a c j i .
Dwie p ie rw s z e zmienne og ó ln e s k ła d a ją s ię na d e f i n i e n s po j ę c i a s t r u k t u r a l i z a c j i elem entów . P o z o s t a łe zmienne o g ó ln e two
rzą d e f in ie n s p o j ę c ia s t r u k t u r a l i z a c j i d z i a ł a ń ( p o r . r y s . l ) .
S to p ie ń __ s p ó jn o ś c i a r e g u la c y jn e fu n k c je s t r u k t u r y o r g a n iz a c y jn e J
I s t n i e j ą w ażk ie powody te o re ty c z n o - p o z n a w c z e , m e to d o lo g ic z ne o ra z p r a k ty c z n e , by spróbować o k r e ś l i ć i s t o t ę s t r u k t u r y o r g a n iz a c y jn e j- ja k o c a ł o ś c i , k t ó r e j e lem en tam i są - s ta n o w ią c e p rz e d m io t pom iaru w b a d a n ia ch e m p iry c z n y c h - p o s z c z e g ó le cha r a k t e r y s t y k i .
Czy ja k o " r e g u l a t o r " - by p o s łu ż y ć s ię tym skrótowym o k r e ś le n ie m - s t r u k t u r a o r g a n iz a c y jn a s ta n o w i j e d n o l i t ą c a ł o ś ć ? Czy m i n i m a l i z a c ji d o w o ln o ś c i i p rz y p a d k o w o śc i zachowań pod danym względem odpowiada w z ro s t p r z e w id y w a ln o ś c i zachowań tak ż e pod in n ym i w z g lę d a m i? Czy zatem s t r u k t u r ę o r g a n iz a c y jn a j e s t reg u la to re m s p ó j n y m t a k , że w y s tę p u je z a le ż n o ś ć m iędzy s to p niem s t r u k t u r a l i z a c j i elem entów o ra z sto p niem s t r u k t u r a l i z a c j i d z i a ł a ń w t e j samej o r g a n i z a c j i ? Czy w r e z u l t a c i e s p o łe c z n e k o n sek w en cje mechanizmów r e g u l a c j i w zm acn iają e ię w z a je m n ie , sk o ro p red e term in o w an e s t r u k t u r a ln e r e g u ły g r y są ze sobą ś c i ś l e pow iązane i podporządkowane lo g ic e c a ł o ś c i , p rz e w id u j ą c s z ty w n y i pozbaw iony s f e r " n ie o z n a c z o n o ś c i" r e p e r t u a r
zá-»• chowań u c z e s tn ik ó w ?
Obok z a s y g n a liz o w a n y c h pow yżej n ie k t ó r y c h problem ów poznaw c z y c h , 00 k t ó r y c h ro z w ią z a n ia może p r z y c z y n ić s ię a n a li z a s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j w k a t e g o r ia c h s to p n ia s p ó jn o ś c i j e j e le n e n tó w , i s t n i e j ą ró w n ie p rz e k o n y w u ją c e p r z e s ł a n k i m e to d o lo g i czne , by uznać za z a sa d n y p o s tu lo w a n y t u t a j k ie r u n e k p o s tę p o
w ania badaw czego. ' *
Oto bowiem, z I s t o t y z a ło ż e ń k o n s t r u k c y jn y c h p r z y to c z o n e j w c z e ś n ie j h i e r a r c h i i p o j ę ć , w y n ik a ją p i o n o w e s t o s u n k i
STRUKTURA ORGANIZACJI uporządkowanie elementów organizacji wzorce zachowania jednostek i grup w organizacji STRUKTURA• LIZACJA , el emen t ó w wymiary teoretyczne konfiguracja STRUKTURA-UZACJA DZIAŁAŃ
centralizacja specjalizacja standaryzacja formalizacja
zmienne ogólne stopień zróżni cowania
i
i
podział autonomia władzyi
1
stopień stopień skoncen- ograni- trowania czenia stopień ograni czeniu stopień ograni czenia * stopień ograni czenia zmienne zbiorcze indeks decentralizacji specjalizacja ról zmienne wysokość szczegółowe struktury formalizacja opisu ról zakres czynności objętych postanowieniami regulaminu dotkliwość sankcji za nieprzestrzega nie postanowien regulaminu R y s . X . K o n w e rsja k a te g o rią , p o ję c io w e j 's t r u k t u r a o r g a n i z a c j i " w s e r i ę zm iennych c ię g ły c hz a lf lż n o ś c l m iędzy p o ję c ia m i z k o le jn y c h poziomów, s p a ja ją c e h i e r a r c h i ę . Je d n o c z e ś n ie , s w o is tą cechą t e j w ła ś n ie h i e r a r c h i i j e s t t o , że n ie b rak w l i t e r a t u r z e p rz e d m io tu tw ie rd z e ń te o r e t y c z n y c h , łą c z ą c y c h o k re ś lo n e zmienne ta k ż e w p o z i o m i e . D o ty c z y to i
- zw iązków m iędzy zm iennym i każdego w ym iaru z osobna (n p . wym iaru k o n f i g u r a c j i : im m n ie js z a r o z p ię t o ś ć k ie r o w a n ia , tym wyższa o r g a n iz a c y jn a h i e r a r c h i a ) ;
I
- zw iązków m iędzy zm iennym i ró żn ych wymiarów (n p . wymiarów f o r m a l i z a c j i . i s p e c j e ł i z a c j i j im .w ię k sza l i c z b a f u n k c j i r e a l i zo w a n ych j e s t w sposób w y s p e c ja liz o w a n y , tym w ię k s z a l i c z b a
o b o w ią z u ją c y c h i n s t r u k c j i p r o c e d u r a ln y c h , fo rm u la rz y i k o p i i dokumentów r e g u lu ją c y c h p o stę p o w a n ie w o r g a n i z a c j i ) ;
- zw iązków m iędzy w ym iaram i »(np. w ym iaram i f o r m a l i z a c j i i c e n t r a l i z a c j i : im w ię k s z a C e n t r a l i z a c j a , tym w yższy s to p ie ń s fo r m a liz o w a n ia o r g a n i z a c j i ) .
Odpowiedź i na p y t a n ie o i s t o t ę s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j j a ko c a ł o ś c i n ie p o z o s t a je tak ż e bez wpływu na m ożliw ość j e j za sadnego o p is u re d u k c y jn e g o . S p ó jn o ść J e s t bowiem cechą s t r u k t u r r y na p o z io m ie g lo b a ln y m , tak ą je d n a k , że o j e j w ystę p o w a n iu ( l u b n ie w y s tę p o w a n iu ) możemy mówić je d y n ie na p o d s ta w ie w ie d z y o c z ę ś c ia c h skład o w ych s t r u k t u r y 1 zach o d z ących m iędzy n im i z a le ż n o ś c ia c h .
Przyp om nijm y w tym m ie js c u ró w n ie ż (p o w r a c a ją c do rozważań z p oczątkow ych ' s t r o n a r t y k u łu ) , że b y lib y ś m y s k ło n n i uznać o k r e ś le n ie "s m u k ła " za odnoszące s ię do pewnego typ u s t r u k t u r y ; a n ie t y l k o pewnego typ u h i e r a r c h i i , je d y n ie wów czas, gdybyśmy d y s p o n o w a li w iedzą o p o z o s t a ły c h c e ch a ch s t r u k t u r a l nych o r g a n i z a c j i , w s p ó łto w a rz y s z ą c y c h " w y s o k i e j ” lu b " p ł a s k i e j " h i e r a r c h i i o r g a n i z a c y jn e j. A n a l i z u j ą c s t r u k t u r ę z pun k tu w id z e n ia s p ó jn o ś c i j e j elem entów żadnego z n ic h n ie ro z p a tru je m y w i z o l a c j i , a l e - w ła ś n ie - гда w zględu na w s z y s tk ie p o z o s t a łe e lem ertty to w a rz y s z ą c e .
2 p rz e d s ta w io n y m i p o k ró tc e p rz e s ła n k a m i o c h a r a k t e r z e teo- retyczno-poznow czym i , m etodologiczným w ią żą s ię n ie m n ie j i s t o t n e r a c j e p r a k t y c z n e , p rz e m a w ia ją c e . ZŁ sen so w n o śc ią a n a l i z y .s t o p n ia s p ó jn o ś c i cech s t r u k t u r a ln y c h q r g a n i z a c j i .
tw orzyć t r w a ł y s y s te m ? C zy, być może, stan o w ig b e z ła d n y zb ió r, a g re g a t n ie p ow iązanych ze sobą ele m e n tó w ? R ó ż n ic a o d p o w ied zi n ie j e s t tak b a g a te ln a , ja k mogłoby s ię to na p o z ó r wydawać. C hod zi m ia n o w ic ie o t o , że c a ł o ś c i , którym p r z y s łu g u je s t a t u s system u , fu n k c jo n u ją i r o z w ija j ą s ię in a c z e j a n i ż e l i c a ł o ś c i - a g r e g a t y .
S to p ie ń s p ó jn o ś c i n ie p o z o s ta je ró w n ież bez wpływu na moż liw o ś ć dokonyw ania p lan ow ych zmian i r e o r g a n i z a c j i s t r u k t u r a l n ych . Gdyby bowiem s t r u k t u r a o r g a n iz a c y jn a s ta n o w iła n ie s p ó jn y z b i ó r elem en tów , to o d d z ia ły w a n ie na je d e n z n ic h n ie mogłoby p r z y n ie ś ć in n y c h zm ian , poza p r z e k s z t a łc e n ie m ele m e n tu poddane go m a n ip u la c j i. Mechanizm r e o r g a n i z a c j i p r z e d s t a w ia łb y s ię z k o l e i z u p e łn ie in a c z e j w s t r u k t r z e s ta n o w ią c e j j e d n o l i t ą i sp ó jn ą c a ło ś ć , W tak im p rzyp ad ku zm iana je d n e j z cech s t r u k t u r a ln y c h w ią z a ła b y s ię ze zm ianam i in n y c h , p ow iązanych z n ią
13 w ła s n o ś c i .
P r a k ty c z n e z n a c z e n ie badań nad s p ó jn o ś c ią s t r u k t u r o r g a n i z a c y jn y c h w iężd s ię je d n a k p rzed e w sz ystk im z ko n se kw e n cja m i, j a k i e s p ó jn o ś ć ma d la sposobu i s k u te c z n o ś c i w y p e łn ia n ia fur/k- c j i r e g u la c y jn e j s t r u k t u r y .
W s y t u a c j i w y s o k ie j s p ó jn o ś c i s t r u k t u r y można b y ło b y , ja k s ą d z ę , mówić o “ t o t a l n e j r e g u l a c j i " , m ając na uwadze t o , że pewność i p rz e w id y w a ln o ś ć zachowań o r g a n iz a c y jn y c h maję t u t a j s ta n o w ić r e z u l t a t w ie lo s t r o n n e g o , a zarazem J e d n o lit e g o o d d z ia ły w a n ia sp rz ęż o n ych ze sobą mechanizmów r e g u la c y jn y c h . S p ó jn o ść o z n a c z a ła b y ta k ż e n ie s e le k t y w n o ś ć sto so w anych in stru m en tó w re g u l a c j i . In n y m i s ło w y , n ie - b y ło b y m ożliw o, że w y s tę p u je t y lk o n ie k t ó r e - a n ie w s z y s tk ie c e c h y s t r u k t u r a ln e i zbędną o k a z u je
14 s ię np. h i e r a r c h i a w ła d ? y .
O d p o w ied n io , w s t r u k t u r z e s ta n o w ią c e j a g re g a t cech n ie z a c h o d z iły b y in n e n iż przypadkow e z w ią z k i tego ty p u . “ W ydaje s i ę , że n ie sposób mówić o s t r u k t u r z e s p o łe c z n e j w l i c z b i e
K. M r e ł a , 3. S t a n i s z к i s . D egree o f C oheren ce and M e ch a n ise s o f T r a n s fo r m a tio n of O r g a n iz a t io n a l S t r u c t u r e s "The P o l i s h S o c i o l o g i c a l B u l l e t i n " 1977, n r 2 .
14 S . H. U d у 3 r . , ‘ The C o m p a ra tive A n a ly s is o f O rg a n iz a t i o n s , [ w * } Handbook of O r g a n iz a t io n s , C h ica g o 1966.
p o je d y n p z e j - p i s a ł S. F . N adel - i 'owa w i e l o ś ć b y ła b y c h a r a k t e r y s t y k ę t r a f n g w ła ś n ie w o d n ie s ie n iu dq s t r u k t u r y n ie b ę d ę c e j sp ó jn y c a ł o ś c i ę . N ie t y l k o n ie w y stę p o w a ły b y t u t a j w s p ó łz a le ż n o ś c i m iędzy stopniem s t r u k t u r a l i z a c j i elem entów i sto p niem s t r u k t u r a l i z a c j i d z i a ł a ń , e i e te-ż b rak b y ło b y p o w iąz a n ia cech w ramach każdego z dwu w ym ien ian ych asp ektó w s t r u k t u r y ja k o r e g u l a t o r a " 115.
O e ś l i nawet w s p ś łw y s tę p o w a ły b y ze sobę ro z m a ite c e c h y s t r u k t u r a l n e , to f a k t , że n ie b y ły b y podporządkowane lo g ic e c a ł o ś c i i p ow iązane w zajem nie p r o w a d z iłb y r a c z e j do i n t e r f e r e n c j i i "w y g a s z a n ia " n iż wzajemnego u z u p e łn ia n ia s ię i w zm acn iania od d z ia ły w a ń r e g u la c y jn y c h . W każdym r a z i e , z f a k t u m in i m a l i z a c ji d o w o ln o ś c i i p rz y p a d k o w o śc i zachowań pod danym względem n ie m ie lib y ś m y prawa w nioskow ać o s to p n iu p r z e w id y w a ln o ś c i zacho wań o r g a n iz a c y jn y c h pod in n y m i w zg lęd am i. B ra k zw ięzk u m iędzy k r y t e r i a m i . s t r u k t u r a l i z a c j i s ta n o w iłb y p r z y tym ź r ó d ło sporów i n e g o c j a c j i u c z e s tn ik ó w nad r e g u ła m i g r y , a przyjm ow ane ro z s t r z y g n i ę c i a m u s ia ły b y u s t a la ć każdorazowo akcep tow ane g r a n i ce s f e r y " n ie o z n a c z o n o ś c i" .
N ie k t ó r e wyn i k i badań
Z w ią z k i z a le ż n o ś c i w y s tę p u ją c e pom iędzy ele m e n ta m i s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j sę nieodzownym c z y n n ik ie m s p a ja ją c y m na t o , by c a ło ś ć cech s t r u k t u r a ln y c h o r g a n i z a c j i rozw ażać ja k o s y s t e n . O e ś l i p rz y jm ie m y , że podstaw ę k l a s y f i k a c j i będę z w ią z k i co n a jm n ie j p o ś r e d n ie lu b b e z p o śre d n ie negatyw ne lu b p o z ytyw n e , to można w y o d rę b n ić o d p o w ie d n io :
- s t r u k t u r ę s p ó jn ą , gdy ponadprzypadkow a z w ią z k i z a le ż n o ś c i ząchodzę d la w s z y s tk ic h p a r J e j elem en tów ,
- e t r u H u r ę s ła b o s p ó jn ę , gdy ponadprzypadkowe zw ięfck i za le ż n o ś c i n ie zachodzę d la w s z y s tk ic h p a r j e j elem entów*
1
N a d e l , The T h e o ry of S o c i a l S t r u c t u r e ,
- s t r u k t u r ę n ie s p ó jn ę , gdy m iędzy p aram i j e j elem entów n ie zachodzg ponadprzypadkowe z w ię z k i z a le ż n o ś c i,
Oak t r a f n i e z a u w a ż ył W, R, S c o t t , p rob lem ow i s p ó jn o ś c i s t r u k t u r y ja k o system u p ośw ięcono n ie w i e l e badań, poniew aż w ię k sz o ść s tu d ió w in s p iro w a n y c h k o n ce p cję Webera ujm pwąła p rz e d s ta w io n e p rz e z n ie g o c e c h y w c a ł o ś c i , Ja k o m ie rn ik za sto so w a n y do kon k r e t n e j o r g a n i z a c j i w c e lu u s t a l e n i a , Ja k dobrze p a s u ję .
Oprócz cyto w anych ju ż badań S . H. U d y 'e g o nad s p ó jn o ś c ią " b iu r o k r a t y c z n y c h " i " r a c j o n a ln y c h " elem entów o r g a n i z a c j i f o r -
1 ft
m a ln e j o ra z k o n c e p c ję k o n s o l i d a c j i param etrów s t r u k t u r y spo-17
ł e c z n e j , p rz e d s ta w io n ę p rz e z P . M. B l a u 'a , tru d n o b y ło b y p r z y to c z y ć in n e p r a c e , p o d e jm u jęce b e z p o śre d n io p ro b le m atyk ę s p ó jn o ś c i s t r u k t u r .
W y n ik i, J a k i e p rze d staw iam p o n i ż e j , pochodzę z "Bad ań nad s tr u k tu r a m i o r g a n iz a c y jn y m i, ko ntekstem i e fe k ty w n o ś c ię org
a-18
n i z a c j i w r e s o r c i e przem ysłowym " . B a d a n ia t e , ukończone w 1977 r . o b j ę ł y 136 o r g a n i z a c j i w ybranego r e s o r t u , a wśród n ic h p r z e d s ię b io r s t w a p r o d u k c y jn e , p r z e d s ię b io r s t w a budowlano-m onta żowe, b iu r a p r o je k tó w , c e n t r a l e handlowe i i n s t y t u t y naukowo- -badaw cze. Za punkt w y j ś c ie pom iaru cech s t r u k t u r a ln y c h o rg a n i z a c j i p o s łu ż y ła p rz e d s ta w io n a w c z e ś n ie j k o n c e p c ja s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j. A o to n ie k t ó r e w y n ik i w i n t e r e s u j ę c e j nas tu t a j k w e s t i i .
W e w n ę trz s tr u k t u r a ln e r e l a c j e spa j a j ę ce
Gdyby s t r u k t u r a o r g a n iz a c y jn a b y ła sp ó jn ę c a ł o ś c i ę , to r e l a c j e s p a ja ję c e (tz w . w spółzm ienność cech s t r u k t u r a l n y c h ) za c h o d z iły b y d la k a ż d e j p a r y elem entów s t r u k t u r y . O d p ow ied n io, w s t r u k t u r z e n ie s p ó jn e j b rak b y ło b y ponadprzypadkow ych r e l a c j i s p a ja ję c y c h . W y n ik i badań nad o r g a n iz a c ja m i re s o rto w y m i
pozwa-■ 16 U d y , op. c i t .
1 *7
‘ Р . М. В 1 a n u, B u r e a u c r a c y in Modern S o c i e t y , New York 1956.
18
K ie ro w n ic tw o badań prow adzonych w Z a k ła d z ie S o c j o l o g i i O r g a n iz a c ji (p o czętk ow o b y ły IO K PAN i MNSWiT, p ó ź n ie j IF 1 S PAN) s t a n o w i l i : d o c . d r hab. K a z im ie r z D o k tó r , d r K r z y s z t o f M re ła o ra z d r W ło d z im ie rz Pańków,
i-ąfą pt w io rdz i ć , że s t r u k t u r a o r g a n iz a c y jn a j e s t s ł a b o s p ó j n y m zblorera elem entów , I s t o t n e z w ię z k i z a le ż n o ś c i zachodzą t y lk o d lo o k . 25% p a r j e j s k ła d n ik ó w . Co w i ę c e j , n ie ma takiego- e le rsan tu s t r u k t u r y , k t ó r y łą c z y ł y b y is t o t n o p ow ią z a n ia z p o z o s ta łym i . Z ró ż n ic o w a n ie s t r u k t u r o r g a n iz a c jy jn y c h --- : v
t
, • Gdyby s t r u k t u r a o r g a n iz a c y jn a b y ła sp ó jn ą c a ł o ś c i ę , wów c z as p o d o b ie ń stw a ( r ó ż n i c e ) ro z w iąz a ń s t r u k t u r a ln y c h o r g a n iz a c j i pod danym względem p r z e s ą d z a ły b y o ic h p o d o b ie ń s tw ie ( r ó ż n ic a c h ) ' tak że pod in n ym i w zg lęd am i. O d p o w ied n io , w s t r u k tu rze . s ta n o w ią c e j a g re g a t c e c h , n ie z a c h o d z iłb y żaden k o n ie cz n y zw iąz e k tego typ u i , gdyby c e c h y s t r u k t u r a l n e b y ły dos k o n a le " w zajem nie n ie z a le ż n e , to n t a k ic h c e c h , z k t ó r y c h k a ż da d z i e l i z b ió r o r g a n i z a c j i na p p od g rup , w y tw o rz y ło b y p n
1 Q c a łk o w ic ie je d n o ro d n y c h podgrup s t r u k t u r y .
f-afet, że i s t o t n e r ó ż n ic e m iędzy o r g a n iz a c ja m i zachodzą t y l ko d la n ie k t ó r y c h , a n io w s z y s tk ic h zm iennych s t r u k t u r a ln y c h , d o s ta r c z a je s z c z e jed n eg o dowodu s ła b e j s p ó jn o ś c i
3
t r u k t u r o r g a n iz a c y jn y c h . O g ó ln ie rz e c z b i o r ą c , r ó ż n ic e s t r u k t u r m iędzy k a t e g o r ia m i o r g a n i z a c j i w yo d ręb n io n ym i na p o d s ta w ie p r z y j ę t y c h k r y t e r ió w (m. I n . t a k ic h Ja k p rz e d m io t d z i a ł a l n o ś c i , w ie lk o ś ć z a t r u d n i e n i a , s k a la w yp o sa że n ia te c h n ic z n e g o , b ran ża i t p . ) aę n i ż s z e , od z r ó ż n ic o w a n ia s t r u k t u r w 0 w n ą t r z o k re ś lo n y c h k l a s o r g a n i z a c j i .P r z e c i ę t n i e t y l k o tro c h ę w ię c e j n iż 1/3 o g ó łu zm iennych s t r u k t u r a ln y c h w yk a zu je i s t o t n e z w ią z k i z co n a jm n ie j jednym k r y te riu io p o d z ia łu ; choć z g o d n ie .z p r z y j ę t ą h ip o te z ą o odpo- wi£id“ i o ś c i s t r u k t u r a l n e j można b y ło o c z e k iw a ć , że o r g a n iz a c je
c h a r f ik t s r y z u ję c e s ię .podobieństwem cech ■ sytuacyjnych będą' zmie- | r ż a ł y do z b liż o n y c h form ro z w ią z a ń s t r u k t u r a ln y c h .
S t r u k t u r a m odularna - symptomy s ła b e j s p ó jn o ś c i ciach
V'P
Czy - mimo g e n e r a ln ie s ł a b e j s p ó jn o ś c i o g ó łu elem entów s t r u k t u r y - n ie są zarazem id e n t y f ik o w a ln e t a k ie p o d z b io ry cech s t r u k t u r a ln y c h o r g a n i z a c j i , że n ie ma w n ic h elem entów iz o lo w a n y c h ? Daka j e s t - id ą c d a l e j - m inim alna l i c z b a s p e c y fic z n y c h ź r ó d e ł w s p ó łz m ie n n o śc i z ja w is k s t r u k t u r a l n y c h ? W arto bowiem z w r ó c ić uwagę, ze w d o sk o n a le s p ó jn e j s t r u k t u r z e j e j p oszcze g ó ln e e le m e n ty n ie maję s p e c y f ic z n y c h p rz y c z y n - p r z e c iw n ie - w s z y s tk ie w pływ y i o d d z ia ły w a n ia ponoszące o d p o w ie d z ia ln o ś ć za p r z e k s z t a łc a n ie dowolnego elem en tu są p rz e c h o d n ie i tożsame d la p o z o s t a ły c h elem entów s t r u k t u r y . O d p ow ied n io, w y n ik a ją c y l o g i c z n i e z d e f i n i c j i z b io r u b rak ponadprzypadkow ych pow iązań m iędzy ele m e n ta m i s t r u k t u r y n ie s p ó jn e j o z n a cz a , żo u podstaw zm iany k a ż d e j z cech s k ła d a ją c y c h s ię na a g re g a t le ż ą s w o is te i n ie p r z e c h ó d n ie p r z y c z y n y .
Sp ośró d z a sto so w a n ych p ro c e d u r te s to w y c h na p r z y t o c z « n ie z a s łu g u ją m. i n . w y n ik i a n a l i z y c z y n n ik o w e j, k t ó r a p o z w o liła na uporząd ko w an ia 57 zm iennych s t r u k t u r a ln y c h p r z y pomocy 20 spe c y f i c z n y c h p r z y c z y n . Można j e tra k to w a ć Ja k o s w o is ta moduły s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j. S ta n o w ią c r e z u l t a t r o t a c j i o r t o g o n a l n e j są one w zajem n ie n ie z a le ż n e s t a t y s t y c z n i e i g ru p u ją e l e menty s t r u k t u r y pow iązano wspójnym źródłem z m ie n n o ś c i.
D o k ła d n ie p ołow a w s z y s tk ic h cz yn n ik ó w to c z y n n ik i dwubiegu nowe, w y k a z u ją c e w ła s n o ś c i o c h a r a k t e r z e c ią g ły m , k tó r y c h in tensyw ność może być zarówno p o z y ty w n a . Ja k i n eg atyw n a. Wska z u ją one na obecność p rz e c iw s ta w n y c h t e n d e n c ji s tr u k tu ro tw ór c z y c h , w yzw alan ych p rz e z jed n o w ppólne ź ró d ło o d d z ia ły w a n ia .
Na obecn ość p rz e c iw s ta w n y c h t e n d e n c ji s tr u k tu r o tw ó r c z y c h w skazu ją tak ż e r ó ż n ic e zach od zące m iędzy c z y n n ik a m i. Św iad czę one bowiem o jednoczesnym o d d z ia ły w a n iu na s t r u k t u r y badanych o r g a n i z a c j i o p o z y c y jn y c h p r e s j i :
- s t r u k t u r a l i z u j ą c e j (z w ią z a n e j rn. i n . z ch a ra k te re m pow ią zań poziom ych o r g a n i z a c j i ; dane e m p iryczn e p o z w a la ją mówić w s z c z e g ó ln o ś c i o sw oistym m echanizm ie s p e c j a l i z a c j i - p r o f e s j o n a l i z a c j i - w o r g a n iz a c ja c h s i l n i e j p o w iąz an ych poziomo, większym u porząd ko w an iu i u je d n o lic e n i u zasad a g re g o w an ia i n f o r m a c j i ) :
- d o st ruk t u r u j ę c e j (z w ię z a n e j p o ' c z ę ś c i z c h a ra k te re m p io nowych pow ięzań o r g a n iz a c y jn y c h , k t ó r a prowadzę m. i n . do eutonoroizow ariia o b ie g u i n f o r m a c j i , u n i w e r s a l i z a c j i - a n ie s p e c j a l i z a c j i - f u n k c j o n a l n e j , a ta k ż e w y s t ą p ie n ia t e n d e n c j i do s to s o w a n ia p o z a fo rm a ln y c h wzorców p ro w a d ze n ie d z i a ł a ń , o r g a n i z a c y j n y c h ) .
O g ó ln ie , można p o s ta w ić t e z ę , że s ła b a s p ó jn o ś ć i m odular- ność s t r u k t u r o r g a n iz a c y jn y c h w badanych o r g a n iz a c ja c h sę r e z u lta te m ś c i e r a n i a s i ę obu ty c h p r e s j i , poeh od zęcych zarówno z o r g a n i z a c j i , ja k i m akrosp ołeczn eg o o t o c z e n ia 20.
Uw agi końcowe
S ła b a s p ó jn o ś ć s t r u k t u r o r g a n iz a c y jn y c h Ja k o c a ł o ś c i n ie j e s t o c z y w iś c ie cechę w łe ś c iw ę je d y n ie p o ls k im o rg a n iz a c jo m .T o , że z w y ję tk ie m S . H. U d y 'e g o a u t o r z y in n y c h badań n ie i n t e r p r e t u j ę m a t e r i a ł u em p iryczn eg o w k a t e g o r ia c h s p ó jn o ś c i lu b n ie s p ó jn o ś c i cech s t r u k t u r a ln y c h o r g a n i z a c j i n ie o z n a c z a , by dane te p r z e c z y ły p r z y to c z o n e j t u t a j p r a w id ło w o ś c i o s ł a b e j s p ó jn o ś c i s t r u k t u r o r g a n iz a c y jn y c h .
W y n ik i badań R. H, H a lle , grup e s t o ń s k i e j i in n y c h dowodzę w sposób o c z y w is t y b rak u . s p ó jn o ś c i s t r u k t u r . F a k t , że w ystę p u j ę m iędzy n im i r ó ż n ic e ilo ś c io w e w l i c z b i e z id e n ty f ik o w a n y c h s p ó jn y c h p o d z b io ró w cech ma o c z y w iś c ie z n a c z e n ie d ru g o rzę d n e i j e s t k o n sekw en cję n ie je d n a k o w e j p r e c y z j i środków p o s tę p o w a n ia badawczego.
Mogłem p r z e d s ta w ić t y l k o n i e w i e l k i fra g m en t w yników a n a l i z y s to p n ia s p ó jn o ś c i s t r u k t u r o r g a n iz a c y jn y c h , CJednak nawet ‘ te n n ie k o m p le tn y o b ra z r e z u lt a t ó w badawczych im p lik u j e pewne ro z s t r z y g n i ę c i a d la pojm ow ania s t r u k t u r y o r g a n i z a c y jn e j Ja k o ne- < g u l a t o r a . P o s z u k u ją c u z a s a d n ie n ia d la f u n k c j i j a k i e s p e ł n ia
20
Z o b . s z e r z e j K, M r e ł a , Z a ło ż e n ia t e o r e t y c z n e i w y n ik i pom iaru s t r u k t u r o r g a n i z a c j i , Warszawa 1977; -M r e ł a
S t a n i s z k i s , op. c i t , ■ J
n is k a s p ó jn o ś ć i m odułarność s t r u k t u r możno b y ło b y przypom nieć c y b e rn e ty c z n y zasadę " n ie z b ę d n e j r ó ż n o r o d n o ś c i" . W la p id a rn y m s fo rm u ło w a n iu R. A s h b y 'e g o g ł o s i on a, że " je d y n i e
różnorod-,
22nośc może z n is z c z y c ró ż n o ro d n o ść" . W i n t e r e s u j ą c e j nas t u t a j s y t u a c j i k o n k r e t y z a c ję p ow yższej p r a w id ło w o ś c i j e s t t e z a , że " j e d y n i e różn orod n ość w r e g u la t o r z e możo zredukować
różnorod-23 nośc w y s tę p u ją c y w o b ie k c ie regulow anym "
F u n k c jo n o w a n ie s t r u k t u r y m o d u la rn ej można b y ło b y - zg o d nie z p rz y to c z o n y zasadę n ie z b ę d n e j ró ż n o ro d n o ś c i - o k r e ś l i ć nas
tę p u ją c o i
1) r e g u la c j a d okonuje s i ę p op rzez c z y s t k i (m o d u ły ) s t r u k t u r y ja k o podm iotu r e g u l a c j i , n ie a n g a ż u ją c ( d l a danego p rz e d m iotu r e g u l a c j i ) r e g u la t o r a ja k o c a ł o ś c i ,
2 ) p rz e d m io t r e g u l a c j i (danego modułu r e g u l a t o r a ) s ta n o w i o k r e ś lo n y c z ę ś ć , n ie zaś c a ło ś ć o b ie k tu reg u lo w a n eg o , na k t ó r y s k ła d a s i ę o g ó ł elem entów o r g a n i z a c j i o ra z stosunków m iędzy n im i.
N ie w yn ik a s tą d je d n a k , że s t r u k t u r a c a łk o w ic ie n ie s p ó jn a b y ła b y re g u la to re m id e a ln ym np. w w arunkach w y s o k ie j zm ien n o ś c i i z n a c z n e j ró ż n o ro d n o ś c i o t o c z e n ia . P rze d e w szystk im d la t e g o , że n is k a s p ó jn o ś ć n ie oznacza a u to m a ty c z n ie w y s o k ie j s t r u k t u r y Ja k o r e g u la t o r a i o d w ro tn ie - s p ó jn o ść s t r u k t u r y Ja k o r e g u la t o r a n ie j e s t równoznaczna z J e j n is k ą r ó ż n o ro d n o ś c ią . K r z y s z t o f M re ła /
ON THE NATURE OF ORGANIZATIONAL STRUCTURES i CONSOLIDATED UNITY OR INCOHERENT M U LTEIT Y ?
The a r t i c l e d is c u s s e s t h i s d i r e c t i o n o f r e s e a r c h p ro c e d u re w h ich a p p e a rs to be e s p e c i a l l y p ro m is in g when we a re a n a ly z
in g th e n a tu r e o f o r g a n i z a t i o n a l s t r u c t u r e s .
22 W. R. A s h b y , An In t r o d u c t i o n to C y b e r n e t ic s , London
1968, _
23 A.. K a m i ń s к i , W ładza a r a c jo n a ln o ś ć . Studium z soc j o l o g i i w sp ó łcz esn eg o k a p it a liz m u , Warszawa 1976,
fŕr»yeiit*ŕ MreJta
gement a r e a ? и Ь ^ Г ^ ^ ь Г с Т Г ^ 0^
r e n t ^ a t i t v í n ^ h e ^ ľ í о г9а л1га1хопа1 s t r u c t u r e a s a cohe-p a r t s o f the s t r u c t u r e °and ^ " г е а ^ ^ п з Г х ^ в ^ Г с с ^ п д “ Z 'Z ľ n
t u r e ^ o f 1! ^ ° í o ? s T r a t iV e s t u d i" о " c h a r a c t e r i s t i c s o f s t r u c - u re o r i3 o Pol i s h c om panies r e v e a l th a t the о г п я п
