"Prasa Komunistycznej Partii Robotniczej Polski 1918-1923", Maria Meglicka, Warszawa 1968 : [recenzja]

Iwański, Gereon

"Prasa Komunistycznej Partii

Robotniczej Polski 1918-1923", Maria

Meglicka, Warszawa 1968 : [recenzja]

ska prasa bolszewicka w całokształcie działalności wydawniczej partii oraz w politycznej prasie Moskwy omawianego okresu. Inform acje na ten tem at w rozdziale końcowym w ydają się dosyć skąpe.

Uwagi te nie um niejszają, rzecz jasna, w artości książki, która jest rezultatem żm udnych poszukiwań archiw alnych i ustaleń. P rzy opra­ cowywaniu dziejów nielegalnej prasy rew olucyjnej i komunistycznej w Polsce monografia ta może pod wieloma względami stanowić przykład rozwiązywania rozm aitych problem ów i stosowania odpowiednich m e­ tod badawczych.

Jerzy M yśliński

V

Maria M e g l i c k a , P rasa K o m u n istyczn ej P a rtii R obotn iczej P olski 1918—

1923, W arszawa 1968, „Książka i W iedza”, ss. 354.

Dzieje prasy Komunistycznej P artii Polski poza drobnym i przyczyn­ kam i nie doczekały się dotychczas całościowych opracowań m onogra­ ficznych1. Do poważniejszych prac, stanowiących pomoc w arsztatową, możemy zaliczyć niew ątpliw ie katalog prasy rew olucyjnej z la t 1918— 1939, sporządzony przez Marię K rychow ą w oparciu o zasoby biblio­ teczne Zakładu H istorii P a rtii przy КС P Z P R 2. N iepom iernie lepsza sytuacja istnieje w odniesieniu do opracowań prasoznawczych, doty­ czących prasy p artii rew olucyjnych, działających w granicach państw a polskiego na Zachodniej U krainie. Dotyczy to głównie w ydaw nictw p ra­

1 Ukązały się jedynie następujące przyczynki: M. M e g l i c k a , „C zerw ony

S zta n d a r”, „Biuletyn Kom itetu Obchodu 300-leoia Prasy P olsk iej”, i960 nr 7;

M. M e g l i c k a , „T ow arzysz”. (Organ К С KZM P), „Biuletyn K om isji H istorycz­ nej КС ZMS”, 1960, n r 3, s. 77—78; M. M e g l i c k a , „C zerw ony S ztan dar” 1919—

1939, „Zeszyty Prasoznaw cze”, 1961, n r 1/2, s. 45—51; J. K o w a l s k i , S łow a re w o lu cy jn e j p ra w d y. (Na m arginesie d zie jó w p ra sy ko m u n istyczn ej X X -lecia ),

„Zeszyty Prasoznaw cze”, 1961, nr 1/2, s. 36—44; Prasa kom u n istyczn a d w u d zie sto ­

lecia m iędzyw ojen n ego, „Przegląd B iblioteczny”, 1962, nr 1 , s. 2— 14; M. M e g l i c ­

k a , M. T r z a s k a, „Sztandar S ocjalizm u ” ■— p ie rw sz y organ K P R P , „Rocznik H istorii Czasopiśm iennictwa P olsk iego”, t. I, s. 284—300; M. M e g l i c k a , T ere­

n ow a prasa K om u n istyczn ej P a rtii R obotn iczej P olski w p ie rw szy m okresie je j działalności (X II 1918 — V II 1919), „Rocznik H istorii Czasopiśm iennictw a P olsk ie­

go”, 't. VI, z. 2, s. 64—78; M. M e g l i c k a , P rzy czy n e k do h istorii p ra sy kom u ni­

stó w polskich. <W 50 rocznicę po w sta n ia KPP), „Zeszyty prasoznawcze”, 1968,

nr 4, s. 5—18.

2 M. K r y c h , P olska prasa rew olu cyjn a 1918—1939. K atalog, W arszawa 1965, ss. 178, powielane.

sowych Komunistycznej P a rtii Galicji Wschodniej (1919—1923) i Ko­ m unistycznej P a rtii Zachodniej U krainy (1923— 1937).

Prezentow ana obecnie monografia jest niew ątpliw ie pierwszą, w szechstronną rozpraw ą naukową, trak tu jącą o prasie K PR P z okresu pierwszych pięciu la t działalności tej partii. P raca składa się ze w stę­ pu, sześciu rozdziałów, wykazu źródeł i literatu ry , alfabetycznego w y­ kazu czasopism K PR P, zawierającego ok. 170 tytułów , oraz indeksu n a­ zwisk. Szkoda, że pom inięte zostały: indeks miejscowości i indeks orga­ nizacji i p artii politycznych oraz indeks osobowy redaktorów, co nie­ pomiernie ułatw iłoby korzystanie z pracy historykom zajm ującym się pokrew nym i problemami.

W rozdziale pierw szym rozpraw y A utorka zajm uje się całokształ­ tem w arunków praw nych i politycznych, w jakich rozw ijała działal­ ność wydawniczą K omunistyczna P artia Robotnicza Polski. Omówione w nim zostały przepisy obowiązujące w polskim ustaw odaw stw ie p ra­ sowym oraz kierunki polityki prasowej adm inistracji państwowej w odniesieniu do w ydaw nictw K PR P' w pierwszych latach Drugiej Rzeczypospolitej.

Rozdział następny zaznajam ia czytelnika z zakresem funkcjonow a­ nia Centralnej Redakcji i C entralnej Techniki KPRP.

Z kolei w rozdziale trzecim, zatytułow anym „Prasa K PR P w okresie względnej legalności, grudzień 1918 — lipiec 1919”, A utorka charakte­ ry zu je poszczególne centralne organy prasowe K PR P: „Sztandar Socja­ lizm u” (19 XII 1918 — 18 I 1919); „Przełom ” (9 — 26 II 1919); „Nowiny K rajow e i Zagraniczne” (15 V — 24 VI 1919); „Towarzysz” (30 IV — 15 VII 1919), oraz prasę terenow ą: „K om unista” — organ OK K PR P Zagłębia Dąbrowskiego ( I I — 23 III 1919); „Praw da K om unistyczna” — organ OK K PR P w Lublinie (2 III — 5 IV 1919); „K om una” — organ Łódzkiego Okręgowego K om itetu K PR P (1 III — 12 VII 1919).

Czw arty rozdział zawiera analizę funkcji teoretycznej prasy K PRP. Do działu tego zakwalifikowane zostały takie czasopisma, jak: „Nowe Społeczeństwo” (III — VI 1919); „Przegląd K om unistyczny” (V 1921);

„Nowy Przegląd” (VII—V III 1922 — V,II 1936).

Następny rozdział omawia inform acyjno-instruktażow ą prasę K PRP, ukazującą się nielegalnie. Do tego ty p u czasopism A utorka zalicza: „Czerwony S ztandar” (1 X 1919 — V 1938); „G rom adę” (VIII 1918 — 1935); „Głos K om unistyczny” (XII 1921 — 7 III 1925).

I wreszcie w ostatnim rozdziale (szóstym), zatytułow anym „Legal­ ne inspiracje prasowe K P R P oraz jej w ydaw nictw a w języku m niej­ szości narodow ych”, A utorka porusza zagadnienia związane z pismami kulturalno-ośw iatow ym i w latach 1921—1923 oraz z prasą środowisko­ wą K PRP. W tym ostatnim rozdziale omówione zostały pisma przezna­

czone dla kolejarzy, wojska, spółdzielców, prasa obcojęzyczna (biało­ ruska, ukraińska, żydowska) oraz czasopisma Komunistycznej P a rtii Górnego Śląska.

Rozprawa przygotow ana została w oparciu o niezwykle szeroką bazę źródłową, i to zarówno jeśli idzie o archiw alia prow eniencji państwowej (zespoły akt K om isariatu Rządu na m. st. Warszawę, Urzędów W oje­ wódzkich i Komend Wojewódzkich Policji Państw ow ej, zespoły ak t Są­ dów Okręgowych i adw okata Teodora Duracza, przechowywane w Cen­ tralnym Archiw um M inisterstw a Spraw W ewnętrznych, A rchiw um A kt Nowych i Archiw um Zakładu H istorii P artii przy КС PZPR), jak rów ­ nież o zasoby dokum entacyjne prow eniencji p arty jn ej. Do szczególnie w ażnych archiwaliów K PR P, w ykorzystanych przez Autorkę, zaliczamy sprawozdania C entralnej Techniki i sprawozdania terenow ych organi­ zacji kom unistycznych oraz korespondencję w ładz centralnych partii. A utorka korzystała również w dość szerokim zakresie ze wspom nień świadków ówczesnych w ydarzeń. Oczywiście jednym z podstawowych przekazów źródłowych była sama prasa komunistyczna.

Aczkolwiek przedm iotem rozpraw y jest prasa, tym niemniej w wielu w ypadkach znakomicie w ypełnia ona luki w dotychczasowej wiedzy o mechanizmie funkcjonow ania instancji K PRP, nie mówiąc o tym , że jednocześnie ukazuje miejsce i rolę prasy komunistycznej w pierwszych pięciu latach niepodległości. Głównym celem m onografii było ukazanie ostatecznych efektów działalności prasowo-wydawniczej K PR P, poprzez opisowe przedstawienie całego jej dorobku czasopiśmienniczego la t 1918— 1923. N atom iast jednym z założeń była odpowiedź na pytanie, czy i na ile czasopiśmiennictwo K PR P, będąc kontynuacją tradycji prasy robot­ niczej nowego typu, spełniało trzy podstawowe funkcje mieszczące się w form ule leninowskiej — prasy jako kolektywnego organizatora, agita­ tora i propagandzisty. A utorka zdołała odpowiedzieć na staw iane przez siebie pytania. A problem był tru d n y i złożony chociażby dlatego, że prasa K PR P kształtow ała się w niełatw ym okresie integracjii byłych tró j zaborowych dzielnic k raju w jeden organizm państwowy. Ogranicza­ jąc zakres pracy do problem atyki prasy, A utorka zmuszona była pomi­ nąć tak ważną stronę działalności C entralnej Redakcji i Centralnej Techniki K PRP, jaką było w ydaw anie broszur czy też dużych ilości druków ulotnych.

D yskusyjny problem stanowi końcowa cezura chronologiczna, przy­ ję ta przez A utorkę w oparciu o powszechnie stosowaną periodyzację dla polskiego rew olucyjnego ruchu komunistycznego. Sądzić wypada, że dla niniejszej rozpraw y szczęśliwszą cezurą byłaby data sierpień — w rzesień 1924 roku. Chodzi o to, że w łaśnie w drugiej połowie 1924 r. przestało ukazywać się legalnie szereg czasopism komunistycznych. Oczy­

wiście były one zam knięte przez władze adm inistracyjne, ale z drugiej strony brakuje jakichkolw iek śladów, aby kierownictwo p arty jn e czy­ niło starania o w ydaw anie następnych pism legalnych. W drugiej poło­ wie 1924 r. władze K PR P wznowiły w ydaw anie nielegalnych czasopism, przerw ane na jesieni 1922 r. W spomnimy tutaj „Czerwony S ztandar”, który nie ukazyw ał się od w rześnia 1922 do września 1924 r. W tym mniej więcej czasie zaprzestano w ydaw ania „Grom ady” i „Głosu Ko­ m unistycznego”. We wspom nianym okresie (jesień 1922 do sierpnia 1924 r.) obowiązująca była przede wszystkim koncepcja w alki o możli­ wość legalnej działalności K PR P, m. in. poprzez Związek P ro letariatu M iast i Wsi. Tym przede wszystkim należy tłumaczyć dążenie za wszel­ ką cenę do utrzym yw ania w ydaw nictw legalnych. Okres ten zakończył się, kiedy to na skutek znanej decyzji Kom isji Polskiej V K ongresu Międzynarodówki Komunistycznej odsunięte zostało dotychczasowe kie­ rownictwo p artii polskiej z A. W arskim -W arszawskim na czele. Jedno­ cześnie ze zmianami personalnym i uległy zmianom niektóre założenia taktyczne partii. Zgodnie z tym , co powiedziano wyżej, nie można się zgodzić ze stwierdzeniem , że na skutek dokuczliwych represji wobec K PR P w r. 1924 p artia ta zmuszona została do ograniczenia form w y­ dawniczych i powrócenia do starych pism nielegalnych (s. 89).

Dużą zasługą monografii jest odtworzenie w ielu szczegółów, nie zna­ nych dotychczas historykom , odnoszących się do składu osobowego in­ stancji wydawniczych i kolportujących prasę, składu kolegiów redakcyj­ nych poszczególnych pism. Podkreślenie zasług w ty m względzie jest tym bardziej uzasadnione, gdyż m usim y wziąć pod uwagę dużą flu ktu ­ ację personalną komórek wydawniczych K PRP. A utorce udało się roz­ szyfrować wiele nie znanych dotychczas pseudonimów działaczy kom u­ nistycznych, zajm ujących się spraw am i wydawniczymi; odtw orzyła ona miejsca spotkań i pracy C entralnej Redakcji, adresy składów lite ra tu ry partyjnej, przeznaczonej do kolportażu. Cenne są również inform acje o nakładach poszczególnych czasopism. Interesujące są dane ilościowe kolportowanych czasopism kom unistycznych w poszczególnych ośrodkach kraju . Pouczające są także w ykresy, przedstaw iające liczby tytułów pism K PRP, ukazujących się w okresie: listopad 1918 — grudzień 1919 (s. 194). Szkoda, że A utorka jedynie w odniesieniu do „Sztandaru Socja­ lizm u” podała wykaz num erów i daty ukazyw ania się poszczególnych numerów. W niedostatecznej, jak się w ydaje, m ierze została potraktow a­ na spraw a wznowienia w październiku 1919 r. wydaw ania „Czerwonego S ztandaru” już jako organu K PR P. Do grudnia 1918 r. pismo to stano­ wiło organ prasow y SDKPiL, a po I Zjeździe K PR P spraw a centralne­ go organu w ywoływała ożywioną dyskusję i ostatecznie zwyciężyła kon­ cepcja w ydania pisma pod nazwą „Sztandar Socjalizm u”.

Do dyskusyjnych problemów zaliczylibyśmy również spraw ę p otrak­ tow ania przez A utorkę w ydaw nictw kom unistycznych o profilu zawo­ dowym. W ydaje się, iż argum enty przedstaw ione przez autorkę w tej mierze są nieprzekonywające, tym bardziej że wśród prasy środowisko­ wej w ym ienia się m. in. pisma K PR P dla kolejarzy. Zgodzić się jednak w ypada, iż zagadnienie komunistycznej prasy zawodowej je st niezwykle skomplikowane.

D yskusyjne w ydaje się potraktow anie w oddzielnym rozdziale p ra ­ sy K PR P ukazującej się legalnie do lipca 1919 r. i kontynuow anie w y­ kładu o komunistycznej prasie legalnej z lat 1921— 1923. dopiero w koń­ cowej części rozpraw y. Sądzić wypada, iż połączenie prasy legalnej w jednym rozdziale umożliwiłoby pełniejsze ukazanie całej specyfiki po­ szczególnych okresów i całej złożoności problem u.

Do zagadnień dyskusyjnych zaliczyłbym również spraw ę korespon­ dencji terenowych, dotyczących czasopism komunistycznych. Sądzę, że należałoby się zastanowić, czy m am y tu taj do czynienia w potocznym znaczeniu z in sty tu cją korespondentów terenowych, czy też tego rodzaju m ateriały przekazywali w yjeżdżający w teren funkcjonariusze partyjni. Jednym z ciekawszych fragm entów rozpraw y jest analiza zawartości „Nowego P rzeglądu”; zbędne jednak w ydaje się w ykroczenie poza ram y chronologiczne nakreślone w ty tule pracy. N iekonsekwencja ta dotyczy i innych czasopism, w tym m. in. „Dźwigni”, „Miesięcznika Literackie­ go” i „Czerwonego S ztandaru”. Można by wymienić i inne drobniejsze usterki, takie jak zbędnie rozbudowane inform acje o przebiegu zjazdów K PR P, pomyłka przy oznaczaniu daty II Zjazdu K PR P; wszystko to nie może absolutnie przesłonić niezaprzeczalnych walorów rozpraw y. Nie mogą podważyć również w żaden sposób w artości monografii w ysunięte przez recenzenta problem y dyskusyjne.

Gereon Iw ański

JERZY NOWAKOWSKI

KOM ISJA PAM IĘTNIKARSKA ZESPOŁU STARSZYCH DZIENNIKARZY PRZY SDP

W m aju 1958 r. powstała, przy Stow arzyszeniu Dziennikarzy Polskich autonomiczna sekcja pod nazwą Zespół Starszych Dziennikarzy przy Stow arzyszeniu Dziennikarzy Polskich. P u n k t 3 program u działalności Zespołu głosił: zadaniem Zespołu jest „gromadzić, opracowywać i oma­