Mediatyzacja komunikacji instytucjonalnej
Kościoła katolickiego. Refl eksje
na marginesie kryzysu migracyjnego
Rafał Leśniczak
Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa r.lesniczak@uksw.edu.pl
ORCID: 0000-0003-0099-4327
STRESZCZENIE
Teoretyczny namysł nad zagadnieniem mediatyzacji komunikacji instytucjonalnej Kościoła kato-lickiego zostaje podjęty w kontekście kryzysu migracyjnego drugiej dekady XXI wieku w Euro-pie. Cel/teza: Próba usystematyzowania najważniejszych konsekwencji procesów mediatyzacji dla właściwego rozumienia roli mediów w komunikacji instytucjonalnej Kościoła katolickiego.
Metody badań: Metoda analizy i syntezy. Odwołano się do teoretycznych badań nad mediatyzacją
m.in. W. Schulza, H. Knoblaucha, Ž. Pavića, F. Kurbanoviča, T. Levaka, ale również skorzystano z osiągnięć badaczy zajmujących się komunikowaniem Kościoła katolickiego (N. González Gaita-no, D. Arasa, J.M. La Porte). Tekst ma charakter przeglądowy. Wyniki i wnioski: Istnieją granice wpływu procesów mediatyzacji w prezentacji i rozumieniu komunikacji instytucjonalnej Kościoła. Wzajemne relacje współczesnych przemian społecznych religii (np. procesów sekularyzacji) i pro-cesów mediatyzacji komunikowania instytucji eklezjalnej nie przybierają formy automatycznego determinizmu. Kościół w procesach instytucjonalnej komunikacji podąża drogą komunikowania własnej tożsamości, dla którego wysoki poziom popularności wśród opinii publicznej nie jest racją jego obecności w mediach. W przypadku postawy papieża Franciszka, dotyczącej jego stanowiska wobec mediów w kontekście kryzysu migracyjnego, nie ma zastosowania teza Heidi Campbell o postawie nieufności instytucji eklezjalnej wobec nowych technologii. Wartość poznawcza: Podjęte badania ukazują użyteczność procesów mediatyzacji, jako klucza w lepszym poznaniu i zrozumieniu instytucjonalnych przekazów Kościoła katolickiego.
SŁOWA KLUCZOWE
komunikowanie instytucjonalne, Kościół katolicki, kryzys migracyjny, mediatyzacja, papież Franciszek
W
niniejszym artykule, w kontekście kryzysu migracyjnego w Europie w 2015 r., podjęto zagadnienie mediatyzacji komunikacji instytucjonalnej Kościoła katolickiego.Istnieje wiele teorii na temat granic zaangażowania instytucji Kościoła w funkcjonowa-nie państwa i szeroko pojęte życie publiczne (Węgrzecki et al., 2013, s. 10–11). Szeroką akceptację odnajduje model obecności Kościoła w sferze publicznej, w której „apolityczny ze swej natury Kościół ma prawo i obowiązek oceniać życie polityczne w wymiarze moral-nym i aksjologiczmoral-nym” oraz model równego statusu i świadectwa, u podstawy którego leży przekonanie, że „sfera publiczna jest naturalną przestrzenią aktywności Kościoła, ale obec-ny w niej Kościół, zabiegać musi nieustannie o społeczne uznanie, zrozumienie i zaufanie, które zdobyć można poprzez dialog, otwartość na krytykę i unikanie pouczającego tonu” (Węgrzecki, s. 9–10).
Postulowany model autonomii, tj. współpracy państwa i Kościoła na rzecz budowania dobra wspólnego społeczeństw, potwierdziły wypowiedzi papieża Franciszka, w których podjął za-gadnienie kryzysu migracyjnego w Europie drugiej dekady XXI wieku. Jednocześnie ten kryzys uwydatnił, że wybrane formy komunikacji instytucjonalnej biskupa Rzymu należy zaklasyfi ko-wać do kategorii komunikacji politycznej1.
Papież Franciszek, wypowiadając się na temat kryzysu migracyjnego, kieruje się obroną interesu ludzi słabych i pokrzywdzonych przez los, apeluje na forum międzynarodowym o po-moc dla uchodźców i podjęcie działań na rzecz skutecznego rozwiązania kryzysu migracyjnego (Franciszek, 2013, 2014; Przyczyna, 2017, s. 6–7). Propagowane przez niego wartości i wzorce moralne odnoszą się do Ewangelii oraz katolickiej nauki społecznej (Gocko, 2017, s. 47–58; Biaggio, 2014, s. 189–210). Biskup Rzymu jest postrzegany przez opinię publiczną jako oso-ba, której autentycznie zależy na pomocy uchodźcom i na rozwiązaniu kryzysu migracyjnego. Poparcie dla inicjatyw papieskich w obszarze pomocy migrantom spotyka się jednak ze zróż-nicowaną akceptacją społeczną (Libero Quotidiano, 2017; Centrum Badania Opinii Społecznej, 2014, s. 4). Problematyka mediatyzacji komunikowania instytucjonalnego Kościoła katolickie-go jest rozpatrywana w tym artykule w kontekście kryzysu migracyjnekatolickie-go w Europie drugiej dekady XXI wieku, będącego centralnym tematem, wokół którego ogniskuje się przepowiadanie papieża Franciszka oraz jego działania i inicjatywy apostolskie (Carr-Lemke & Glatzer, 2018, s. 267–284; McPherson, 2018, s. 52; Zunes, 2017, s. 1–6).
Artykuł ma charakter przeglądowy, w którym wykorzystano wyniki badań znanych medio-znawców, a dotyczących procesów związanych z komunikacją kościołów, związków wyznanio-wych i religii.
Komunikacja instytucjonalna Kościoła katolickiego w kontekście procesów
zmian społeczno-politycznych
Koncepcja mediatyzacji Winfrieda Schulza (2004, s. 88) uwydatnia, że media odgrywają ważną rolę w procesach zmian społeczno-politycznych, które opisują cztery kluczowe pojęcia: przedłu-żenie (extension), zastępowanie (substitution), wymieszanie (amalgamation) i dostosowanie
(ac-commodation). Przywołana teoria znanego i cenionego niemieckiego politologa stanowi ważną
1 Zastosowanego przez autora terminu „komunikacja polityczna Kościoła” nie należy traktować jako wspieranie politycz-ne przez instytucję eklezjalną określopolitycz-nej partii polityczpolitycz-nej, ale komunikowanie wyrażające troskę o dobro wspólpolitycz-ne społeczeń-stwa, w której jest obecny i prowadzi swoją działalność Kościół katolicki. (Por. Mazurkiewicz, 2010, s. 98–123).
perspektywę rozumienia zmediatyzowanej komunikacji instytucjonalnej Kościoła w kontekście jego wypowiedzi i obecności w życiu publicznym.
Na poziomie extension media przyczyniają się do poszerzania naturalnych granic zdolności ludzkiego komunikowania. W tej funkcji chodzi o podkreślenie tego, że dzięki mediom odbior-cy zainteresowani stanowiskiem Kościoła, zajmowanym w różnych kwestiach życia publicz-nego, mają takie same możliwości odbioru nadawanych przez niego komunikatów, niezależ-nie od miejsca przebywania, jak jego naoczni świadkowie. Nowe technologie przyczyniają się do zwiększenia szybkości przepływu informacji – przez transmisje pielgrzymki papieskiej „na żywo”, odbiorca mediów w czasie realnym, tzn. takim samym, jak naoczny świadek i słuchacz papieskich przemówień, może otrzymać wiedzę dotyczącą nauczania papieża (Zielińska-Pękał, 2015, s. 131).
Zapośredniczona przez media forma śledzenia papieskich przekazów wypiera i zastępuje bycie na miejscu, w realnym czasie i przestrzeni. Jest to istota funkcji substitution, o której wspomina Schulz (2004, s. 88), wyrażająca się w zastępowaniu tradycyjnych form komuniko-wania, a także w zmianie relacji międzyludzkich. Tomasz Goban-Klas (2007, s. 44) zauważa, że społeczeństwo, które można nazwać zmediatyzowanym albo medialnym to społeczeństwo, w którym dominującą formą kontaktów społecznych nie jest bezpośredniość, ale zapośrednicze-nie przez media. Stąd też media szeroko rozumiane stały się współcześzapośrednicze-nie środowiskiem czło-wieka, wirtualność zaś – jego rzeczywistością. Według danych z 2017 r. liczba osób obserwu-jących redagowane w dziewięciu językach konto papieża Franciszka na Twitterze przekroczyła 40 milionów, zaś po jego pierwszym roku pontyfi katu, w 2014 r., osiągnęła liczbę 12 milionów (Gualtieri, 2014; ann/PAP/KAI, 2017). Na przestrzeni zatem trzech lat dokonał się ponadtrzy-krotny przyrost papieskich followersów. To dowodzi, że środowisko sieciowe nie jest już tylko jakąś gorszą alternatywą dla bezpośredniego kontaktu z papieżem, ale pierwszą, najważniejszą formą komunikacji.
Realizację funkcji amalgamation można rozumieć jako przenikanie wszystkich sfer życia (zawodowego, gospodarczego, kulturowego, politycznego etc.) przez media. Dla odbiorcy prze-kazu staje się nieistotne, czy treści nabył jako naoczny świadek, czy przez media. W przypadku komunikowania instytucjonalnego Kościoła chodziłoby o splatanie się, mieszanie się doświad-czenia bezpośredniego przekazu z jego formami zapośredniczonymi w jedną integralną całość. Kwestia mediatyzacji schodzi zatem niejako na drugi plan, kluczowym natomiast staje się zrozu-mienie treści przekazu, i nie jest istotne, czy jest on zapośredniczony przez media, czy też nie.
Czwarty opisywany przez Schulza proces zmian to accommodation. Media prezentujące pa-pieskie komunikowanie kierują się własną logiką, która wyraża się w znacznej mierze w jej linii programowej: od mediów o profi lu katolickim, przez świeckie media opinii, aż do mediów anty-klerykalnych. To z kolei może prowadzić do subiektywizacji przekazu, a nawet jego manipulacji czy instrumentalizacji (Gierycz, 2016, s. 73–77). Schulzowy proces accommodation ma oczy-wiste konsekwencje w ramowaniu świata, także świata kościelnego, prezentującego w osobach hierarchów poglądy na temat rzeczywistości społecznej czy politycznej. Pytać należy zatem: Co powiedział Franciszek o uchodźcach? Jak media to zaprezentowały? Czy komunikat ten posłu-żył mediom do osiągnięcia jakichś celów partykularnych?
W literaturze medioznawczej można dostrzec rozróżnienie pomiędzy mediacją a mediatyza-cją (Couldry & Hepp, 2013, s. 191; Guzek, 2017, s. 89–90). Pierwszy z wymienionych terminów należałoby utożsamić z realizacją Schulzowej funkcji extension, zaś mediatyzację – z realizacją funkcji amalgamation. W pierwszej z wymienionych perspektyw media są rozumiane wyłącznie jako kanał przekazu dla komunikatów instytucji eklezjalnej (stąd termin „mediacja”). W drugim przypadku media stają się współtwórcami przekazu kościelnego, uwzględniającego nauczanie
społeczne Kościoła i kulturowy, społeczny czy polityczny kontekst działalności Kościoła. Na-leży zauważyć, że w tymże kontekście funkcjonuje społeczeństwo będące odbiorcą tegoż prze-kazu.
W opinii Huberta Knoblaucha (2013, 2016), komunikacja jest zasadniczym łącznikiem po-między mediatyzacją a konstruktywizmem społecznym. Komunikacja zmienia się przez media-tyzację, a jednocześnie komunikacja jest głównym sposobem budowania kultury i społeczeń-stwa. To „komunikacyjny konstruktywizm” staje się, w opinii medioznawcy, teoretyczną ramą konceptualizacji procesów mediatyzacji, tzn. pomaga właściwie umiejscowić komunikat insty-tucji eklezjalnej w kontekście społecznym, kulturowym, politycznym etc. Myśląc o komunikacji papieża Franciszka dotyczącej jego apeli, by nieść pomoc uchodźcom, należy zauważyć reali-zację funkcji mediacyjnej, którą realizowały media (np. media zrelacjonowały słowa papieża na temat kryzysu migracyjnego czy też zrelacjonowały pierwszą papieską podróż apostolską na Lampedusę). Z drugiej jednak strony media starały się przekazać swoim odbiorcom propozycję interpretacji kryzysu migracyjnego w kontekście odmienności kulturowej uchodźców, „arab-skiej wiosny” czy też zasady ordo caritatis odniesionej do kwestii refugees.
Željko Pavić, Filip Kurbanovič oraz Tomislav Levak (2017, s. 243–244), na podstawie ba-dań dotyczących mediatyzacji katolicyzmu w Chorwacji, zwracają uwagę na wzajemne relacje współczesnych przemian społecznych religii (np. procesów sekularyzacji) i procesów mediatyzacji komunikowania instytucji eklezjalnej. Te relacje nie przybierają jednak formy automatycznego determinizmu2. W kontekście refl eksji dotyczącej kryzysu migracyjnego można stwierdzić, że
po-wyższa teza będzie rozumiana następująco: procesy przemian społecznych religii, np. sekularyza-cji społeczeństwa, mogą w ograniczonym zakresie determinować sposób odbioru apelu papieża, by nieść pomoc uchodźcom. Medioznawcy w oparciu o analizę internetowej komunikacji religijnej wskazują współistnienie różnych form komunikacji Kościoła katolickiego oraz ich zmediatyzowa-nych form. Wyniki ich badań dowodzą, że procesy mediatyzacji nie prowadzą do nowych inter-pretacji doktryny katolickiej czy nowego sposobu interinter-pretacji nauczycielskiego urzędu Kościoła. Pavić, Kurbanovič oraz Levak twierdzą natomiast, że „media przekazują specyfi czne formy eks-presji religijnej, które są ukierunkowane na bardziej osobistą relację z Bogiem i samorealizację, a nie na formalizm religijny” (s. 264). Wniosek chorwackich badaczy dowodzi istnienia granic wpływu procesów mediatyzacji w prezentacji i rozumieniu komunikacji instytucjonalnej Kościoła. Należy zauważyć, że nieobojętne jest również to, jaką strategię przyjmują nadawcy komunikatów instytucjonalnych w śledzeniu interpretacji nadanego przez nich przekazu (Guzik, 2018).
Logika mediów a tożsamość instytucji kościelnej
W dyskusji o zadaniach mediów dokonuje się rozróżnienia na media publiczne i media komer-cyjne (Fiut, 2007, s. 92). Pierwsze z nich powinny cechować się dominacją treści informacyj-nych i publicystyczinformacyj-nych oraz przyczyniać się do kreowania i rejestrowania zjawisk z obszaru kultury. Z kolei od mediów komercyjnych oczekuje się poświęcenia większej uwagi funkcjom rozrywkowym (Mielczarek, 2013, s. 462). Można dostrzec swoistą analogię między mediami pu-blicznymi i dziennikarstwem deontologicznym oraz mediami komercyjnymi i dziennikarstwem teleologicznym (Leśniczak, 2016). Myśląc o mediatyzacji komunikowania instytucjonalnego
2 Heidi Campbell (2006, s. 14) w podjętych badaniach dotyczących relacji między religijnością a komunikowaniem w internecie nie potwierdza tezy, że korzystanie ze zmediatyzowanych przekazów internetowych będzie faworyzowało destabilizację tożsamości religijnej użytkownika.
Kościoła w kontekście stanowiska Franciszka wobec uchodźców, od mediów publicznych po-winno się wymagać realizacji zasady prawdy i obiektywizmu w informowaniu opinii publicznej (respektowania zasady 5W, osadzania wypowiedzi papieskich we właściwym kontekście etc.); wypełniania roli swoistego forum w budowaniu różnych światopoglądów odbiorców na temat komunikowania papieża w kwestii kryzysu migracyjnego; oferowania grupom obywatelskim przestrzeni medialnej do współudziału w dyskusji (gwarantowania przestrzeni do dyskusji zwo-lennikom i przeciwnikom poglądów papieża).
Logika mediów publicznych3 powinna pomagać swoim odbiorcom poznać i zrozumieć
toż-samość instytucji kościelnej lub wypowiedzi papieża oraz stworzyć forum dyskusyjne na ten temat. Są to zatem swoiste okulary, przez które jest postrzegana rzeczywistość procesów komu-nikowania instytucjonalnego Kościoła.
Zrozumienie logiki mediów komercyjnych nastawionych na zysk, bardziej zorientowanych na osiągnięcie partykularnych celów, pozwalających zwiększyć sprzedaż czy zwiększyć oglą-dalność, niż na troskę dotyczącą wdrażania zasad deontologii dziennikarskiej i wyjaśniania toż-samości instytucji kościelnej swoim odbiorcom (szczególnie jej wymiaru nadprzyrodzonego) powinno prowadzić do uchwycenia swoistego napięcia na linii logika działań komercyjnego przemysłu medialnego (którego pierwszorzędnym celem jest zysk) vs. logika komunikowania instytucjonalnego Kościoła (którego fundamentem jest katolicka nauka społeczna oraz chrześci-jańska etyka wartości). W uzasadnieniu tego dysonansu pomocne może być m.in. odwołanie się do współczesnych procesów sekularyzacji, które nie tyle postulują zasadę autonomii Kościoła i państwa, ile objawiają postulat całkowitej laickości państwa, w tym postulat eliminacji głosu hierarchów ze sfery publicznej (Fazio, 2001, s. 247; Fazio, 2009, s. 166–167).
W opinii autora Schulzowe accommodation nie stanowi zasady sprawczej nauczania papie-skiego w tym sensie, że papież w adresowanych do opinii publicznej komunikatach nie kieruje się logiką popularności, ale logiką wierności chrześcijańskim zasadom moralnym i etycznym (Bova, 2016). Schulzowe dostosowanie należałoby raczej odczytywać w wykorzystaniu przez biskupa Rzymu nowych technik i możliwości przekazu, jakie oferują media.
W kontekście komunikowania instytucjonalnego Kościoła katolickiego istnieje zasadniczo zgoda wśród badaczy Church institutional communication co do opinii, że media są istotnym źródłem i przekazicielem informacji (González Gaitano, 2017; Arasa, 2018; La Porte, 2009). Nie ma też wątpliwości, że Kościół instytucjonalny nie lęka się stosowania nowych technologii informacyjnych, wypracowuje politykę informacyjną, ustanawia rzeczników prasowych i biura prasowe, by pozostać w stałej relacji z mediami (Przybysz & Marcyński, 2011; Kloch, 2011). Jest zatem Kościołem „otwartym na media”, o czym przypomina w swoim ofi cjalnym Magi-sterium (Kloch & Przybysz, 2012). Franciszek w ramach podróży na Lampedusę, do Strasbur-ga i do Polski nie unikał spotkań z dziennikarzami, odpowiadając na zadawane pytania. Biuro Prasowe Stolicy Apostolskiej oraz media watykańskie wyjaśniały, co papież zakomunikował (Rolandi, 2013; Il Papa ‘conquista’ Strasburgo…, 2014). Kwestia wpływu logiki mediów na strategię komunikacyjną Kościoła znajduje różne stanowiska badawcze. Jeśli przyjąć, że logika
3 Autor przyjmuje następujące rozumienie terminu „logika mediów”: Logika mediów jest formą komunikacji, w której media przedstawiają i przekazują informacje. Na formę komunikacji składają się różne media i formaty przez nie używane. Formaty wyrażają się m.in. w tym, jak materiał jest zorganizowany, w jakim stylu jest zaprezentowany, jakie można w nim wyróżnić szczególne cechy zachowania i gramatyki komunikacji medialnej. Format staje się strukturą lub perspektywą stosowaną do przedstawiania i interpretowania zjawisk (Altheide & Snow, 1979, s. 9; Hepp, 2012, s. 3).
mediów komercyjnych wyraża się w aprobacie dla procesów tabloidyzacji i celebrytyzacji (Mo-ścicka, 2017, s. 89–90; Molęda-Zdziech, 2013, ss. 257–265, 311–331), to należy zauważyć, że Kościół w procesach instytucjonalnej komunikacji podąża inną drogą: drogą komunikowania własnej tożsamości, dla którego wysoki poziom popularności wśród opinii publicznej nie jest racją jego obecności w mediach.
Papież Franciszek w przemówieniu na forum Rady Europy podjął tematy niepopularne, re-toryka jego przemówienia nie miała charakteru schlebiającego jakiejkolwiek frakcji politycznej. Papież nie zabiegał w żaden sposób o wizerunek celebryty. Również przy okazji wizyty w Polsce w 2016 r. papież nie zdecydował się na milczenie w sprawie uchodźców tylko dlatego, że więk-szość Polaków jest przeciwna przyjmowaniu uchodźców. Wynika to z jego sposobu postrzegania zadań biskupa Rzymu we współczesnym świecie (Mrozek, 2017, s. 46–48).
Media wyrazicielem kultury – wyższej czy popularnej?
W badaniach dotyczących procesów mediatyzacji można odnaleźć dwa główne podejścia kultu-rowe stanowiące swoisty klucz w prezentowaniu w mediach treści komunikowania instytucjo-nalnego Kościoła: faworyzujące kulturę wysoką bądź kulturę popularną.
W kontekście mediatyzacji kulturę wysoką należałoby rozumieć jako współudział mediów w rozwiązywaniu ważnych problemów, jako podjęcie dyskusji na tematy kluczowe, ważne, np. prezentowanie poglądów Franciszka na temat uchodźców, jako kwestii istotnej dla mieszkańców Starego Kontynentu, niepomijanie jej milczeniem czy brak bagatelizowania papieskich apeli w transmisjach medialnych. Kultura popularna koncentrowałaby się zasadniczo na wzbudzaniu emocji, prezentowaniu ważnych kwestii jako nieistotnych albo też skupianiu uwagi odbiorcy na rzeczach drugorzędnych (Głuszek-Szafraniec, 2016).
Stig Hjarvard (2012) rozróżnia trzy formy mediatyzacji religii, z których każda wyraża szcze-gólny rodzaj instytucjonalnego ramowania (s. 28). Pierwszą z nich reprezentują media religijne (religious media), które próbują tworzyć religijną społeczność i tożsamość, wykorzystując pośred-nictwo mediów. Drugą formą jest dziennikarstwo na temat religii (journalism on religion), które eksponuje religię jako główny przedmiot dyskursu politycznego toczącego się w sferze publicznej. Trzecią zaś formę (banal religion) stanowi forma religii zbanalizowanej, czyli traktująca religię jako towar kulturowy, służący rozrywce i samorozwojowi. W opinii autora dwie pierwsze propo-zycje Hjarvarda można powiązać z kulturą wyższą, zaś ostatnią z wymienionych zaklasyfi kować do nurtu kultury popularnej. Mia Lövheim (2011) wskazuje potencjalne konsekwencje zmediaty-zowanych form przekazu religii pojmowanej na sposób banalny (banal religion). Należą do nich: trywializacja treści wiary, folkloryzacja wiary, uproszczenia, komodyfi kacja. W opinii szwedz-kiej socjolog religii trudno jednak określić jednoznacznie kierunek przemian religii pod wpływem mediatyzacji, nie mają one charakteru deterministycznego, a raczej wiele zależy od konkretnego kontekstu (np. rodzaj mediów, wyznanie) (s. 161). Heidi Campbell (2007) w kontekście badań prowadzonych nad wpływem mediów elektronicznych na wspólnoty religijne nie potwierdza de-terminującej roli mediów w przeżywaniu własnej religijności czy sposobu percepcji komunika-tów wysyłanych przez instytucje kościelne. Amerykańska uczona zauważa jednak, że nowe me-dia stawiają swoim odbiorcom pytania dotyczące np. legitymizacji wypowiedzi nowych liderów religijnych, stopnia kontroli religijnych grup online przez organizacje religijne działające poza internetem czy nowych interpretacji doktryn religijnych. Campbell (2010) podkreśla, że istnieje postawa nieufności instytucji eklezjalnej wobec nowych technologii, z tego też powodu uwyraźnia się konfl ikt pomiędzy religią a nowymi technologiami, na podobieństwo konfl iktu między religią a wiedzą (s. 41–63). W przypadku postawy papieża Franciszka dotyczącej jego stanowiska wobec mediów w kontekście kryzysu migracyjnego nie ma zastosowania teza Campbell, ponieważ biskup
Rzymu ma dobry kontakt z mediami i dziennikarzami, zaś kompetencje komunikacyjne i etyczne Bergoglio potwierdzałyby raczej tezę o chęci współpracy, a nie przyjęciu postawy izolacji czy nieufności wobec nich (Kamiński, 2017, s. 44–51).
Medioznawcy zauważają, że od prasy opinii oczekuje się bycia wyrazicielem kultury wyż-szej, zaś od tabloidów można spodziewać się propagowania kultury popularnej. Język tablo-idów upodabnia się do języka codziennej komunikacji, języka zwykłych ludzi, wzmacniającego powszechnie akceptowane wzorce kulturowe. Język ten jest silnie naładowany emocjonalnie, pełen metafor, ironii, gier słownych, kategoryzacji, hiperbolizacji, aliteracji, kolokwializmów oraz kontrastuje z neutralnym językiem poważnej prasy. Tabloidy nie są forum dyskusji osób reprezentujących różne punkty widzenia, cechuje je natomiast jednoznaczność w ocenie zjawisk i stanowisk, które narzucają swoim czytelnikom (Wojdyła, 2011, s. 10–15).
Mediatyzacja religii a mediatyzacja komunikowania instytucjonalnego
Kościoła
Norberto González Gaitano (2016) postuluje, aby kluczem w zrozumieniu komunikowania instytu-cjonalnego Kościoła katolickiego była dystynkcja pomiędzy postrzeganiem przez opinię publicz-ną, w tym media, jego wypowiedzi w sprawach doktrynalnych, w sprawach dotyczących posłu-szeństwa hierarchii kościelnej oraz w pozostałych kwestiach. Hiszpański medioznawca zauważa, że w przypadku zagadnień związanych z doktrynalnym nauczaniem Kościoła w sprawach prawd wiary i moralności (level of the faith) oraz w kwestii teologicznego rozumienia posłuszeństwa prze-łożonym kościelnym (level of government), opinia publiczna posiada dość mocno ograniczony ob-szar do dyskusji. To są najczęściej prawdy podawane do wierzenia, jak np. tajemnica Trójcy Świę-tej czy teologiczne rozumienie Eucharystii. Decyzje związane z nominacjami na urzędy kościelne pozostają w gestii jedynie Kościoła instytucjonalnego i należy podkreślić tu brak obligującej roli mediów, albo co najwyżej perswazyjny, wobec przełożonych kościelnych (Grana, 2014; Ippolito, 2018). Pozostałe kwestie, zwłaszcza natury społeczno-politycznej, na temat których wypowiadają się przedstawiciele Kościoła (level of the contingent), np. w czasie kampanii wyborczej, dotyczące programu politycznego kandydatów i partii, powinny, zdaniem Gaitano (2016), podlegać osądowi opinii publicznej i mediów (ss. 174–175, 184–188).
W opinii autora wydaje się rzeczą ważną dokonać dystynkcji w obszarze mediatyzacji szero-ko pojętej sfery religijno-szero-kościelnej na obszar badań nad mediatyzacją religii i nad mediatyzacją komunikowania instytucjonalnego Kościoła, szczególnie w odniesieniu do kwestii społeczno-politycznych. W tym pierwszym przypadku chodziłoby o teoretyczny namysł nad zagadnieniem dotyczącym granic wykorzystania mediów w informowaniu opinii publicznej i interpretacji przez nie prawd wiary, moralności czy kwestii regulowanych przez Kodeks Prawa Kanoniczne-go. Mediatyzacja religii odnosiłaby się w tym znaczeniu do level of faith i level of government, zaproponowanym przez Gaitano. Z kolei mediatyzacja komunikowania instytucjonalnego, do-tycząca zagadnień społecznych i politycznych, odwoływałaby się do obszaru level of the
contin-gent, który zdefi niował hiszpański medioznawca.
Interesującego rozgraniczenia terminologicznego: mediatyzacja religii a mediatyzacja Ko-ścioła dokonał Peter Fischer-Nielsen (2012) w kontekście badań nad rozumieniem znaczenia internetu w postrzeganiu zmediatyzowanej rzeczywistości eklezjalnej. Duński medioznawca rozróżnia zmianę możliwości komunikacyjnych Kościoła (mediatization of religion) i zmianę in-stytucjonalnych praktyk duszpasterskich, których przyczyną są media (mediatization of church). Koncepcja jawi się nie tylko jako teoretyczny namysł instytucji eklezjalnej nad osiągnięciami technologicznymi mediów i możliwym sposobem ich wykorzystania, ale również jako imple-mentacja tegoż namysłu teoretycznego.
Wnioski
Podjęta analiza ujawniła użyteczność następujących zagadnień teoretycznych w zrozumieniu tematu mediatyzacji komunikacji instytucjonalnej Kościoła katolickiego: wpływ zmian społecz-no-politycznych na sposób rozumienia zmediatyzowanych form kościelnej komunikacji insty-tucjonalnej; odmienność logiki mediów publicznych i logiki mediów komercyjnych w sposobie przekazywania informacji o Kościele katolickim i sposobie interpretowania komunikacji insty-tucjonalnej Kościoła; integralność podejścia instytucjonalnego i kulturowego w badaniach nad mediatyzacją; rola tożsamości instytucji kościelnej a granice wpływu procesów mediatyzacji w rozumieniu przekazu instytucjonalnego Kościoła. Zapośredniczenie institutional
communica-tion of the Catholic Church wyraża się na poziomie informacji i interpretacji przekazu.
Istotne postulaty w rozumieniu zmediatyzowanej rzeczywistości eklezjalnej wyrażają współ-cześni medioznawcy, np. Gaitano, dla którego level of faith i level of government nie powinny stanowić przedmiotu swobodnej interpretacji mediów. Jest to konsekwencją tożsamości insty-tucji Kościoła katolickiego, którego specyfi ka odwołuje się do rzeczywistości nadprzyrodzonej. Podejmowane przez Hjarvarda czy Fischer-Nielsena próby dystynkcji w obszarze badań nad rolą mediów w komunikacji religijnej ukazują próby tworzenia nowych paradygmatów.
Warto również zauważyć, że temat mediatyzacji komunikacji instytucjonalnej Kościoła ka-tolickiego nie może być rozpatrywany bez uwzględnienia nauczania społecznego instytucji ekle-zjalnej oraz kontekstu kulturowego.
Bibliografi a
ann/PAP/KAI. (2017). Ponad 40 mln osób obserwuje konto papieża Franciszka na Twitterze. Pobrane z https:// wpolityce.pl/kosciol/361841-ponad-40-mln-osob-obserwuje-konto-papieza-franciszka-na-twitterze Altheide, D., & Snow, R.P. (1979). Media Logic. Beverly Hills: CA Sage.
Arasa, D. (2018). A Communication Refl ection from Evangelii Gaudium: Teachings for Church Institu-tional Communications. Łódzkie Studia Teologiczne, 27.1, 11–35.
Biaggio, F. (2014). Accogliere Cristo nei rifugiati. Revista Interdisciplinar da Mobilidade Humana, 43, 189–210.
Bova, V. (2016). Catholic Church and Charismatic Leadership. Rassegna Italiana di Sociologia, 57.4, 665–688. Campbell, H. (2006). Religion and the Internet. Communication Research Trends, 25.1, 3–24.
Campbell, H. (2010). When Religion Meets New Media. New York: Routledge.
Campbell, H. (2007). Who’s Got the Power? Religious Authority and the Internet. Journal of
Computer-Mediated Communication, 12.3, 1043–1062.
Carr-Lemke, T., & Glatzer, M. (2018). „You Are Instead a Gift”: Pope Francis’s Response to Global Migra-tion and the Refugee Crisis. In A. Lyon, C. Gustafson, & P. Manuel (Red.), Pope Francis as a Global Actor (pp. 267–284). Cham: Palgrave Macmillan.
Centrum Badania Opinii Społecznej. (maj 2004). Komunikat z badań CBOS. Pontyfi kat papieża Franciszka w opinii Polaków nr 57/2014. Pobrane z https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2014/K_057_14.PDF Couldry, N., & Hepp, A. (2013). Conceptualizing Mediatization: Contexts, Traditions, Arguments.
Com-munication Theory, 23, 191–202.
Fazio, M. (2001). Storia delle idee contemporanee. Una lettura del processo di secolarizzazione. Roma: Edizioni Università della Santa Croce.
Fazio, M. (2009). De Benedicto XV a Benedicto XVI. Los Papas contemporáneos y el proceso de
seculari-zación. Madrid: Ediciones Rialp.
Fischer-Nielsen, P. (2012). The Internet Mediatization of Religion and Church. In S. Hjarvard, & M. Lövheim (Eds.), Mediatization and Religion. Nordic Perspectives (pp. 45–61), Göteborg: University of Göte-borg.
Fiut, I. (2007). Rozwój zrównoważony w aspekcie społeczeństwa medialnego. Problemy Ekorozwoju, 2.2, 85–93.
Franciszek. (2013). Homilia wygłoszona na wyspie Lampedusa. Pobrane z http://www.radiomaryja.pl/ko-sciol/homilia-ojca-swietego-franciszka-wygloszona-na-wyspie-lampedusa/
Franciszek. (2014). Przemówienie wygłoszone na Forum Rady Europy. Pobrane z http://www.radiomaryja. pl/kosciol/przemowienie-papieza-franciszka-wygloszone-na-forum-rady-europy/
Gierycz, M. (2016). Polska debata o imigracji w perspektywie politologii religii. Chrześcijaństwo. Świat.
Polityka. Zeszyty Społecznej Myśli Kościoła, 20, 73–84.
Głuszek-Szafraniec, D. (2016). Celebrytyzacja polityki w czasie kampanii 2015 roku. W M. Kułakowska, P. Borowiec, P. Ścigaj (Red.), Oblicza kampanii wyborczych 2015 roku (s. 381–392), Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Goban-Klas, T. (2007). Nadchodzące społeczeństwo medialne. Chowanna, 29.2, 37–51. Gocko, J. (2017). Istotne aspekty teologii migracji. Teologia i Moralność, 1.21, 47–58.
González Gaitano, N. (2016). Public Opinion in the Church. A Communicative and Ecclesiological Refl ec-tion. Church, Communication and Culture, 1.1, 173–205.
González Gaitano, N. (2017). More than a Media System Failure? Reason, Faith and Mercy as Comprehen-sive Paradigms for Communication. Church, Communication and Culture, 1.2, 1–7.
Grana, F.A. (2014). Vaticano, i primi cardinali di Bergoglio: schiaffo a Bertone e Bagnasco. Pobrane z https:// www.ilfattoquotidiano.it/2014/01/05/vaticano-i-primi-cardinali-di-papa-francesco-tra-sorprese-e-schiaffi -a-bertone-e-bagnasco/832217/
Gualtieri, A. (2014). Tutti i numeri di Francesco: il pontifi cato dei record per fedeli alle udienze e follower su twitter. Pobrane z http://www.repubblica.it/esteri/2014/03/11/news/papa-80742137/
Guzek, D. (2017). Chrzest Polski w mediach. Studia Medioznawcze, 1(68), 89–101.
Guzik, P. (2018). Communicating Migration – Pope Francis’ Strategy of Reframing Refugee Issues. Church,
Communication and Culture, 3.2, 109–135.
Hepp, A. (2012). Mediatization and the ‘Molding Force’ of the Medias. Communications. The European
Journal of Communication Research, 37.1, 1–28.
Hjarvard, S. (2012). Three Forms of Mediatized Religion. Changing the Public Face of Religion. W S. Hjar-vard, & M. Lövheim (Red.), Mediatization and Religion. Nordic Perspectives (pp. 21–44). Göteborg: University of Göteborg.
Il Papa ‘conquista’ Strasburgo: „Europa ruoti sulla sacralità della persona, non sull’economia”. (2014). Po-brane z http://www.repubblica.it/esteri/2014/11/25/news/il_papa_al_parlamento_europeo-101355462/ Ippolito, M. (2018). Perché il Papa non ha nominato cardinali i vescovi di Milano, Venezia, Torino, Bolo-gna e Palermo. Pobrane z https://www.fanpage.it/perche-il-papa-non-ha-nominato-cardinali-i-vescovi-di-milano-venezia-torino-bologna-e-palermo/
Kamiński, R. (2017). Reforma papieskich instytucji do spraw komunikacji społecznej. Prawo Kanoniczne, 2, 35–52.
Kloch, J. (Red.). (2011). Internet i Kościół. Warszawa: Elipsa Dom Wydawniczy.
Kloch, J., & Przybysz, M. (2012). Edukacja medialna w seminariach duchownych. Dylematy i propozycje. W J. Morbitzer, & E. Musiał (Red.). Człowiek. Media. Edukacja (ss. 212–225). Kraków: Wydawnictwo Naukowe. Wyższa Szkoła Biznesu.
Knoblauch, H. (2013). Communicative Constructivism and Mediatization. Communication Theory, 23, 297–315.
Knoblauch, H. (2016). Über die kommunikative Konstruktion der Wirklichkeit. In G. Christmann (Ed.), Zur kommunikativen Konstruktion von Räumen. Theorie und Praxis der Diskursforschung (pp. 29–53), Wiesbaden: Springer VS.
La Porte, J.M. (Ed.). (2009). Introduzione alla Comunicazione Istituzionale della Chiesa. Rome: Edizioni Università della Santa Croce.
Leśniczak, R. (2016). Dziennikarstwo na rozdrożu – między deontologią i teleologią. Łódzkie Studia
Teo-logiczne, 25.1, 71–81.
Libero Quotidiano. (2017). Sondaggio del Tempo, Papa Francesco non piace più agli italiani. Pobrane z http://www.liberoquotidiano.it/news/italia/13223096/sondaggio-del-tempo-papa-francesco-non-pia-ce-piu-agli-italiani-.html
Lövheim, M. (2011). Mediatisation of Religion: A Critical Appraisal. Culture and Religion: An
Interdisci-plinary Journal, 12.2, 153–166.
Mazurkiewicz, P. (2010). Polityka jako roztropna troska o dobro wspólne – koncepcja polityki w katolickiej nauce społecznej. W W. Wesołowski (Red.), Koncepcje polityki (s. 98–123), Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar.
McPherson, G. (2018). Defending the Rights of Refugees: A Catholic Cause. Praxis: An Interdisciplinary
Journal of Faith and Justice, 1.1, 47–54.
Mielczarek, T. (2013). Misja czy komercja – ewolucja programu Telewizji Polskiej SA. Zeszyty
Prasoznaw-cze, 56.4, 461–476.
Molęda-Zdziech, M. (2013). Czas celebrytów. Mediatyzacja życia publicznego, Warszawa: Difi n. Mościcka, D. (2017). Współczesne relacje między polityką a mediami – wybrane kwestie. W R.
Kordon-ski, A. Kordonska, & D. Kamilewicz-Rucińska (Red.), Transformacja środowiska międzynarodowego
i jego wielowymiarowość (s. 85–92), Lwów–Olsztyn: Lwowski Uniwersytet Narodowy im. Iwana
Franki.
Mrozek, A. (2017). Prorocki autorytet Papieża Franciszka. Studia Paedagogica Ignatiana, 5, 33–49. Pavić, Ž., Kurbanovič, F., & Levak, T. (2017). Mediatisation of Catholicism in Croatia: A Networked
Reli-gion? Revija za Sociologiju, 47.3, 241–270.
Przybysz, M., & Marcyński, K. (Red.). (2011). Media i Kościół. Polityka informacyjna Kościoła. War-szawa: Elipsa Dom Wydawniczy.
Przyczyna, W. (2017). Nauczanie papieża Franciszka o uchodźcach podczas Światowych Dni Młodzieży w Krakowie w relacjach dziennikarzy katolickich portali internetowych. Polonia Sacra, 49.4, 5–16. Rolandi, L. (2013). Bergoglio, il giorno di Lampedusa. Pobrane z
http://www.lastampa.it/2013/07/08/vati-caninsider/bergoglio-il-giorno-di-lampedusa-xcWIv2b1qaqWGc0p69xHFO/pagina.html
Schulz, W. (2004). Reconstructing Mediatization as an Analytical Concept. European Journal of
Commu-nication, 19.87, 87–101.
Shehata, A., & Strömbäck, J. (2014). Mediation of Political Realities: Media as Crucial Sources of Infor-mation. In F. Esser, & J. Strömbäck, Mediatization of Politics. Understanding the Transformation of Western Democracies (pp. 93–113). New York: Palgrave Macmillan.
Strömbäck, J. (2008). Four Phases of Mediatization: An Analysis the Mediatization of Politics.
Internatio-nal JourInternatio-nal of Press/Politics, 13, 228–246.
Węgrzecki, J., Burgoński, P., Gierycz, M., Sowiński, S., Kacprzak, M., & Stępkowska, K. (2013). Obecność
Kościoła katolickiego w sferze publicznej demokratycznego państwa prawa. Przykład współczesnej Polski. Warszawa: Instytut Politologii UKSW.
Wojdyła, M. (2011). Tabloidy w badaniach medioznawczych. Oblicza Komunikacji, 4, 9–32.
Zielińska-Pękał, D. (2015). Poradnictwo zapośredniczone w świetle koncepcji mediatyzacji Winfrieda Schulza. Dyskursy Młodych Andragogów, 16, 129–143.
