Ewelina W. Klimczak
„Twarzą w twarz z prawdą” :
czerwonoarmiści wobec konfrontacji
sowieckiej propagandy
komunistycznej z rzeczywistością
polskich Kresów Wschodnich we
wrześniu 1939 r.
Rocznik Instytutu Polsko-Rosyjskiego nr 1, 51-68
2015
51
Ewelina W. Klimczak
„Twarzą w twarz z prawdą”.
Czerwonoarmiści wobec konfrontacji sowieckiej propagandy komunistycznej z rzeczywistością polskich Kresów Wschodnich
we wrześniu 1939 r.
P gr j ZSRS n P l kę w wrz śn u 1939 r. d zł d „ p tkan ” m zk ńców bu p ń tw. P rw byw t l ZSRS, którzy przybyli na Kresy w ch dn byl łn rz m Arm Cz rw n j. M l wówcz k zję z b czyć p ń tw , któr w pr p g ndz wieckiej pr z nt w n był j k ciem ę c ludów, w d d tku z cofane gospodarczo. W rzeczywist śc ytuac-j m zk ńców P l k , n w t w ch dn ytuac-j, b dn ytuac-j z ytuac-j części, odbiegał d t j pr z nt cj , by n p w dz ć, br z P l k był zm nipulowany i stano-w ł l m nt stano-w lk pr p g nd stano-w j. Int r ując źródł p zn n k nfrontacji pr p g ndy z rz czyw t śc ą t n w ą r l cj ludn śc r z z p n w ch p m ęc p t wy cz rw n rm tów.
Sł w klucz w : Kr y W ch dn , pr p g nd , Zw ąz k Sowiecki
„Народа нельзя обмануть” („Ludu n m n zuk ć” – Archi-wum Wschodni Ośr dk K rt w W r z w [d l j: AW] II/1332, k. 18– 19)
C l m n n j z g rtkułu j t uk z n , w św tl „h torii mówion j”, j k wygląd ł k nfr nt cj wy br ń P l c łnie-rzy sowieckich po wkroczeniu przez nich na Kresy Wschodnie we wrz śn u 1939 r., z rz czyw t śc ą, j ką z t l . Zw yw zy n ów-cz n t unk p m ędzy P l ką Zw ązkiem Sowieckim (dalej: ZSRS), n l ł by ę p dziew ć, pr p g nd będz wy-m rz n w k ł rządząc , uk zując p l k p ń tw w zływy-m św tle. Int r ując j t w ryfik cj p wy z g pr bl mu w pryzmacie r l cj m zk ńców Kr ów – tego, jak oni odbierali postawę wr n łn rzy w ck ch.
R zw n n t m t „h t r mów n j” n l ł by z cząć d kw t mn g śc p bów n zyw n t j m j t chniki ba-dawczej1. Ob k ngl języczn g oral history2 występują p l k
1
O oral history jako (nie)technice badawczej zob.: [Kierzkowski 2011, s. 124– 125]. P r.: „H t r u tn j t n uk wą m t dą b d n h t r c dz nn śc mi-kroh t r ” [Das Zeitzeugenprojekt, s. 4].
52
pojęc , t k j k: „h t r mów n ” „h t r u tn ”. W rt zwróc ć uw gę n t , „h t r mów n ” (czy „u tn ”) r z „tr dycja ustn ” n ą t mym p jęciami [Kierzkowski 2011, s. 125, przyp. 4] i z tego względu u ywanie ich zamienne jest nie-uzasadnion , cz m m n w t pr w dz ć d błędnych r zu-mow ń. W n n j z j pr cy z m nn u yw n ą kr śl n : oral
history, „h t r mówion ” „h t r u tn ”.
I t tną d ść k ntr w r yjną kw t ą j t m wywodzenie t j t chn k p zy k w n w dzy b d ń n d prz zł śc ą d pr to-hist ryków t r ytnych, t k w k zyw n n j j n w ytną proweniencję d m m ntu r zp częc b d ń n d H l c u t m [Denis 2007, s. 39–51]. W pierwszym przyp dku p tyk my ę z p n ą, ju H r d t3 uw ny z „ jc h t r ”, p ług w ł ę tego typu technikami badawczymi [Shopes 2002, s. 1]. Na potwier-dzenie owej tezy przywołuj ę j g źródł w p t c p w śc . Niemniej takie postęp w n n j t d k ńc uz adnione. W przypadku kwestii drugiej – d zuk w n ę p czątków oral
history w b d n ch n d H l c u t m (prz j w jących ę w
zbie-raniu św d ctw n cznych św dków Shoah, c m ł m j ce w Stanach Zjednoczonych w latach powojennych) – n l y w k -z ć, b d n oral history -z p c-zątk w n -z t ły p pr-z -z b da-n da-n d l t m p ł cz ń tw półda-nocda-no m ryk ńskiego, jakie mia-ły miejsce w Columbia University Oral History Research Office [Kierzkowski 2011, s. 124–126; Filipkowski 2006, s. 26–28]4.
R l cj wyw ł n t n w ą j d n z r dz jów źród ł h to-rycznych, niemniej wykorzystywanie ich w profesjonalnych
3
Por.: [What is..., s. 1]. O Herodocie zob.: [Russel] B. Marcus obok Herodota wy-mien t W lt r r z M rk Eng l j k b d czy dz jów wykorzystujących tę t chn kę. O proweniencji oral history z b. t : [Denis 2007, s. 39–51].
4
d n m n d l t m z jm w ł ę All n n ( z rz j tym r z b da-n ch z t g kr u G rg Ew rt E da-n w Ada-ngl da-n d w ruda-nk m yc pr cy mieszk ńców Suff lk) – Ask the Fellows Who Cut the Hay, 1956 [What is Oral History..., . 1]. Бутько [2011, s. 164] wymienia publikacje A.Nevinsa w tym za-kresie: Study In Power: John D. Rockefeller, Industrialist and Philanthropist, Ford: The Times, The Man, The Company. Z kolei o badaniach Nevinsa oraz XIX-wiecznych prób ch wyk rzy tyw n j k źród ł nf rm cj uzy k nych d św d-ków (J hn G. c l y W ll m H rnd n Abr h m L ncoln ), t k bada-n ch t g typu bada-n d yc m zwykłych Am ryk bada-nów w cz sach wielkiego kryzysu p ł Sh p [2002, . 1–2].
53
niach historycznych budz c ągl dy ku j wśród h t ryków, publi-cystów, rch w tów ób wyk rzy tujących w p wnym t pn u powy zą t chn kę. Ant g n śc c ptycy wśród w d czy uł m-n ści „h t r mów m-n j” m-n p rw zym m j cu wym m-n ją u-biektywizm5 aut rów t k ch r l cj . t m t zw l nn cy wysu-wają p tul t dw ływ n ę d w p mn ń prz yć tzw. zwyk-łych ludz 6
– dz ęk cz mu m n l p j zr zum ć pr c y zj -wisk dz j w , n gr n cz jąc z nt r w ń n uk wych d „w lk j” p l tyki. Takie spersonifikowane przedstawianie minio-nych wydarz ń wpływ n ch l p zy db ór. H t r p w d n na przykł dz l ów k nkr tn g czł w k t h t r j dn t k realnych i prz z t bl zych db rc m, t k – j k ju wy j z sygnalizowano – m wyd rz n m gą być prz z n ch l p j zr -zumiane [Бутко 2011, s. 166]7. Wytw rz ę w g r dz ju „w pólnota odczuw n ”, czyl pł zczyzn p r zum n n z sa-dzie emocjonalnej8.
Wyk rzy tyw n t g typu źród ł wr z z w z lkiego rodza-ju źródł m b tym , p śród których wym n ć m n w p
5
O ub ktyw zm t k źród ł „ ztywnych”, tj. uw nych z śc śl b ktywne, np. kr n k, d nych czy d n ń p l cyjnych bądź t ty tycznych w postaci ideologii, intencji lub punktu widzenia zob.: [Stephan 2004, s. 14].
6
O w l c nn j z nf rm cj tym, c ę w j k mś kr ju dz j , n p ch dzą wc l d łu b dypl m tycznych czy wyw du, l d zwykłych ludz ” [K walczuk 2012, . 53]; „Ogr mną m ę nf rm cj n d wn j […] prz zł śc m -my trzym ć b zp śr dn d ludz , z jmujących zn cząc m j c w p l tyc , bizn , r zm tych z w d ch dz dz n ch” [Бутько 2011, . 163].
7„Oral history przyn zr zum n prz zł śc prz z d św dcz n z
ln g p z mu. O b t dp w dz św dków n pyt n ch d cyzj prz d l t p k zują, j k zm n ł ę yc zwykłych ludz , ch r dz n c łych p ł cz-n śc ” [Icz-ntroductiocz-n to Oral History... 2014, s. 2].
8 Na temat emocji oraz podmiotu zob.: [Filipkowski 2006, s. 14–16, 19–22, 26–27,
34 i Baum-Gruszowska 2009, s. 50–51], „w ęz m cj n ln j” p dczas nagrywa-n r l cj r z wpływu nagrywa-n łuch cz (-ucznagrywa-n ), t k p dm tu „h t r mówion j”, j k m j t k mówionkr tmówiony czł w k (ludz ), „k mówionkr tmówiony czł w k w d mówionym m j -cu”, r zum ny j k k p rt, tj. św d k w z kr wł n g yc , p ch dzący z ró nych w r tw, grup p ł cznych, z „ l t”, „z d łu” (c prz c n zn cz -meg tylk m rg n u, n z n), „zwykl ludz ”, uw g zwróc n j t n k nkr tną jednostkę ludzką, n w zy cy m ją m l w ść publ czn g wyp w d n ę n dane tem ty, m w t kw t p ł cznych, r g nu tp. wr zc „r zum n u hist r n jn w z j” dz ęk tym r l cj m. P r.: uw gę, h t r mów n t szan n dd n gł u n zym w r tw m p ł cznym [P rt ll 1981, . 104].
54
nien , p m ętn k , dz nn k 9 tp., przyn f kty n pł zczyźn
popularyzatorskiej, czyli upowszechniania wiedzy historycznej wśród p n publ czn j [Бутко 2011, s. 166] oraz edukacji histo-ryczn j byw t l k j, t k w b d n ch n uk wych, w tym ch ćby w b d n ch nt rdy cypl n rnych, dw łujących ę d -cjologicznego czy nawet psychologicznego aspektu i wymiaru
mi-nionych wyd rz ń. d n p rt n źródł ch tego typu
korespon-dują z c r z p pul rn j zym w P l c nurt m „h t r mówio-nej”10[Filipkowski 2006, s. 16, 29; Baum-Gruszowska 2009, s. 50]. W przyp dku kr u II w jny św t w j tn j pr bl m br ku źród ł [Rzepniewski 1985; Baum-Gruszowska 2009, s. 51]. Wynika to w pewnej mierze z przyczyn obiektywnych (np. na kut k p rów, b mb rd w ń, z g n ęc , zn zczen m t r łów prz ch wyw nych w n wł śc wych w runk ch tp.). du ą k lę wy tęp w ł t zj w k c l w g n zcz n d kum ntów. W t n p ób prób w n ukryć, z t ć n wyg dn nf rm cj , z -trz ć śl dy p prz z zn zcz n m t r łów d kumentujących zbrodn czą dz ł ln ść tp. kum nty ą b z wątpienia podstawo-wym typ m źród ł, z których k rzy t h t ryk11
. W przypadku ich braku b d cz w prz zł śc przych dz p łkow ć ę „źródł m drug j k t g r ”, p d j k m t kr śl n m r zumiemy wspomnie-n , p m ętwspomnie-n k , r l cj , dz wspomnie-nwspomnie-n k , r l cj wspomnie-n grawspomnie-ne (oral history) itp. [Baum-Gruszowska 2009, s. 50; Eisler 2004].
Autor dziennika opisuje wydarzenia tak, jak je widzi w mo-mencie opisywania. To, co jest zapisywane, jest bardzo bliskie prawdy. Aut r dz nn k z p wn śc ą m p d ć w ęc j zcz gó-łów d n g wyd rz n , n l m t m j c w przyp dku ut r pam ętn k p n g p l t ch. J dn k czę t kr ć t n m cjo-nalny autora rzutuje na to, co pisze, jak widzi opisywane wydarze-nia [Filipkowski 2006, s. 14; Baum-Gruszowska 2009, s. 50]. Za-pisk dz nn k w uw n byw ją z b rdz bl k pr wdy, po-niew n ą b rcz n b g m późn j zych d św dcz ń, z
9
O „ b tych d kum nt ch, d kum nt ch j dn tk ”, w tym w p mn n ch, relacjach oral history: [Stephan 2004].
10
Filipkowski [2006, . 16] w p m n nt rdy cypl n rn śc b d ń r l cj św d-ków, p z t [s. 29] n t m t ró n g n z wn ctw .
11„ kum nty (…) p n ą rc m w zy tk ch b d ń h t rycznych” [Str dl ng
55
n n m n wych wyd rz ń, uzy k n m nf rm cj t k m nio-nych wyd rz n ch. W przyp dku z p ków w p mn n wych (zwł zcz tych n t w nych n publ k cję) p j w ę pr bl m subi ktyw zmu ut r , m jący w źródł w dl gł śc cz w j d p yw nych wyd rz ń r z chęc (m n z w z w p łn św -dom j) uk z n w j j by w l p zym św tl p prz z uwy-pukl n p wnych wyd rz ń p m n ęc lub p mn j z n n-nych. M t wy tęp w ć prób u pr w dl w n wł nych dz ł ń, j śl ut r p cz uw w j p tęp w n z błędn lub t n w k z n j t pr z nt w n kr śl nych p t w czy p glądów, np. prz m lcz n byw ją prz dw j nn k nt kty z ugru-powaniami komunistycznym , cz m n którzy n e wspominali o ydowskim pochodzeniu [Baum-Gruszowska 2009, s. 50; Eisler 2004; Filipkowski 2006, s. 15, 25].
P d bn rz cz m ę z r l cj m . Są t źródł wyw ł n . Cza m równ w p mn n m n z t k w uzn ć, np. j śli ich p w t n był n p r w n w j k ś p ób. Przykł d m m gą być opublikowane – po uprzednim rozpisaniu konkursu – wspomnienia ludz , którzy w kr II w jny św t w j byl dz ćm [Byli
wówczas... 1975]. G dn uw g ą t publ k cj p św ęc n t
ma-tyc b zpr wnych wy dl ń P l ków z b z rów n kt w nych d III Rz zy czy t m r l cj p św ęc nych kr w II w jny św towej widzianych oczyma harcerek polskich [Wysiedlenie i po-niewierka...; Harcerki...]. M n równ w p mn ć
publika-cj ch d tyczących t unków p l k - yd w k ch, w tym p m cy Żyd m św dcz n j prz z P l ków [ rt z w k , L w nówn 2007].
Szcz gólną r lę w tym względz dgryw ją r l cj św d-ków ucz tn d-ków (przyn l ących d ró nych grup z w d wych, w r tw p ł cznych tp.) kr śl nych wyd rz ń, którzy z ró nych względów n m gl n ch – czę t prz z dług l t – mów ć12
. Przyp d k t n dn ść m n d ytu cj c łych p ł czn śc Euro-py Śr dk w -Wschodniej z uwagi na funkcjonowanie na tym ob-szarze przez dzi ęc l c XX w. zbr dn cz g r mu k munis-tyczn g . Wśród t j grupy zn jd w l ę bl cy p t mk w p
12
Sz rz j n t m t br ku m l w śc w b dn g wyp w d n ę ób r pres-jon w nych prz z r m PRL [E l r 2004].
56
k ch w j k wych, w tym r z rw tów p l cj ntów p mordowanych w l czmordowanych m j c ch k źn , których ymb l m t ły ę K -tyń, Ch rków, Miednoje, Bykownia, jak i wywiezionych w tajgi Syb ru n t py k z ch t ń k , ł g rn cy, wr zc kr w n , którym łą n rzuc n bcą wł dzę byw t l tw , db r jąc jczyznę. P l t ch św dk w tych dr m tycznych wyd rz ń z
-lem wspominal , n w t w kręgu n jbl zych b l nycht m tów
z prz zł śc n p d jm w n wc l lub t ch un k n 13. W
ąza-ł ę t z b wy prz d k n kw ncj m z tr ny „wąza-ł dzy”, t tygm tyz cją r zty r dz ny, zwł zcz dz c [ um-Gruszow-ska 2009, s. 49].
Ich prz yc , p m ęć m pr wd były „wyklęt ”. Sytuac-j ul gł zm n wr z z prz br n m u tr Sytuac-j wym , Sytuac-j k z zły n tym b z rz n prz ł m l t 80. 90. ub gł g tul c . W wielu kr j ch kutk w ł t zm ną ptyk p rc pcj drugiej wojny św t w j, d trz g n zbr dn k mun tycznych ju d cza u w jny, zrównyw n c rp ń f r ludn śc z tr ny n -m ćk g w ck g t t l t ryz-mu, w ty-m zwł zcz H l tu, Gułagu i Golgoty Wschodu[Dro t]. Sytu cj był zcz góln w Pol c , j k P l cy – n p dn ęc prz z bu gr rów – nie opowiedz l ę z dną z tr n (p z m rg n lną grupką k mu-nistów) w prz c w ń tw d nnych p ń tw r g nu, gdz n w ą-z n ą-z t ł w półpr c , ą-zwł ą-zcą-z ą-z tr ną n m cką prą-z c w ZSRS tw rz n były n w t f rm cj zbr jn p m cn cz w b c armii niemieckiej.
Szcz gólną r lę w zb r n u r l cj św dków t mtych wyda-rz ń d gr ł Ośr d k K rt w W r z w , który dz ł n t z ini-cjow ł. Z b g m l t z n tur lnych przyczyn l czb yjących św dków, w tym tych, którzy ą w t n l g czn dtw rzyć m -nione wydarzenia, ulega zmniejszeniu.
Aut r tw t g typu źród ł (w p mn ń, r l cj ), t k w kont kśc p zycj p ł czn -ekonomicznej osoby-autora, rzutu-je na j j n rr cję. M t prz ł n n tylk n pł zczyznę
13
„Ludz n mów l tw rc w ch uczuc ch, b tych prz myśl n ch […]. W kr w ck m n uczyl ę kryć z wł nym uczuc m , p n m , pow trzymyw ć b l n w p mn n . W lu z pyt nych św dków tw rdz ł , nigdy t k tw rc n mów l w m pryw tnym yc u, n w t w r dz n ch” [Figes 2005, s. 7].
57
kowo- tyl tyczną, l t k t m tyczną ( nn pr wy pr bl my d tyk ły nt r w ły b zp śr dn p śr dn prz d t w c l ró nych w r tw p ł cznych, grup z w d wych, n w t grup narod wych czy tn cznych tp.). trz g my t p równując ch ćby relacje obywateli polskich ró nych n r d w śc – polskiej, biał ru k j, ukr ń k j, yd w k j. W tym m j cu m n k n-front w ć wybr n r l cj zn jdując ę w zb r ch Arch wum Wschodn g Ośr dk K rt w W r z w r z p n w p mnie-n P l ków [ uj l k 2008; Mr czk w k -K puśc k 1997] mnie-np. r l cj ludn śc p l k -b ł ru k g p gr n cz [Смалянчук 2006, s. 149-157] czy punkt w dz n ludn śc ukr ń k j [Гриди-на 2012].
II w jn św t w – totalna w swoim charakterze – był wy-mierz n w ludn ść cyw lną. J d n z r l ntów mów ł n j: „w j-n , gdz urządz j-n p l w j-n j-n czł w k ” [AW, II/313 Ł, k. 8]. Z t g względu n l ł by dd ć gł t j wł śn ludn śc , by d p łn ć br zu m n n j rz czyw t śc . P j w ć ę m gą n jroz-ma t z r l cj w k zując n dm nn ść w j nnych l ów. J d-nych w jn d św dczył w p ób zcz gólny, drudzy n d ś-wiadczyl zbyt tr g cznych prz yć (w p równ n u z f r m t r-tur, egz kucj , b zów, z ył k tp.), ch ć n m l w j tr k i bolączk (wy k k zty utrzym n , br k pr cy nn ). M n to dostrzec np. w relacjach sybiraków – w k zują n n ró n c w odbiorze wojny14, w l ch d św dcz n ch w j nnych p m ę-dzy n m b m , któr un knęły z ł n . P d bn rz cz ę m z ofiar m b zów k nc ntr cyjnych, z gł dy czy j n ck ch, n -rzadk j dn cz śn f r m p ud m dycznych k p rym ntów t m prz pr w dz nych. P r fr zując zn n p w dz n m n rzec: „W jn p r wł n dz c ” – t k k c t w l ę f ram . W tyram k nt kśc ram n p jrz ć n w jnę z p r p ktywy wieck ch łn rzy (w tym k b t) zn jdujących ę w n w l n
-mieckiej [Шнеер2003].
R l cj P l ków przyn l ących d ruchu p ru w okupo-wan j P l c , ruchu r zw n ęt g d k l p ń tw p dz mn g ,
14„J k w lk prz p ść (…) m ędzy n m [ yb r k m ], P l k m , którzy prz yl
wojnę w kr ju (...) j k b rdz ró n był j j z ść l t w jny d z śc u l t w jny k d g , kt n z t ł d p rt w ny” [Wielki powrót...].
58
nio ą z bą zcz gólną w rt ść h t ryczną. St n w ą św dec-tw n zł mn śc n r du, który w bl czu pr wdz w j z gł dy p d-jął w lkę z wr g m . T g typu źródł , p rt n r lacjach powsta-łych p l t ch, m gą z w r ć błędy, n śc ł śc r z prz kł man wyman k jąc z dl gł śc cz w j, t k manmanych wy j w k -zanych czynn ków. Cz m t k z f ł z wyw n r l cj m być c l w św d m . Przykł d m m być chęć wyeksponowa-n wł wyeksponowa-n j by w ytu cj , gdy r l cj wyeksponowa-nujący ucz twyeksponowa-n czył w w nych wyd rz n ch, przyn l ł d k n p r cj bądź był czł nk m ddz łu p rtyz nck g . Wówcz n tur ln j t chęć ukaz n w j j r l , p dkr śl n t g , z ng wanie nawet na p śl dn m dc nku czy t n w ku (m ł k p n w nym, n doce-nianym, np. w ddz ł ch p m cn czych, w pr w z cj , n z ple-czu n t rnym czy łączn śc wym) bf t w ł w w l , n rz dk nieb zp cznych z d ń.
Wizja propagandowa a rzeczywistość
„C ś j kby ukryw l , c ś j kby ch nurt w ł , n mów l o tym wprost – l cz wygląd ł t t k, j kby z b czyl nny św t. Bow m m wp j n , tylk u n ch n jl p j, w zędz w św c p d uc k m k p t l tów knuty b d ...”. [AW, II/1260 k. 7] P wy z ł w d tycząc łn rzy Arm Cz rw n j, którzy w wrz śn u 1939 r. wkr czyl n w ch dn z m Polski, w cha-rakt ry tyczny p ób pr z ntują ch p t wę w bl czu z tkn ęc ę z rz czyw t śc ą, któr ch z k czył 15. W k zują na
zadzi-wien ch wyn k jąc z ró n c p m ędzy ch wy br n m o Polsce, a stanem faktycznym.
C mł dz w w ęk z śc chł pcy prz k n n byl b w m o wy z śc y t mu k mun tyczn g n d k p t l zm m16. O
15
O takiej sytuacji czytamy w Raporcie z Kraju z m rc 1940 r.: „ u y dy n n w zetkn ęc u z św t m k p t l tycznym z b rw cj ró n cy, j k dz l t n zczęśl wy św t d ch ‘r ju’ w ck g ” [AW V-MID-02, k. 1].
16
„M l cj nc (...) u t w l (...) kl ntów (...), p ucz jąc przy tym o sprawiedli-w śc r dz ck j sprawiedli-wy z śc u tr ju sprawiedli-w ck g n d zgn łym śsprawiedli-w t m k pitalis-tycznym. I wyzw l ny prz z n ch św t pr cy: r b tn cy chł p n będą ju wyzy k w n prz z p l k ch m gn tów” [AW II/1232, k. 7]. „Szk ł wyr źn zor nt w n był n j dn : [...] n wieck p ób myśl n . był czyw ś-c m wy h t r P l k , j śl ju był , t tylk p d j dnym kąt m – Polaś-cy to b z rn cy, wyzy k w cz , gnęb c l pr l t r tu td.” [AW I/24, k. 4].
59
doktrynacji17 t w n j w b c łn rzy św dczą ch ł w k -rowan p d dr m byw t l p l k ch, którym m l przyn ść rzek m upr gn ną prz z n ch w ln ść. J d n z t k ch w j ków mów ł b w m: „Myśmy prz z 23 l t w lczyl , gł d w l , zn si-l śmy w z si-lk wyrz cz n , by przyn ść si-lud w pr cując mu cał g św t w ln ść...” [cyt. za: Zychowicz 2012, s. 6518]. Doskon l kcję tę uw d czn ją rtykuły z m zcz n n ł m ch p -ma Armii Czerwonej Сталинская молодежь. W wydaniu da-t w nym n 17 wrz śn 1939 r. zn l zł ę k lk rda-tykułów, kda-tór m n n zw ć „pr gr m wym ”, tj. t k m , w których j n z pre-zent w n z t ł d l g ówcz n j wł dzy.
Głównym z ł n m był „wyzw l n ” br tn ch mn z śc n r d wych w P l c p d „uc ku” p l k j zl chty. W tym k nt kśc w artykule My nie zdobywcy, а wyzwoliciele pi-san , jczyzną w zy tk ch pr cujących j t Zw ąz k S w ck : „W t j w lc pr cujący w zy tk ch kr jów z w z zn jd w l bę-dą zn jd w ć w z lką p m c p p rc n z g ludu, p rt b l-szew ck j rządu w ck g ” [Мы не завоеватели, s. 1].
Pr cujący z t r nów „Z ch dn j Ukr ny” „Z ch dn j ł ru ” byl dl S w tów, dl r w lucj n tów k ch ntyk p t l tycznych, „br ćm kl wym ”. O ludz ch tych pi n , prz z w l l t „c rp l n j r zą (…) eksploatację i zwierzęc znęc n ę [n d n m – przyp. E.K.] p l k ch p nów (…). Podobn d p jąk wy y jąc g krew swojej ofiary polska zl cht wy y ł t tn k [tych – przyp. E.K] (…), prz
ob-raziwszy ich w (…) n w ln ków” [Мы не завоеватели, s. 1].Na
przeciwległym b gun zn l zł ę w pr p g ndz k mun tyczn j ZSRS. W rtykul tym yc w p ń tw w ck m ch r kteryzo-wane był j k „w ln , zczęśl w p łn d br bytu” [Мы не
за-воеватели, s. 1]. Podobnie w artykule Bracia klasowi, my z wami
wskaz n n „uc k pr cujących Z ch dn j Ukr ny ł ru ” [Братья по классу].
17„W j k (...) był w d czn p ucz n , wkr cz w kr j k p t l tyczn j nędzy
gł du (…) p k zyw ł d m n tr cyjn , n br kuj mu (cz rn g ) chl b ” [AW II/1256, k. 8–9]. „T k ch wych w n t k m t wp j n ” [AW II/1260, k. 17].
18
„K dy p w n n r zum ć w ją m ję łn rz – wyzwoliciela [misja wyma-ga odpowiedniej nienawyma-gannej postawy – przyp. E.K.]” [Wrzesień..., s. 29].
60
Z kolei w artykule Wypełniać dokładnie rozkazy dowódców p j w ły ę ł w : „n m dr g k d yc ludzk ”, „dr gie dla n z g kr ju yc ” łn rzy. Czyt my d l j: „p w nn śmy zwy-c ę yć z m łą tr tą krw wł n j”. T k db ł ść yzwy-c łn rz w kontekśc m l n wych tr t, j k p n ł rm wiecka podczas wojny czy t w runków byt wych, w j k ch yl łn rz i cywile wygląd m ł prz k nyw jąc . m n t z p mn ć o szeregu zbr dn p p łn nych n byw t l ch wł nych i innych p ń tw. W Raporcie z Kraju z marca 1940 r., kierowanym do pols-k ch wł dz n Uch dź tw z w rt z t ł charapols-ktery typols-k łnie-rzy sowieckich jako schorowanych, niedo ywionych i apatycz-nych19.
W d zw d wódcy Fr ntu Ukr ń k g , S. T m z nk równ zn l zły ę kr śl n d tycząc „wyzw l n ” r z „r ju sow ck g ”. Z przykł d m n p d ć: „Robotniczo-Chł p k Armia Czerwon dz z p m cą wym br c m ukr ńc m biał -ru n m, z p m cą w m, pr cującym P l k m. Ona wyzwoli was d uj rzm n , ru ny p b c z tr ny wr gów (…). Pracujący ukr ńcy b ł ru n – to wasi przyjaciele, n z ś wr g w (…). Z p wn n w m j t w ln ść zczęśl w yc 20” [AW I/878].
P dły t m t m cn ł w , któr m ły cyn czny wydźw ęk – „ m być w lnym n ród, który uc k nn n r dy” [AW I/878]. J t t n m l d ntyczn z tr śc ą d zwy M. K walowa, dowódcy Fr ntu ł ru k g : „My idziemy do was nie jako zd bywcy, j k w br c p kl u, j k w wyzw l ńcy d ucisku b z rn ków k p t l tów. W lk n zw lcz n Arm Czerwona niesie na swoich sztand r ch pr cującym br t r tw i szczęśl w yc (…). m być w b dny n ród, uc k jąc drug n r dy. Pr cując b ł ru n ukr ńcy – W pr cując ,
19
„Ż łn rz j t tr w ny w p ób w ty – n d yw ny, mutny, b z j k ch-kolw k p rywów (…). Smut k t n j t, zd j ę, ju wr dz ną wł śc w śc ą zy r yj k j, k zt łt w n j w n wych w runk ch, w t łym t rr rz wł dz b zpiecz ń tw . P z tym łn rz w ck j t w du ym t pn u łn rz m ch -rym. Wśród (...) ch rych (...) lbrzym np. d t k t n w l ch rzy m choroby łądk (…). St n t n j t wyr z m n dp w dn g yw n (…). Są ch rzy n gruźl cę” [AW V-MID-02, k. 1–2].
20
61
a n wr g (…). W m z b zp cz n w b d zczęśl w y-cie21”.
M n przypu zcz ć, łn rz n n g w l t g , cz g dow dyw l ę w ZSRS w runk ch yc w nnych p ń tw ch. Potw rdz ć t m gą z p k d wódcy plut nu, A. Atw j w , d -konane podczas przekraczania sowiecko-p l k j gr n cy. P ł n: „Post w ł m n gę n z r ny p z m zn cz jący gr n cę. Jeszcze kund zn jduję ę n t ryt r um P l k . P t r n n rozró n z, j dn k p d m ch chł p ch zn ć, n j t m w przep ęknym kr ju w ck m (…). Napotykamy radosne i zapł -kan z r d śc tw rze naszych braci – ł ru nów” [cyt. za:
Wrze-sień..., s. 30–32].
Z p k t t n w ą lu tr cję t g , czym mów ł pr pagan-d w ck : uwypukl ny był k ntr t p m ępagan-dzy kr j m ą ępagan-dni- ędnim , czyl P l ką ZSRS, r z r d ść z „wyzw l n ” „br c ” ł -ru nów. W j dnym z r p rtów prz ył nych d p l k g rządu n uch dź tw zn l zł ę l t p l k g łn rz p ch dz n ń k g , który tw rdz ł: „Komunistyczna propaganda jest bogata (...) Zw ąz k S w ck (…) był gr dz ny mur m n kt n w dz ł, j k był , przy z dł cz drzw tw rzyły ę. A ludz z -baczyl św t, nn yc ” [AW V-MID-30, k. 3].
Sł w t w k zują n br k d tępn śc n z l nych – poza p ń tw wym – źród ł w dzy św c . Ludn śc ZSRS utrudnia-n prz kr cz utrudnia-n gr utrudnia-n cy, wyj zdy, tąd t p d ła ograutrudnia-niczoutrudnia-ne m l w śc zd byc w dzy t unk ch w nnych p ń tw ch, k nfr nt w n t g , c był prz k zyw n w kr ju z prz k z m innych.
J dnym z z dn czych punktów w ck j pr p g ndy był rz k my r zdźw ęk22
p m ędzy t unk m , j k p n w ć m ły w kapit l tyczn j P l c ( nnych p ń tw ch tym u tr ju), w -runkami „p rw z g p ń tw r b tn ków chł pów”. An l zując jedn k wyp w dz m zk ńców p l k ch Kr ów W ch dn ch m n d jść d k nkluzj , ytu cj prz d t w ł ę zg ł
21 Z ch w n p wn ę ryg n lną. F t k p d zw r dz ck ch: <www.1939.pl/galerie/dokumenty/rosyjskie/index.html> 22 „ tąp ł zd rz n dwóch św tów, dwóch m nt ln śc , dwóch kultur: wschodn j z ch dn j [...]” [AW II/1093 k. 8–9]. „ yl t dl n nn ludz z inn g św t ” [AW I/24, k. 3].
62
wrotn . P ń tw k mun tyczn ch r kt ryz w ł ę b rdz n ką
stopą yc wą m zk ńców23, w p równ n u z którym w runk
by-tow m zk ńców n jb rdz j z c f n j g p d rcz częśc Polski c n ć m n j k przyzw t , n p wn zn śn [Смалянчук 2006, s. 151, 156; AW V-MID-10, k. 19, AW V-MID-14, k. 11; AW II/1274, k. 2]. J n Ad m k d k n ł n tępujących prz myśl ń w tej kwestii: „W j k r dz ck w zły d P l k w n dz lę. Ludz byl ł dn , dśw ętn ubr n t r b ł n łn rz ch du wr n . p wn n zg dz ł ę z ch pr p g ndą, w P l c j t tr zn b d , ludz n m ją c j ść. A tu d brz ubr n , d brz wygląd ją, n pr cują...” [AW II/1223, k. 1–2; AW II/3570, k. 1–2].
P łu my ę z t m przykł d m dw łującym ę b zp ś-redn d w p mn ń kr w n. „S w ccy f c r w z ł mien w d k m p łmienych kl pów, c tylk m gą, t wykupują, dz -w ąc ę z bn śc ą kl pó-w m l -w śc ą kupn b z przydz łu i kart k” [AW II/1381, k. 6] – w p m n ł J dwiga Niewiadomska. Z k l Zb gn w dźw dzk [2002, s. 50] n p ł: „w d n p ób n m gl p jąć wyjść z p dz wu, t w r prz d j ę b z dnych granicz ń, l kt chc ”. P d bn Witold Narejko w k zyw ł: „Skl py n rm ln funkcj n w ły, t k ru cy byli bardzo nimi zachwyceni (...). J k ę rzuc l , t t k j k mrówk (...) d tych kl pów b g l kup w l , c ę d ł ” [AW II/1380, k. 1].
Wł dz m rz ęb k r l cj n w ł r zm wy m zk ńców Kre ów z przybyłym łn rz m wr g j rmii: „K d r zm w zaczyn ł ę: „Czy u w j t?”. I tut j wym n ł ę: czy u w j t cuk r? czy u w j t ól?, czy u w j t buty? w t byl t -cy, którzy z d w l pyt n : „Czy u w ą p m r ńcz ?”. I czy-w śc dp czy-w dź był : „ , j t u n mn g , z czy-w dy d ł jut” (…). t n t m t krą yły r zm t n gd ty, t łynn tych ch, tym tyfu , który n k l gr my prz d ją td.” [AW I/123, k. 2].
trz g ln j t z t m z j dn j tr ny chęć d w dz n ę j k n jw ęc j w runk ch yc n n wym t r n , z drug j z ś
23„Późn j, tuł jąc ę p Zw ązku R dz ck m, prz k n ł m ę, j k dr tyczn
re m t l n w k gr n cz ł z p k j n p d t w wych p trz b wych bywate-l ” [AW II/1561, k. 19–20].
63
odczuw ln m być p wn dum w ck , któr k z ł m n przyzn w ć ę d ubó tw .
Z m n ść prz j w ł ę równ w p d n u rz czy m -ter lnych, w tym wyp n d mu. Św dczy tym przyw ł n przez wsp mn n g ju dźw dzk g ytu cj , j k m ł m j c p dcz w zyty S w tów w j g d mu r dz nnym: „ m śc ł ę m w gł w (...), w n których m zkaniach robotnik lub z wc t ł p c k fl wy (...), p d jrz w jąc, j t t j -kiś bur uj ud jący r b tn k [ dźw dzk 2002, . 50–51]”. J g relacja jest zgodna ze wspomnieniami innych kresowian. Przykł -d m m gą być p trz n Sł w j Kuch r k g : „ z kuch-n (…) był zwykłą kuch-n rm lkuch-ną p l ką kuchkuch-n ą, tyl był czy t i schludn . T ju budz ł ch p dz w. udyn k n dl śn ctw uw l z dz bę j k g ś z m n n czy b z rn k (…). Byli przekon n (...), m ją d czyn n (...) z j k mś m gn t m, b prz -c w dz l tu -chl b z m ł m, który m gl j ść w d w ln j l ś-ci...” [AW I/422, k. 8–9].
Z uw my tut j wr n P l ków tycząc ę z ch w n S w tów w pr z cznych pr w ch, w d czny j t k ntr t – co dl P l ków wyd j ę być zwycz jn , w w ck ch cz ch ur t d r ng d br bytu. T k K. Wł dyk p ł: „Z pr z n n b d n m gl n dz w ć ę j g b g ctwu, prz c był t dl n zwykły n dz lny b d, my n byl śmy b g c ” [AW I/878, k.1]. W t ld J nd z br z w ł m w ną ytuację: „W lu d ko-naw zy z kupów, wygląd ł n w r tów. Prz c t linowska prop g nd gł ł , w zgn łym k p t l zm p nuj kr pn nę-dz . A tu „t k buty”! m gl p jąć t g , c ujrz l n wł n oczy” [AW II/1561, k. 19–20].
J k z t m w d ć, ytu cj z yc c dz nn g uk zyw ły rozmijan ę z pr p g nd wym prz k z m d t g t pn , przybyłym trudn był przyjąć z pr wdę t , z czym tyk l ę n c dz ń. Stąd t zd rz ć ę m gły ytu cj p d bn d t j opisywanej przez Antoniego Stukana: „Cz m (…) pytali nas – gdzie ta nasz b d t . My mów l śmy m, t my j t śmy n j-biedn j , l n w rzyl . Z d brz byl śmy ubr n . My, dz c w ! M l w gł w ch tylk l g ny w j j pr p g ndy (np. „p l k p ny j d ą n ludz r b czym” tp.)” [AW I/770 k. 2].
64
Henryk Sobol w k w k nt kśc wych d św dcz ń stwierdz ł: „W p jęc u k d g b l z w k św t k p t l tyczny, d któr g n l ł P l k , dz l ł ę n wyzy k w czy wyzyski-wanych – na bogatych i biednych (...). Tymczasem tutaj (...) nie by-ł w d ć gby-ł dnych, g by-łych b ych ludz (…) n byby-ł (...) pow-szechn j nędzy24” [Wrzesień..., s. 37; H. Sobolewski 1990].
P tw rdz ją t ł w mych łn rzy Arm Cz rw n j. J d n z n ch d w półt w rzy zy br n p w dz ł: „W ZSRS n m mów ą, w P l c yj ę źl . T n pr wd . W dz c , j k n dobrz yją” [cyt. za: Bereza 2005, s. 16]. W podobnym tonie wy-pow d l ę nn cz rw n rm śc . R m n r w p m n ł kw te-rujących w j g d mu w n tępujący p ób: „Chc l tr chę r z-m w ć, l k dy byl z-m (…) pu zcz l tr chę f rby w tylu: U w n j t t k, j k n m mów n ...” [AW I/24, k. 2]. Z zn czyć trz b , c , którzy gł l d br byt m pr w l wr n ub g ch, n c w k zują ł w : „m l cj nt (…) z wyglądu był w d ć, był n d yw ny, l ł pr p g ndę o lepszym jutrze, któr g n kt (…) [p d kup cją w cką – przyp. E.K.] nie
docze-k ł” [AW II/3336, docze-k. 22]25. T k R mu ld Ł g d p yw ł
ł-nierzy sowieckich jako biednych: „Zz ębn ęc pr zą: ‘Chaziain, daj wod czk p p ć. My m j m p tr l’. Ojciec popro ł ich do sto-łu (…): b cz k wędz ny, r, m ł , m ód, g rącą h rb tę (…), bo-chen chleba. Kiedy sobie p dj dl , z częl r zmaw ć (…). Odcho-dząc z br l j zcz z t łu kruchy zj dl . Ojciec powiedz ł wtedy (…) ‘to z ch w n ch p tw rdz , u n ch głód’ […]”. [AW I/985, k. 17]
W rt zwróc ć uw gę n w ck pl k ty pr p g nd w , których tr ść był j dn zn czn ntyp l k . C w ęc j, m n przypu zcz ć, były n tw rz n w dług kr śl n g ch m tu, gdy m zk ńcy Kr ów przyw łują pl k ty, n których pr zento-wan były t l t m br zy. „P j w ł ę mnó tw pl k tów i ha ł tr śc ntyp l k j, wyzw l nym n r dz ukr ń k m i biał ru k m (…) przez n k z t lną Arm ę Cz rw ną (...) widnia-ły n p y: śm rć p l k m krw p jc m, bur uj m kuł k m,
24
„W t j ‘k p t l tyczn j’ Eur p , którą m p l c n n n w dz ć, w zy tk g był p d d t tk m” [Гридина 2012, s. 39].
25
P d bn „m z rnych łn rz ch- g t t r ch” wyp w d ł ę rb r Gry-ziecka – [AW I/222, k. 1–2].
65
zyskiw cz m (…). (…) pl k c (…) chł p ukr ń k (…) b r-dz wychur-dz ny (…). gł w t g chł p r-dz ł Orz ł ły (…) w m z g ętym dz b m w l ł w t g chł p p gł w , kr w try k ł (…). O t tk m ł c ągnął pług, p g n ny był prz z p l k g p n , który (…) był tłu ty j k w prz, z f jką w gę-b , w l ł t g gę-b dn g chł p , kr w try k ł prz z p rw ną ko-szulę” [AW II/3336, k. 22, w p mn n T d u z Żuk wskiego].
W p d bnym t n wyp w d ł ę t Edw rd P r ztuk, który z p m ęt ł br z n pl k c : „brzuch ty b z rn k b j k j m bo g chł p c ągnąc g pług” [AW II/3570, k. 2], t k nny r l nt w p m n ł pl k t, n którym „Orz ł P l k zp n m dr pie ukr ń k g chł p , z któreg l j ę kr w” [AW II/1274, k. 3].
K nkludując, m n w k z ć, w pr p g ndz w ck j kr w n w z run k P l k j k p ń tw r pr yjn g w b c n zych w r tw ludn śc , t k mn j z śc n r d wych. W k zy-wan n p l tykę „ zl chty” j k n przyczynę t g t nu rz czy. Jedn cz śn prób w n prz k n ć z równ wł nych byw t l , j k w późn j zym cz – po agresji – m zk ńców z jętych t -ryt r ów, łączą ch w póln w rt śc c l . Zw ąz k S w cki prezent w n j k kr j b g ty, z bny, d brz urządz ny. Arm Czerw n n t m t m ł przyn ść w ln ść tym b dnym uc -kanym, n był m wy dnych zd bycz ch, gr j . p tn k przeformuł w n n d rczyńcę.
R umując, n l y tw rdz ć, h ł pr p g nd w , j -k m p ług w l ę S w c , prz c w t w jąc Zw ąz -k S w c-k krajom Zachodu (w tym równ „p ń k j P l c ”) w du ym t p-n u d tyk ły dwóch z g dp-n ń: w lp-n śc d br bytu. W dp-niesie- dniesie-n u d p wy z g dniesie-n kr śl ć m dniesie-n dych t m ę: ZSRS – w ldniesie-n ść i dobr byt, k p t l tyczny Z chód – niewola/ucisk, bieda. W rze-czywist śc , by t dych t m czn ch r kt ry tyk był pr wdziwą, n l ł by j j k runk dwróc ć: n w l nędz były udz -ł m byw t l w ck ch, z ś (względną26
)w ln śc ą d broby-t m m gl c zyć ę m zk ńcy Eur py.
26 rdz j krytyczny p gląd n t m t w runków yc w P l c m ędzyw j nn j
i podcz w jny pr z ntują ł ru n – zob. zebrane u tn r l cj św dków (oral history 2002–2005): [Смалянчук 2006, . 149–157].
66
Sowieci, przybyw zy w wrz śn u 1939 r. na ziemie polskie, m gl prz k n ć ę, w dz św c prz k zyw n m prz z wł dzę k mun tyczną n m ł n c w póln g z t n m f k-tycznym, p łn ł j dyn funkcję pr p g nd wą. W tym kont kśc pr wdz wym t ją ę ł w m tt n n j z j pr cy – narodu (ludu) rz czyw śc n m n zuk ć.
Bibliografia
rt z w k W., L w nówn Z. (2007), Ten jest z ojczyzny mojej. Polacy z pomo-cą Żydom 1939-1945, Warszawa.
Baum-Gruszowska M. (2009), Historia Mówiona jako źródło historyczne, [w:] Światła w ciemności. Sprawiedliwi Wśród Narodów Świata. Relacje historii mówionej w działaniach edukacyjnych, red. M. Baum-Gruszow-ska, D. Majuk, Lublin.
Bereza T. (2005), Obraz czerwonoarmisty na okupowanych ziemiach polskich (1939–1941) w dokumentach, wspomnieniach i relacjach, [w:] Okupacja sowiecka ziem polskich (1939–1941), t. 23, red. P. Chmiel w c, Rz zów – Warszawa.
Bujalska I. (2008), Tak było (wojenne przeżycia zwykłej kresowej rodziny), Warszawa.
Бутько В.Н. (2008), «Устная история» в контексте изучения личности, [w:] Роль личности в истории: реальность и проблемы изучения: науч. сб. (по материалам 1-й Международной научно-практической Интер-нет-конференции), отв. ред. В.Н. Сидорцов [и др.], Минск.
Byli wówczas dziećmi, wyb. i oprac. M. Turski, Warszawa 1975.
Das Zeitzeugenprojekt des DRZ Sachsen e.V., „Journal Jud n n S ch n”, S m-mer 2012.
Denis P. (2007), Oral History: An African Art?, „Arch w ”, l. 1. Droit E., Gułag kontra Szoah. Podzielona pamięć rozszerzonej Europy,
<http://wyborcza.pl/1,76842,8277069,Gulag_kontra_Szoah__Podzielona_ pamiec_rozszerzonej.html>.
Eisler J. (2004), Refleksje nad wykorzystywaniem relacji jako źródła w badaniu historii PRL (Rozmowy z dysydentami i prominentami), „P lska 1944/45– 1989. Stud m t r ły”, t m 6.
Figes O. (2008), Private Life in Stalinʼs Russia: Family Narratives, Memory and Oral History, „H t ry W rk h p J urn l”, l. 65, u 1.
Filipkowski P. (2006), Historia mówiona i wojna, [w:] Wojna. Doświadczenie i zapis. Nowe źródła, problemy, metody badawcze, red. S. Barył , P. R -d k, Kr ków.
67
Гридина Н. (2012), »Чужие освбодители« или »свои оккупанты« – как насе-ление Западной Украины воспринимало »советских« в 1939-1941 гг., „Былые годы”, № 2 (24).
Harcerki 1939-1945. Relacje-pamiętniki, wyb. i oprac. K. Wycz ńska, Warszawa 1985.
Introduction to Oral History. <www.baylor.edu/oralhistory/index.php?id=23566> J g T., Kõr r E. (2008), Complementarity of Sources in Studying Adaptation:
An Oral History Viewpoint, „F lkl r . Electronic Journ l f F lkl r ”, l. 39.
Kierzkowski M. (2011), Oral history a najnowsza historia Polski. Wokół książki Pawła Zyzaka Lech Wałęsa. Idea i historia. Biografia polityczna legendar-nego przywódcy „Solidarności” do 1988 roku, [w:] Uwikłania historio-grafii. Między ideologizacją dziejów a obiektywizmem badawczym (Studia i materiały poznańskiego IPN), red. T. ł zczyk, K. rz chczyn, . C u-najcis, M. Kierzkowski, t. XVIII, P zn ń.
Kowalczuk P. (2012), Duce z bliska oczami kochanki, „Uw z m rz . H t r ”, nr 1.
Marcus B., Oral History and the Documentation of Historic Sites: Recording Sense of Place, <http://openarchive.icomos.org/32/>
Mroczkowska-K puśc k . (1997), Wybuch wojny. Trudy życia w reżimie so-wieckim, w: Mroczkowska-K puśc k ., Zaczęło się na Polesiu. Zwy-czajna historia niezwykłego życia, Toronto.
dźw dzk Z. (2002), W piekle zesłania. Tutaj będzie żyć, pracować i tu zdechniecie!, Szczecinek.
Portelli A. (1981), The Peculiarities of Oral History, „H t ry W rk h p”, l. 12. Russel D.E., Oral History Methodology, The Art Of Interviewing, <www.histo-ry.ucsb.edu/faculty/marcuse/projects/oralhistory/199xDRussellUCSBOral HistoryWorkshop.pdf>
Rzepniewski A. (1985), Rola pamiętników i relacji w badaniach historycznych w ogóle oraz w konkretnej sytuacji historii Polski 1914–1945, „ ul tyn Woj k w j Słu by Archiwaln j”, nr 13–14.
Shopes L., What Is Oral History in: Making Sense of Oral History, <http://historymatters.gmu.edu/mse/oral/>
Смaлянчук A. (2006), Вобраз полскай, савецкай і нямецкай уладаў II сусвет-най вайны ва ўспамінах жыхароў польска-беларускага памежжа, [w:] Wyzwolenie czy okupacja? Stosunek społeczności zamieszkujących pogranicze polsko-litewsko-białoruskie do zmieniających się w XX wieku systemów państwowych, red. M. Kietl ń k , W. Śl zyń k , łystok. Sobolewski H. (1990), Z ziemi wileńskiej przez świat GUŁAGU, Warszawa. Stephan A., Erinnertes Leben: Autobiographien, Memoiren und
Oral-History-In-terviews als historische Quellen, <https://epub.ub.uni-muenchen.de/627/> Stradling R. (2001), Teaching 20th-century European history, Strasbourg.
68
Шнеер A. (2003), Плен. Советские военнопленные в Германии 1941-1945, Москва – Герашим.
What is Oral History? Information Sheet, <www.le.ac.uk/emoha/trai-ning/infosheet.html>
Wielki powrót do obcej ziemi... (fragmenty). Łukasz Nowacki po spotkaniach z Ireną Ogrodowicz, <www.przelomy.muzeum.szczecin.pl/projekty-eduka-cyjne/559-z-daleka-coraz-bliej.html>
Wrzesień 1939. Rozbiór Polski, red. Z. Gluza, Warszawa 2009.
Wysiedlenie i poniewierka. Wspomnienia Polaków wysiedlonych przez okupanta hitlerowskiego z ziem polskich „wcielonych” do Rzeszy 1939-1945, wyb. i pr c. R. yl ń k , M. Fl j ęrow cz, S. Kub k, w t. G. Łucz k, P zn ń 1985.
Zychowicz P. (2012), Bezmiar cierpienia, „Uw m rz . H t r ”, nr 22 (69). Братья по классу, мы с вами, „Сталинская молодежь”, № 82, 17 сентября 1939 года. Мы не завоеватели, а освободители, „Сталинская молодежь”, № 82, 17 сен-тября 1939 года. Точно выполнять проказничая командиров, „Сталинская молодежь”, № 82, 17 сентября 1939 года.
“Face to face with the truth”. Red Army soldiers in the confrontation of the Soviet propaganda with the reality of the Polish Eastern borderlands in Sep-tember 1939
The Soviet invasion of Poland in September 1939 made pos bl „th m t ng” f residents these both countries. The first USSR citizens which came at Eastern borderlines were the Red Army soldiers. In the Soviet propaganda Polish state was presented as an oppressor of people as well economically backward state. In fact situation of inhabitants of Poland, even of its Eastern, poorer part, was quite different. The image of Poland was manipulated and constituted the element of the propaganda fight. The relations of Polish inhabitans and their memories of soldiers attitudes are an interesting source to studying the problem of confrontation between the view of propaganda and the really situation.
Key words: P l nd’ E t rn b rd rl n , pr p g nd , S t Un n
INFORMACJA O AUTORZE Klimczak Ewelina W., magister,
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach. Obszar badawczy: histor P l k św t w XIX-XXI wiekach
E-mail: ewelinqak@onet.eu
ABOUT THE AUTHOR Klimczak Ewelina W., Master of
Arts, The Jan Kochanowski Univer-sity (Kielce, Poland). Scientific inte-rests: History of Poland and World History (19th–21th century)
