Prasa warszawska w pierwszym roku I wojny światowej

Godlewska, Regina

Prasa warszawska w pierwszym

roku I wojny światowej

Rocznik Historii Czasopiśmiennictwa Polskiego 1, 246-268

R EG IN A G O D L E W SK A

PR A S A W A R SZA W SK A W PIER W SZ Y M RO K U I W O JN Y ŚW IA TO W EJ

R ozw ażania m oje dotyczą leg aln ej p ra s y w arszaw skiej w ok resie od 1 V III 1914 r. do 5 V III 1915 r. i k ła d ą głów ny nacisk n a przedstaw ien ie zm ian ilościowych.

W r o k u 1914 p ra sa polska, u k a z u ją c a się na całym świecie, osiągnęła liczbę około 1200 ty tu łó w czasopism. Rozwój czasopiśm iennictw a p o l­ skiego w dziesięcioleciu p o przedzającym w y b u c h w o jn y św iato w ej p rz y ­ niósł podw ojenie ilości czasopism p o ls k ic h 1. Istn iejące m a te ria ły po­ zw alają przypuszczać, że w ty m s a m y m czasie n a s tą p ił znaczny w zrost nakładó w ; globalna ich w ysokość jest je d n a k tr u d n a d o u stalen ia. N ie­ k tó re czasopism a i g azety u k a z y w a ły się w nie noto w an ej dotychczas ilości eg zem plarzy 2

W ybuch I w o jn y św iatow ej spow odow ał zaham ow anie ro zw oju p r a -1 S. J a r k o w s k i , P r a s a p o ls k a 1914, „Książka“, nr 8—12 z 1914 r., s. 247—■ 248; t e n ż e , Prasa polska pod w z g lę d e m liczebn ości, „Gazeta W arszawska“, nr 12

z 1915 r.; t e n ż e , D ie p o ln is c h e Presse i n V e r g a n g e n h e it u n d G e g e n w a r t , „Zei­ tungsw issenschaft“, nr 8 z 1937 r.; t e n ż e , P ras a p o ls k a w przeszło ści, „Kalendarz Światow ego Związku Polaków z Zagranicy“ na 1938r.; I n f o r m a t o r p r a s o w y 1938— 1939, Warszawa 1938; T. B u t k i e w i c z , Z. M ł y n a r s k i , Z a r y s h i s t o r i i p r a s y p o ls k ie j, cz. 2, z. 1, Warszawa 1959.

2 „Gazeta Poranna 2 Grosze“ osiągnęła np. w 1913 r. nakład 100 000 egzem pla­ rzy („Książka“, nr 10 z 1913 r., s. 518). Nakład „Kuriera W arszawskiego“ ustala Jar­ kowski na około 50 000 przed wybuchem wojny, nakład „Kuriera Porannego“, uka­ zującego się z nadrukiem „N ajw iększy nakład w K rólestw ie Polskim “, w ynosił 70 000 egzem plarzy (S. J a r k o w s k i , D ie p o ln is c h e Presse i n V e r g a n g e n h e it u n d G e g e n ­

w a r t) . Niektóre tygodniki osiągnęły przed wybuchem w ojny nakład rów ny n akła­ dom dzienników z ostatnich lat X IX w., np. „Tygodnik Ilustrowany“ przed w ybu ­ chem w ojny ukazał się w nakładzie 25 000 egz. N akłady niektórych roczników kształtowały się w w ysokości od kilkuset do kilku tysięcy egzem plarzy -(„Kniżnaja L etopis’“, nr 33 z 1914 r.). N aw et czasopisma dodatkowe w ydaw an e były w stosun­ kowo bardzo w ysokich nakładach, np. dodatek „Naszym Pociechom “ wychodził w 1200 egz. („Kniżnaja Letopis’“, nr 17 z 1914 r.).

PR A SA W A R SZ A W SK A W PIE R W SZ Y M R O K U I W O JN Y ŚW IA TO W EJ ₂₄₇

sy polskiej. W yraziło się to n a jd o b itn ie j p rze d e w szy stk im w ogrom nej ilości zaw ieszeń i zaniech ań w y d a w an ia czasopism 3. Z m ian y dokonujące się w p rasie polskiej po w y b u c h u w o jn y i w czasie jej trw a n ia znane są je d n a k głów nie o d s tro n y najogólniej u ję ty c h zm ian ilościow ych. Istn ie ­ jące o praco w an ia — znikom o zresztą u w zg lęd n iające t e n o k re s w dzie­ jach p ra s y polskiej — o raz zestaw ien ia bibliograficzne i sta ty s ty c z n e 4 w n iew ielk im ty lk o sto p n iu re s p e k tu ją w p ły w w a ru n k ó w w o je n n y c h n a losy p ra s y w zależności od m iejsca i czasu.

W pierw szym ro k u w o jn y zm iany ilościowe są rzeczyw iście bardzo duże. Ju ż w c iąg u k ilk u m iesięcy po w y b u c h u w o jn y p rz e s ta je u k a z y ­ wać się 826 czasopism, a w okresie s ty c z e ń — sie rp ie ń 1915 r. s ta n p ra s y polskiej n a d a l się zm niejsza.

P rzeb ieg z m ian ilościowych, dokonu jący ch się w 1914 r. w całej p r a ­ sie polskiej, w y g lą d a n astęp u jąco :

stan 1 I 1914 powstało I—VIII 1914 upadło I—'VIII 1914 stan 1 VIII 1914 powstało VIII—XII 1914 upadło VIII—XII 1914 stan 1 I 1915 1094 93 42 1145 25 826 344

Ilość ty tu łó w czasopism n a 1 I 1915 r. w ynosi tylko- 31% s ta n u p ra s y polskiej z 1 I 1914 r. T ak w y ra ź n e zm niejszenie liczebności zrodziło w śród a u to ró w piszących o dziejach p ra s y polskiej p rze k o n a n ie o jej u pad ku . W obec zaś b r a k u od ręb n eg o opraco w an ia dziejów p r a s y pol­ skiej w o k resie I w o jn y św iatow ej i b r a k u o p rac o w ań m o nog raficzn ych po g ląd t e n o b e jm u je całą p ra sę polską, bez zróżnicow ania jej co do m ie j­ sca w y d a w an ia czasopism o raz uzależnienia ru jn u ją c e g o w p ły w u w o j­ n y o d ty p u częstotliw ości i ro d za ju te m a ty k i czasopism.

W arto w ięc spraw dzić zm iany ilościowe — choćby n a p rzy k ła d zie ich przeb ieg u w ciągu k ilk u pierw szych m iesięcy po w y b u c h u w o jn y w ła ­ śnie w u zależnieniu od m iejsca w y d an ia czasopism.

cały rok 1914 upadło 1914 stan 1 I 1915

Królestwo Polskie i Rosja ₃₉₇ 263 134

Galicja i Austria _{503 463 40}

Poznańskie i Niemcy _{205 135 70}

razem 1105 861 244

Ameryka i kraje Europy zachodniej 107 7 100

razem 1212 868 344

3 P o ró w n a j cy to w a n e p race S. J a r k o w s k i e g o .

248 R E G IN A G O D LEW SK A

W dalszych ro zw ażan iach i obliczeniach dotyczących zm ian ilościo­ w y c h p r a s y polskiej z a trzy m a m y się n a p rasie uk a z u ją c ej się n a ziem iach polskich i w p a ń stw ac h zaborczych. D la d o k o n an ia zam ie­ rzo n y ch p orów nań w p rzeb ieg u zm ian ilościow ych m u sim y p rzy ją ć czasopisma, w y d a w an e n a te re n a c h o b ję ty c h bezpośrednio działaniam i w o jenn ym i 5.

T ak więc z a u w a ż y m y p rzede w szystkim , że s ta n p r a s y polskiej, w y ­ daw an ej n a ziem iach polskich i w p a ń stw ac h zaborczych, w m om encie podliczenia na 1 I 1915 r. w ynosił około 22% o gólnej liczby czasopism, w y d a w an y c h w całym 1914 ro k u .

P o ró w n a n ie n a to m ia st s tr a t poniesionych przez prasę w y d a w an ą w K ró lestw ie P o lsk im i Rosji ze s tra ta m i p ra s y w y d a w an e j w G alicji i A u strii, a rów nież w P o zn ań sk iem i Niemczech, o d ra z u n a su w a p r z y ­ puszczenie, że p rzebieg z m ian ilościow ych był w ty m czasie o d m ie n n y : ilość czasopism polskich, w y d a w an y c h w K ró lestw ie P olskim i Rosji, zm niejsza się o 263 ty tu ły , co stano w i 66% ogólnej ich liczby w r. 1914. N a to m ia st ilość czasopism polskich, w y d a w an y c h w G alicji i A u strii, zm niejsza się o 463 ty tu ły , czyli o 92%, w y d a w an y c h zaś w P o zn ań sk iem i N iem czech o 135 ty tu łó w , co w ynosi 65% ich ilości w 1914 r. w tej dzielnicy 6.

Z różnicow anie p rzeb ieg u zm ian ilościow ych w zależności od m ie j­ sca u k a z y w a n ia się czasopism pozw ala n a stw ierdzen ie, że p ra s a p olsk a w y d a w an a w K ró lestw ie Polsk im i Rosji nie tylko w y k a z a ła w iększą o dporność wobec zm ienionych przez w ojnę w a ru n k ó w w ydaw niczych. Jednocześnie bow iem — w sk u te k bard zo w ysokich s tr a t poniesionych p rzez p ra sę w y d a w a n ą w G alicji i w P oznańsk iem — p ra sa K ró lestw a Polskiego znacznie zw iększa swój p ro ce n to w y ud ział w ogólnej ilości czasopism polskich w ich s ta n ie n a 1 1 1915 r. Udział te n w ynosi dla ca­ łego ro k u 1914 — 36%, dla s ta n u zaś na 1 I 1915 r. aż 55,9%.

W idzim y więc, że już p r z y próbie zróżnicow ania zm ian w zależności od m iejsca 'w ydaw ania czasopism m ożna dojrzeć dość isto tn e o d m ia n y p rzeb ieg u zm ian ilościow ych. P r a s a K ró lestw a Polskiego jest, ja k m o­ żna przypuszczać, n a jsiln ie jsz ą g ru p ą w całości p ra s y polskiej, zdolną sk u teczn ie p rze c iw sta w ia ć się zaw ierusze w o jenn ej.

J e s t to dla n a s s tw ie rd z en ie szczególnie w ażne, gdyż z kolei leg aln a Warszawa 1938; T. H a n u s z , D ziennik arstw o, Warszawa 1947; T. B u t k i e ­ w i c z i Z. M ł y n a r s k i , op. cit.; В. K r z y w o b ł o c k a i A. S l i s z , Z a­

r y s historii p r a s y polskiej, cz. II, z. 2, Warszawa 1959.

5 Jak podaje S. Jarkowski, ilość czasopism polskich w ydaw anych w krajach Europy zachodniej i w Am eryce n ie uległa w tym czasie zasadniczym zmianom ilościowym .

P R A SA W A R SZ A W SK A W PIE R W SZ Y M R O K U I W O JN Y ŚW IA TO W EJ ₂₄₉

p ra sa w a rszaw sk a stanow i najliczniejszą część p r a s y polskiej, w y d a w a ­ nej w K ró le stw ie P o lsk im i Rosji.

P ra sa w arszaw sk a w pięćdziesięcioleciu 1864— 1914 zdobyła w y ra ź n ą przew agę ilościową n a d re sz tą p r a s y polskiej, w y d a w an e j w K ró lestw ie P olskim . W lata c h 1880— 1900 aż 5/ 6 całej p ro d u k cji p rasow ej K ró lestw a skupiało się w W arszaw ie 7. W 1905 r. W arszaw a posiadała 148 gazet i c z a so p ism 8, a w 1914 r. ilość t a w z ra sta do 267 t y t u ł ó w 9. W edług obliczeń S. Jark ow skiego, w 1914 r. spośród 11 dzien nik ów polskich w y­ chodzących dw a ra z y dziennie 5 ukazyw ało się w W arszaw ie.

Z m ian y ilościowe p ra s y w arszaw skiej w ok resie pierw szego r o k u w o jn y p rze d staw ił J a rk o w sk i dość szczegółowo w k ilk u sw oich p r a ­ cach :l°. J a rk o w sk i obliczał, że w sty czn iu 1915 ro k u , w w y n ik u z m ian w y w o ła n y c h w ojną, W arszaw a posiadała około 130 gazet i czasopism . N a jw y ra źn ie jsz e z m ia n y pod w p ły w e m w o jn y dostrzegał J a rk o w sk i w śró d „czasopism naukow ych, fachow o-zaw odow ych i lite r a c k o -a r ty - sty c z n y c h “ X1.

S k r u p u la tn e odn o to w y w an ie przez Jark o w sk ieg o zaw ieszeń i zan ie- chań w y d a w an ia czasopism, p ow staw ania n o w y c h o ra z w znow ień d zia­ łalności um ożliw iało i um ożliw ia dotychczas p ew n ą o rie n ta c ję w p rz e ­ biegu zm ian ilościow ych p r a s y w arszaw skiej 12.

Jed n o cześn ie k ilk a ogólnych u w ag Jarko w skiego, ro zsiany ch w jego pracach, p rzy b liża dzisiejszem u badaczow i rzeczyw istą s y tu a c ję, w ja ­ kiej zn ajd o w ała się podówczas p rasa w arszaw ska.

N iem niej p rzebieg z m ian ilościow ych w p rasie w arszaw skiej w p ie rw ­ szym ro k u I w o jn y św iatow ej, a zwłaszcza k ie ru n e k tych zm ian nie jest

dostatecznie w yraźny.

T ru d n o jest przede w sz y stk im — m im o w ie lu w yliczeń J a rk o w sk ie ­ go — u sta lić d o kładnie liczebność p ra s y w arszaw sk iej w p ierw szy m ro ­ k u p ierw szej w o jn y św iatow ej. N a ogół w szystkie liczby podaw ane p rze z Ja rk o w sk ie g o nie zgadzają się ze sobą i zapew ne ty lk o w przybliżeniu: o d zw iercied lają s ta n fak ty czn y . Rozpiętość m ięd zy po daw an ym i liczba­ m i jest znaczna: o d 125 do po n ad 300 czasopism p rzy z n a je J a rk o w sk i 7 S. J a r k o w s k i , P ra s a p o ls k a w przeszłości, „Kalendarz Św iatow ego Związku Polaków z Zagranicy“ na 1938 r.

8 Jw.

9 S. J a r k o w s k i , P ra s a p o ls k a 1914, „Książka“, nr 8—12 z 1914 r., s. 248.

10 S. J a r k o w s k i , P ra s a w a r s z a w s k a V I I I 1914 — X I I 1915, odbitka z „Ka­

lendarzyka hist, polit, m.st. W arszawy“, Warszawa 1916; t e n ż e , P ras a p o ls k a

1914, „Książka“, nr 8—12 z 1914 r„ s. 247—248; t e n ż e , P ras a p o ls k a p o d w z g lą d e m liczebności, „Gazeta W arszaw ska“, nr 12 z 1915 r.

11 P ra sa polska pod w zgląd em liczebności, jw.

12 Por. S. J a r k o w s k i , P r a s a w a r s z a w s k a o d 1 V I I I 1914 — 31 V I I 1915,

250 R E G IN A G O D LEW SK A

W arszaw ie w o d niesieniu do la t 1914— 1915. W y p ły w a to zapew ne z za­ sadniczego b ra k u opracow ań i zestaw ień Jankowskiego, k tó ry nie p o ­ daje, jakie gazety i czasopism a b y ły po dstaw ą jego obliczeń. Nie w ie­ m y , czy po daw ane liczby o b e jm u ją ty lk o pism a polskie, czy rów nież

czasopism a ro sy jsk ie i żydow skie, u k a z u ją c e się wówczas w W arszaw ie, n ie w iem y też, czy J a rk o w sk i włączał do sw oich obliczeń — obok p r a ­ s y legalnej — rów nież p rasę n iele g aln ą w y d a w a n ą w W arszaw ie 13.

Jed no cześn ie sz ere g in fo rm a c ji Jankow skiego nie p o k ry w a się z rz e ­ czywistością. Tak np. J a rk o w sk i podał info rm ację, że czasopismo „Z ie­ m ia “ zostało zaw ieszone w ko ń cu sie rp n ia 1914 r. u , podczas gdy u tr z y ­ mało· ono sw ą działalność do końca tego ro ku , w y d a ją c k o m p let n u m e ­ ró w ty g o dn ika. In fo rm a c ja o zaw ieszeniu „ Z a ra n ia “ w e w rz e śn iu 1914 r o k u je st rów nież m y ln a : w 1914 r. u k a z ały się 44 n u m e ry tego t y ­ godnika, w p ierw szych zaś m iesiącach 1915 r. w yd an o n u m e ry od 1 do 8. „ Z a ra n ie “ zostało zaw ieszone w k w ie tn iu 1915 r.15

Tego ro d z a ju nieścisłości jest więcej. U stalenie więc liczebności le ­ g aln ej p ra s y w arszaw sk iej w p ierw sz y m ro k u I w o jn y św iatow ej je st w o p a rc iu o obliczenie Tarkow skiego niem ożliwe. Zarów no w ięc w s tw ie rd z en iu liczebności legalnej p ra s y w arszaw sk iej w w ęzłow ych p u n k ta c h badanego o k resu , ja k i w analizie przeb ieg u zm ian ilościo­ w ych opierać się będę n a czasopism ach, do k tó ry c h sam a d o tarłam i ich działalność „ w o je n n ą “ zdołałam stw ierdzić.

D la u sta le n ia k ie ru n k u zm ian ilościow ych zachodzących w legalnej p rasie w arszaw skiej w b a d a n y m ok resie będę m u sia ła się op rzeć na s tw ie rd z o n ej p rze z e m n ie częstotliw ości czasopism, ich „ w ie k u “ o raz ro ­

dzaju tem a ty k i. K la sy fik a cje czasopism , k tó ry m i w k ilk u sw ych o p rac o ­ w a n ia ch o p ero w ał J a rk o w sk i, nie są n ie s te ty pom ocne w u s ta le n iu za­ leżności m iędzy właściw ościam i czasopism a ich odpornością n a zm ie­ nione przez w yb uch w o jn y i jej trw a n ie w a ru n k i działania.

* $

*

W m om encie w y b u c h u w o jn y W arszaw a posiadała 169 gazet i czaso­ pism w yd aw an y ch leg aln ie w jęz y k u polskim . Oprócz tego około 20 z tych pism w ydaw ało dodatki, pośw ięcone różn o ro d n ej tem a ty c e 16.

13 Np. w pracy D ie p o ln is c h e Presse i n V e r g a n g e n h e it u n d G e g e n w a r t Jar­ k ow sk i dolicza do znanego nam z innych jego opracowań stanu prasy polskiej w końcu grudnia 1914 r. (344 tytuły) aż 55 czasopism ukazujących się „sporadycz­ n ie“, nie podając zresztą, jakie czasopisma objął tą rubryką.

14 P ra s a w a r s z a w s k a od 1 V I I I 1914 — 31 X I I 1915.

15 Wojewódzkie A rchiwum Państw ow e, Kraków, Akta Naczelnego Komitetu Narodowego, sygn. 101, k. 38.

PR A SA W A R SZA W SK A W PIE R W SZ Y M B O K U I W O JN Y ŚW IA TO W EJ ₂₅₁

W ybuch w o jn y spow odow ał m o m e n ta ln y p raw ie u p a d e k w ie lu cza­ sopism. Szereg z nich, w obec zaistnienia no w ych w a ru n k ó w prow ad zenia pism a 11, zawiesiło działalność, inne n ie o trz y m a ły k o n cesji n a dalsze u k a z y w a n ie się. D latego też m iesiąc sierpień 1914 ro k u c h a ra k te ry z u je się w ielką ilością s tr a t p oniesionych p rzez leg aln ą p ra sę w arszaw ską. P on iew aż czasopism a zawieszone — w ilości 58 ty tu łó w — n ie u k a z a ły się po w y b u c h u w ojny, nie są one w dalszych rozw ażaniach zaliczane do liczby czasopism fak ty c z n ie działających w p ierw szy m ro k u I w o jn y św iatow ej. D latego też liczba ta składać się będzie z czasopism, k tóre p o djęły działalność, o ra z czasopism u tw o rzo n y c h po w y b u c h u w o jn y w o k resie od V III 1914 do V III 1915 r. N atom iast czasopism a zawieszone w s ie rp n iu 1914 r. in te reso w ać n as b ęd ą w dalszych ro zw ażaniach, p rz y bliższej analizie s tr a t poniesionych przez p rasę w arszaw ską.

Ilość czasopism i gazet fak ty czn ie d ziałających w W arszaw ie w p ie rw ­ szym ro k u w o jn y wynosi 133 ty tu ły , w ty m 111 czasopism „ p rz e d w o je n ­ n y c h “ o raz 22 nowo utw orzo ny ch.

P rz e d w y b u ch em w ojny, w o kresie o d I do· V III 1914 r., liczebność p ra s y w arszaw sk iej c h a ra k te ry z o w a ła się dużą stabilnością. P rzeb ieg zm ian ilościow ych k sz ta łto w ał się n astęp u jąco :

stan i I 1914 ubyło i V ÏII1914 przybyło ; stan 1V III1914 1 V H I1914 dzienniki 17 9 6 14 tygodniki 61 13 13 61 dwutygodniki 32 3 5 34 miesięczniki 30 2 3 31 dwumiesięczniki 4 — — 4 kwartalniki 4 — — 4 roczniki 15 — 1 16 różne 5 — — 5 razem 168 27 28 169

zmian ilościowych. Wychodzę tu z założenia, że dodatek, w ydaw an y przez gazetę bądź czasopismo, przede wszystkim charakteryzuje swego w ydaw cę. Dlatego też dodatki zostaną w zięte pod uwagę przy bliższej analizie tem atyki oraz funkcji społecznej badanych czasopism. Olbrzymia w iększość dodatków została zawieszona

W sierpniu 1914 r.

17 „W dniu 30 lipca W arszawski K om itet do Spraw Prasow'ych okólnikiem opu­ blikowanym jednocześnie w »Warszawskim Dzienniku« zaw iadom ił wszystkich w ydaw ców, redaktorów, w łaścicieli drukarń i zarządzających nimi, iż puszczanie w obieg w ydrukow anych od tego czasu num erów pism i wszelkiego rodzaju do­ datków nadzwyczajnych może się odbywać dopiero po dostarczeniu do komitetu tzw. egzemplarzy obowiązkowych, tj. pierwszych w ydrukow anych egzemplarzy.

252 R E G IN A G O DLEW SK A

W ybuch w o jn y b a rd z o w y ra ź n ie n a ru sz y ł tę stabilność. O bserw ow ać będziem y nie tylko duży ru c h zm niejszający liczebność p ra s y w a rsza w ­ skiej, lecz rów nież dość znaczny p rz y ro s t now ych ty tu łó w czasopism, odznaczających się częstokroć w iększą zdolnością u trz y m a n ia się n a r y n k u p raso w y m niż czasopism a utw orzon e w m iesiącach po p rze d z a ją ­ cych w ybuch w ojny.

W ybuch w o jn y spow odow ał niew ątpliw ie, obok szereg u u tru d n ie ń działalności p raso w ej, o tw a rc ie now ych p e rsp e k ty w ro zw o ju p ra s y w a r ­ szaw skiej.

N iezm iernie tru d n o je st u stalić obecnie, re tro sp e k ty w n ie , co dla ówczesnego czytelnika p r a s y w arszaw skiej było w niej n a jb a rd zie j in te ­ resujące. N ato m iast fa k ty w y d aw an ia i ro zk u p y w a n ia w ielkiej ilości dodatków n a d z w y c z a jn y c h 18, nie sp o ty k an ej dotychczas ilości jed n o ­ dniów ek 19, ożyw ionych k o n ta k tó w ludności z red a k c ja m i czasopism, w a rs z a w s k ic h 20, w ielkiej poezytności p ra s y r o s y j s k ie j 21, pojaw ienia W dniu 3 sierpnia w yszło rozporządzenie dla w szystkich pism periodycznych i w ydaw n ictw w Królestwie Polskim, obowiązujące w ydaw ców do wyjednania sobie w biurze cenzury wojennej (mieszczącym się w gm achu Warsz. Komitetu, do Spraw Prasowych, na prowincji zaś w e w łaściw ych urzędach) specjalnych, pozwoleń na w ydaw an ie swych pism. Wydane dawniej koncesje wydawnicze- zostały uniew ażnione“. „Książka“, nr 8—12 z 1914 r., s. 243.

Pisma codzienne poranne zobowiązane były dostarczać tekst numeru do cen­ zury na 5 godzin przed wypuszczeniem numeru, pisma codzienne w ieczorne —■ na 2 godziny. Czasopisma tygodniow e i inne — na 1 dobę. Kary ustalono w roz­ piętości od 25 do 10 000 rubli albo od 2 tygodni do roku w ięzienia („Książka“, nr 8—12 z 1914 r., s. 243).

18 Dodatki nadzwyczajne wydają, nie bardzo licząc się z brakiem papieru,, w szystkie w ielkie dzienniki warszawskie. Oprócz tego „Kurier Poranny“ od 6 V III 1914 r. wydaje wieczorem , zam iast dodatków nadzwyczajnych, „Kurier Wieczorny“.

O swoistej pladze dodatków nadzwyczajnych czytamy: „— biorą się już ludzie na chytre podstępy. Nim kupi dodatek, mija trzech, czterech chłopców niby to obojętnie, ale ukradkiem wypatruje. Jeśli jest dużo grubego druku albo w pad ­ nie m u w oczy jaki zachęcający tytuł telegram u — trudno —■ nie można oprzeć się pokusie“. Z dalszego ciągu notatek dowiadujem y się o w spólnym głośnym, czytaniu dodatków nadzwyczajnych na ulicach, wypożyczaniu ich od gazeciarzy itp. przejawach ciągłego głodu i pogoni za informacjami („Tygodnik Ilustrow any“,, nr 38 z 19 IX 1914 r.).

19 „Książka“, nr 8—12 z 1914 r„ podaje zestawienia jednodniówek wojennych i innych w ydanych w okresie IX — X II 1914 sięgające liczby 58 tytułów. Jedno­ dniówki te m iały nakład od 1000 do 20 000 egzemplarzy. Sprzedawane były w cenie od 3 do 5 kopiejek. Również „Kniżnaja Letopis’“ —· nr 2 i 3 z 1915 r. — podaje w iele polskich jednodniówek ukazujących się z różnych „w ojennych“ okazji w Warszawie.

20 „Tygodnik Ilustrow any“, nr 44 z 31 X 1914 r., w zapisce kronikarskiej pióra

Z. D. podaje wiadom ości i w rażenia z okresu oblężenia Warszawy: „Redakcja pod­

KRASA W A R SZ A W SK A W PIE R W SZ Y M R O K U I W O JN Y ŚW IA TO W EJ _25-3

się no w y ch czasopism n ielegaln ych 22 w sk a z u ją n a ro sn ące zain tereso ­ w an ie zja w isk a m i p o lity czn ym i i społecznym i, zaostrzonym i łub w yw o­ łanym i. przez nową, w o je n n ą sy tu a c ję.

Toteż w analizie p rzeb ieg u zm ian ilościow ych leg aln ej p ra s y w a r ­ szaw skiej isto tn y m jej e lem en tem będzie zbadanie ich w uzależnieniu od ty p u częstotliwości, w ieku i ro d za ju te m a ty k i czasopism. Można się spodziewać, że ta k przepro w adzo na analiza w yłoni czasopism a odznacza­ jące się siłą trw a n ia i oddziały w an ia na opinię p ubliczną, czasopism a w y ra ż ają ce k s z ta łto w an ie się te j opinii w p ierw szy m ro k u w ojny.

Ogólna ilość d ziałających w czasie pierw szego r o k u w o jn y legalnych czasopism w arszaw skich składa się z czasopism o n a stę p u jąc e j częstotli­ wości u k azy w an ia się:

dzienników 19 tygodników 45 dwutygodników 22 m iesięczników 22 dwum iesięczników 4 kwartalników 4 roczników 16 różnych 1 razem 133

P rz eb ie g zm ian ilościow ych w u zależn ien iu ich od ty p u częstotliw o­ ści p rzed staw ia ta b e lk a n a s. 254.

J a k widać, n a jm n ie jszy m uszczerbkom co do ilości ty tu łó w uległa p ra s a codzienna. U padek w pierw szych m iesiącadh w o jn y 7 gazet jest w s to su n k u do zm ian o kresu poprzedniego (I— V III 1914 r.) właściwie n o rm a ln y m ru c h e m prasow ym , oczywiście w ów czesnych w a ru n k a c h rozw oju i działalności p rasy , c h a ra k te ry z u ją c y c h się dużą tru d n o ścią w ejścia n a ry n e k p raso w y o raz ró w n ą c hy ba łatw ością u p a d k u czaso­ pism 23.

Trzeba je od nich przyjm ować i uzbrajać w spokój“. W tym okresie (10 — 19 X 1914) rzeczywiście w iele redakcji czynnych było całą dobę bez przerw.

21 „ . . . od początku wojny rozwinęło się u nas znacznie czytelnictwo gazet rosyjskich. Liczbę nadchodzących codziennie egzem plarzy tych pism określano na początku 1915 roku na 150 tys., a nawet 250 tys. Przypuśćm y, że połow ę zakupuje wojsko, otrzymamy jeszcze co najmniej 75 tys. egz., które rozchodzą się wśród publiczności polskiej“. M. K u l i k o w s k i , K sięgarstw o i czyteln ictw o polskie

wobec w o jn y , „Książka“, nr 8—12 z 1914 r., s. 65.

22 WAP, Kraków, Akta NKN, sygn. 101. Czasopism nielegalnych działało

w Warszawie wówczas ponad 20, a ich nakłady k ształtow ały się od 300 do 15 000 egzemplarzy.

dzienni-254 REG-INA G O DLEW SK A stan 1 VIII 1914 upadło VIII 1914 ubyło VIII—XII 1914 przybyło VIII—XII 1914 stan 1 I 1915 ubyło I—VIII 1915 przybyło I—VIII 1915 stan 5 VIII 1915 dzienniki 14 3 7 8 12 5 — 7 tygodniki 61 23 8 2 32 15 5 22 dwutygodniki 34 12 4 — 18 13 — 5 miesięczniki 31 16 3 3 15 11 4 8 dwumiesięczniki 4 — 2 — 2 — — 2 kwartalniki 4 — 1 __ 3 — - — 3 roczniki 16 — 7 — 9 — — 9 różne 5 4 — — 1 1 — — razem 169 58 32 13 92 45 9 56

Poniew aż zaś w pierw szy ch m iesiącach w o jn y p o w staje 8 now ych gazet, s ta n dzienników n a 1 I 1915 r. ulega w praw dzie o bniżeniu w s to ­ s u n k u do p u n k tu w yjściow ego (1 V III 1914), lecz ilość dzienników czyn­ n ych w ty m ok resie nie różni się zbytnio- ofd ilości gazet w ychodzących w W arszaw ie p rzed w y b u c h e m w ojny. N a to m ia st przy pu szczalna siła od działyw ania p ra s y codziennej by ła znacznie wzm ocniona przez w zm ian ­ k ow an e już, a bardzo liczne, w y d a n ia dodatków nadzw y czajny ch, jed n o ­ dniów ek itp. Można więc powiedzieć, że p rasa codzienna, będąca w sw ei treści p rasą głów nie in fo rm a c y jn ą , w y k a z a ła w pierw szych k ilk u m ie ­ siącach w o jn y n ajw ięk szą odporność wobec zm ienionych w a ru n k ó w działania. J e s t to- zupełnie w y ra ź n e n a tle o p isany ch w yżej zm ian ilo­ ściow ych w całej prasie polskiej, w y d a w an e j n a ziem iach polskich i w p a ń stw ac h zaborczych. J a k w iem y, s ta n tej p ra s y w d n iu 1 I 1915 r. w ynosił ty lko 21% s ta n u z 1 I 1914 r., podczas gdy sta n dzienników -warszawskich w d n iu 1 I 1915 r. obniżył się do 70% i-ch s ta n u z 1 I 1914 r.

N ato m ia st z a re je stro w a n ie ty c h stosunkow o niew ielkich zm ian ilo­ ściow ych w ok resie V III — X II 1914 r. nie św iadczy n ie s te ty o w yk o­ rz y sta n iu przez p ra sę codzienną p o ten c jaln y c h szans rozw oju. D alszy ciąg zm ian ilościow ych potw ierdza to przypuszczenie: w ok resie o d sty cznia do sie rp n ia 1915 r. n a stę p u je up ad ek 5 dzienników , ta k że sta n ich w dniu 5 V III 1915 r. w ynosi już tylko 41% s ta n u z 1 I 1914 r. J a k też zobaczym y później, w o kresie pierw szego ro k u w o jn y n ie pow stał w łaściw ie żad en n o w y dziennik, zdolny do k o n k u re n c ji na r y n k u p r a ­ sow ym z w ielkim i dziennikam i przedw ojennym i.

W iększe zm iany ilościowe zachodzą w gru p ie ty g o dn ik ów — n a jlic z ­ niejszej g ru p ie czasopism w arszaw sk ich . Zarów no ilość zawieszeń i ża­ k ó w , le c z 5 spośród n ic h u p ad a po bardzo k ró tk im istn ien iu . W ty m sa m y m czasie w śród cza so p ism za w ie sz o n y c h znalazło- się „ S ło w o “ — d zien n ik p o sia d a ją c y p o w a ż n e tradycje w y d a w n ic z e '1882 — 16 III 1914 r.).

P R A SA W A R SZ A W SK A W PIE R W SZ Y M R O K U I W O JN Y ŚW IA TO W EJ

255

niechań działalności, ja k i niew ielki p rz y ro s t now ych ty tu łó w dają. w rez u lta c ie d u ż e zm niejszenie s ta n u pism tego ty p u częstotliwości.. P rzebieg ty ch z m ian ro z p a trz y m y bliżej p rz y analizie czasopism w ed ług w ieku i r o d z a ju tem a ty k i. O d n o to w u je m y w ięc t u ty lk o f a k t z m n ie j­ szenia ilości ty g o d n ik ó w w stan ie na 1 I 1915 r. do 52% s ta n u z 1 I 1914 r. o raz dalszy sp a d e k s ta n u posiadania w d n iu 5 V III 1915 r.: 36% ty tu łó w stan u n a 1 I 1914 r.

Podobnie do ty g o d n ik ó w k s z ta łtu ją się zm iany w gru p ie d w u ty g o ­ dników, m iesięczników i dw um iesięczników . Dla dw u ty g o d n ik ó w s tr a ty są zresztą najw yższe: sta n w d niu 1 I 1915 r. w ynosi w p raw d zie około 58% s ta n u z 1 I 1914 r., lecz w d n iu 5 V III 1915 r. tylko· 15%.

M iesięczniki c h a ra k te ry z u ją się ró w n ież w ysoką ilością zawieszeń. O dnotow ać t u jed n a k ż e trz e b a dość w ysoki dla tego ty p u pism a p r z y ­ rost now ych ty tu łó w — w ciągu pierw szego r o k u w o jn y p o w sta je 7 no ­ w ych m iesięczników .

Z nacznie m niejsze zm ia n y ilościowe o b se rw u je m y w śró d czasopism u k azu jący ch się w o d stę p a c h k w a rta ln y c h i rocznych. Z m ian y te zo­ sta n ą s k ru p u la tn ie odnotow ane, jako isto tn e dla „ b ila n s u “ s tr a t p o n ie ­ sionych przez leg aln ą p rasę w arszaw sk ą. Czasopism a k w a rta ln e i ro cz n e oraz zm iany ich dotyczące m u sim y je d n a k p o tra k to w a ć jako m n ie j cha­ ra k te ry s ty c z n e dla p rzeb ieg u zm ian dok on ujących się w leg a ln ej p rasie w arszaw sk iej.

Spośród k ilk u działających w W arszaw ie czasopism o zm iennej czę­ stotliw ości u k a z y w a n ia się u p a d ły w szystkie 24.

* *

*

R ozpatrzone niżej zw iązki zm ian ilościow ych z w iekiem czasopism a o raz ro d za jem ich te m a ty k i są zw iązkam i n a jp ro stsz y m i, p o zw alają­ cym i n a częściowe ty lk o w y ja śn ie n ie przebieg u zm ian w leg aln ej p rasie w arszaw sk iej w b a d a n y m okresie.

Rozróżniam zm ian y trw a łe i zm ian y przejściow e. Do zm ia n trw a ły c h zaliczam zaw ieszenia i zaniechania w ydaw n ictw , i tego ro d z a ju zm ian y będą głów nie p rzedm iotem dalszej analizy.

Jak o zm ian y przejściow e t r a k t u ję zm iany o c h a ra k te rz e o d w ra c al­ n ym i zaliczam do nich zm iany częstotliw ości, fo rm a tu , objętości, n a ­ k ład u , ceny, a rów nież czasowe w strz y m a n ie w y d a w n ic tw a i stosunkow o szybki p o w ró t do p rz e rw a n e j działalności 25. Z m ia n y t e zostan ą opisane

24 Zaliczone tu zostały czasopisma różnej częstotliwości, to znaczy ukazujące się 2 do 3 razy tygodniowo przez cały rok, a również wychodzące np. 2 razy

W tygodniu, lecz tylko przez kilka m iesięcy w roku — np. w sezonie sportowym. 25 Np. przerwa w w ydaw nictw ie „Przyjaciela D zieci“ i „Przyjaciela Młodzieży“.

256 ΗΕΟΧΝΑ G O D LEW SK A

ty lk o w ogólnym ich zarysie, pozwalającym , stw ierdzić, o ile pow odow ały o n e zm niejszenie ilości tego, co jako „ p ra s a “ docierało do odbiorcy.

Dla u w y d a tn ie n ia c h a ra k te ru zm ian d okonujących się w ciągu pierw szego r o k u w o jn y w legalnej p rasie w arszaw skiej zastosow ałam podział w szystkich czasopism u k a z u ją c y ch się od 1 I 1914 r. do 5 VIII 1915 r. na c ztery gru py , w zależności od czasu ich po w stania:

grupa A — czasopisma utworzone przed 1907 r.

grupa В — „ „ w latach 1907—1914

grupa С — „ „ w okresie od 1 I 1914 do 1 VIII 1914 r. grupa D — „ „ w okresie od VIII 1914—VIII 1915 r. D z i e n n i k i .

W śród dzienników w arszaw skich o b se rw u je m y n a s tę p u ją c e zm iany, u p o rzą d k o w an e w ed łu g ich zróżnicow ania co· do· w ieku.

Czasopism a g ru p y A prow ad zą działalność n a ogół r e g u la rn ą i bez w iększych zakłóceń. N a liczbę 8 p ism tej g ru p y jedno z n ich („Słow o“) zaw ieszone zostało p rze d w ybuch em w o jn y, u p a d e k dw óch n a stą p ił w s ie rp n iu 1914 r. („G azeta G iełdow a“, „ H e rm e s“), n a to m ia st reszta („G azeta W arszaw sk a“, „ K u rie r P o r a n n y “, „ K u rie r W arszaw ski“ , „Nowa G a z e ta “, „P o lak K a to lik “) działała przez p ierw szy ro k w o jn y r e g u la r ­ nie. T rzy spośród nich („K u rie r W arszaw sk i“ , „Now a G a zeta“, „P o lak K a to lik “) przeży ły zm ianę w ładzy w s ie rp n iu 1915 r. i k o n ty n u o w a ły działalność w la ta c h n astęp n y ch . „G azeta W a rsz a w sk a “ p rze stała u k a z y ­ wać się w ostatnich d n ia c h lipca 1915 r. 26, „ K u rie r P o r a n n y “ zaś p rz e ­ r w a ł sw ą działalność pod ty m ty tu łe m 3 V III 1915 r., a od dnia n a s tę p ­ n e g o u k a z y w a ł się jako· „ P rz e g lą d P o r a n n y “.

W g ru p ie B, gazet utw o rzo n y ch w lata ch 1907— 1914, zm iany ilo­ ściowe są podobne: spośród 9 dzienników t r z y u p a d ły p rz e d w y buch em w o jn y („Goniec W a rsz a w sk i“, „ K u rie r I lu s tro w a n y “, „ P rze g ląd Codzien­

n y “), jeden d z ie n n ik został zaw ieszony w s ie rp n iu 1914 r. („Głos P o l­ s k i“), n a to m ia st 5 dzienników funk cjo no w ało w całym pierw szym ro k u

w ojny. T rz y spośród nich („D ziennik P o lsk i“, „G oniec P o ra n n y i W ie­ czo rn y “, „G azeta P o ra n n a 2 G rosze“) prow adziły w y d a w n ic tw a r e g u la r ­ nie i bez w iększych zakłóceń o raz p rzen io sły działalność na la ta n a - tę p n e , d w a zaś („D zień“ , „N ow iny W arszaw skie“) zakończyły działal­

ność w pierw szym ro k u w ojny.

W gru p ie C, w śród pism najw cześniej pow stałych, w idzim y najm n iejszą trw ałość: 5 gazet upada jeszcze przed w ybuchem w o jn y („Czas“, „N ajnow sze W iadom ości“, „Now a M yśl“, „ S p raw a“, „Św iat Now ości“), a tylko jeden dziennik, „ K r a j“ — k o n ty n u a c ja zawieszonego

26 S. K o z i c k i , Pamiętn ik , rkps, t. II, cz. IV. Ostatni, 203 numer „Gazety W arszawskiej“ ukazał się 26 VII 1915 r.

PR A SA W A R SZA W SK A W PIE R W SZ Y M R O K U I W O JN Y ŚW IATO W EJ

257

w m a rc u 1914 r. ,,Słow a“ — u k a z u je się w b a d a n y m okresie, zm ieniając zresztą częstotliw ość (tygodnik).

P ism a codzienne g ru p y D, utw o rzo n e po w y b u c h u w ojny, m im o sw ej pozornie dużej ilości n ie o d e g ra ły w iększej ro li n a r y n k u prasow ym . Pięć spośród n o w y ch d zien n ik ó w działało do g ru d n ia 1914 ro k u , w iodąc krótki, n a ogół k ilk u n a sto n u m e ro w y ż y w o t 27, trz y pism a („D ziennik C K O “, „D ziennik K.O. m. W a rsz a w y “, „ K u rie r dla W szy stkich “) u k a z y w a ły się w r. 1914 i 1915 w y k a z u jąc ró żn e odchylenia od p rz y ję ty c h norm . Jed no z nich — „D ziennik K.O. m. W a rsz a w y “ — przeniosło sw ą działalność n a la ta n astępn e, u k azu jąc się w 1916 r. jako „D ziennik Z a rzą d u m .st. W a r­ sz aw y “.

T y g o d n i k i .

W śród g ru p y A na 33 ty tu ły czasopism ty go d n io w y ch u trz y m u ją się i działają bez w iększych zakłóceń 24 tygodniki, co stano w i liczbę w y ­ soką: 72% o gólnej ich ilości w tej grupie. Nie upadło żad n e czasopismo p rze d w y b u ch em w ojny, n a to m ia st w s ie rp n iu 1914 r o k u za re je stro w an o zaw ieszenie 9 ty g o d n ik ó w 28. Spośród 24 d ziałających aż 17 ty g odn ik ó w w y d aje w tra k c ie pierw szego ro k u w o jn y k o m p le ty n u m e ró w i przenosi działalność na la ta n astęp n e, 7 zaś w y k a z u je różny ch ro zm iaró w zakłóce­ n ia w działalności i u p a d a w b a d a n y m o kresie 29.

W g ru p ie В tygodniki w y k a z u ją m niejszą odporność: z 28 pozostaje 11 (40% liczebności tej grupy). P rz e d w y b u ch em w o jn y u p ada 7, a w sie rp n iu 1914 — 10 tygodników . Spośród tych, k tó re u trz y m a ły się i p row ad ziły działalność w pierw szym ro k u w ojny, c z te ry („P rzew o dn ik K ółek i Spółek Rolniczych w K ró lestw ie P o lsk im “, „T ygodnik P o ls k i“,

27 Pism a te, posiadające k oncesje na w ydaw an ie dzienników, bardziej podobne były do licznych w tym okresie jednodniówek niż do normalnych dzienników. Za­ rejestrowane zostały jako czasopisma1, gdyż w ykazały jednak pew ną regularność i typ częstotliwości, oraz — podobnie do pism tworzonych przed wybuchem wojny — stanow iły próbę w ejścia na rynek prasowy.

Zaliczymy do nich: „Echo Poranne 2 Grosze“, „Echo S łow iańskie“, „Głos War­ szaw ski“, „Jutro“, „Wiadomości B ieżące“.

28 U padły w sierpniu 1914 r.: „Kolce“ „Merkury“, „Posiew “, „Rolnik i H odow­ ca“, „Szczutek“, „Wieczory Rodzinne“, „Wieś Polska“, „W szechświat“, „Ziarno“.

28 Działały w okresie VIII 1914 — VIII 1915 i przeniosły działalność na lata następne: „Biesiada Literacka“, „Bluszcz“, „Gazeta Cukrownicza“, „Gazeta Lekar­ sk a “, „Gazeta Rolnicza“, „Gazeta Sądowa W arszawska“, „Gazeta Świąteczna“,

„Medycyna i Kronika Lekarska“, „Moje Pisem ko“, „Przegląd Techniczny“, „Przy­ jaciel D zieci“, „Przyjaciel M łodzieży“, „Świat“, „Tygodnik Ilustrow any“, „Zorza“, „Kurier N iedzielny“.

D ziałały w pierwszym roku wojny i zakończyły w tym czasie działalność: „Dobra Gospodyni“, „Gazeta L osow ań“, „Izraelita“, „Mucha“, „Przegląd Kato­ licki“, „Nasz Dom“, „Prawda“.

258 R E G IN A G O D L E W S K A

„ W id n o k rąg “ , „ O g ro d n ik “) u k a z u ją się stale, p rz e ja w ia ją c zresztą szereg odchyleń o d n o rm a ln ej działalności 30, a trz y z nich przechodzą do l a t n a stę p n y c h . R eszta up a d ła w p ierw szy ch m iesiącach w o jn y lu b w nie­ w ielkim tylko sto p n iu o b jęła działalnością pierw szą połow ę 1915 r . 31

G ru p a С sk ła d a się z 13 .czasopism, z k tó ry c h 6 u p ad a p rz e d w y b u ­ chem w o jn y 32; w śród nich duży p ro ce n t stan ow ią przekształcenia. C zte­ r y ty go dn iki zostały zaw ieszone w s ie rp n iu 1914 r. Trochę dłużej u trz y ­ m ała się ty lk o „Now a P la c ó w k a “ (VII 1914 — II 1915).

Spośród 7 ty g odników u tw o rzo n y c h w o k resie pierw szego r o k u w oj­ n y (Grupa' D) ty lk o „Nowe O gnisko“ rozw ijało dość r e g u la r n ą działal­ ność, n a w e t w lata c h n a stę p n y c h . T rochę dłu żej w y chod ził rów nież „S port P o ls k i“. In n e -nie zdołały u trw a lić się: w y daw szy po kilka, n a j ­ w yżej k ilkanaście n u m eró w , zan iech ały d zia łaln o ść !33.

Rów nież więc w g ru p ie ty g o d n ik ó w odnotow ać m ożem y n ajw ięk szą trw ało ść czasopism g ru p y A, stano w iących blisko 62% tych, k tó re dzia­

ła ją c w p ierw szy m ro k u w ojny, zdołały p rzen ieść sw ą działalność n a la ta następne.

D w u t y g o d n i k i .

G ru p a A liczyła 10 czasopism. D w a z nich u p a d ły w sie rp n iu 1914 r. („C hem ik P o ls k i“, „ F a rm a c ja “), dw a u k a z y w a ły się do końca 1914 r. („Św iat K o b iecy “, „G ospodarz“). W śród działający ch w p ierw szym r o k u w o jn y d w u ty go dn ik ów c ztery u k a z y w a ły się n ie re g u la rn ie i. u p a d ły przed 5 V III 1915 r. („Łowiec P o lsk i“, „Jeździec i M yśliw y“ , „ P rze g ląd W spółdzielczy“, „R u ch“) — dw a n a to m ia st fu n k cjo n o w a ły n o rm a ln ie i p rz e trw a ły do la t n a stę p n y c h („K u rie r K olejow y i A s e k u ra c y jn y “ oraz „M yśl N iepodległa“).

W g ru p ie B, liczącej 22 ty tu ły , znaczna ich ilość u leg ła zaw ieszeniu już w s ie rp n iu 1914 r. 34 Spośród pozostałych 13 d w u ty g o d n ik ó w ty lk o 3 u k a z y w a ły się bez pow ażniejszych zakłóceń i p rz e trw a ły do la t n a ­ stę p n y c h („K ronika B u c h a lte ra “, „W ieś i D w ó r“, „W ychow anie w D om u

30 Np. „Przewodnik Kółek i Spółek Rolniczych w Królestwie P olskim “ w 1914 i 1915 r. wychodził co dwa tygodnie, z podwójną numeracją każdego numeru, „Tygodnik P olsk i“ w 1914 r. ukazał się w 32 numerach, w 1915 w 43 numerach. „Widnokrąg“ w 1915 r. ukazał się tylko w kilku numerach.

31 „Głos N arodu“, „Nasz Przem ysł“, „Ogrodnik“, „Nasz Ś w iat“, „Sowizdrzał“, „Tygodnik dla W szystkich“, „Wiarus“, „Ziemia“.

32 „Dom Polsk i“, „Gazeta Ludow a“, „Miasto“, „Ognisko Rodzinne“, „Polska Scena i Sztuka“, „Strażnica“.

33 „Co Tydzień“, „Przegląd Sezonow y“, „Samorząd“, „Pszczoła“, „Sport P ol­ ski“, „Ilustracja Polska — Wojna Europejska“.

34 „Dobra Służąca“, „Mechanik“, „Przegląd Krytyki Artystycznej i Literackiej“, „Przegląd K sięgarski“, „Rola i Przem ysł P olsk i“, „Ruń“, „Skaut“, „Sport“, „Ster“.

PR A SA W A R SZ A W SK A W PIE R W SZ Y M R O K U I W O JN Y ŚW IA TO W EJ ₂₅₉

i Szkole“). R eszta rozw ijała dużo słabszą działalność, kończąc ją w p ierw szy m ro k u w o jn y 35.

W śród czasopism dw utygodniow ych, u tw o rzo n y ch w o k resie od sty czn ia do sie rp n ia 191.4 r., n a ogólną ilość pięciu ty tu łó w czasopism trz y u p a d a ją p rze d w yb u ch em w ojny, jedno zawieszone zostało w s ie rp n iu 1914 r. Tylko więc jed e n d w u ty g o d n ik — „P raco w n ica K a to lic k a “ — w y ­ chodził w b a d a n y m okresie.

M i e s i ę c z n i k i i d w u m i e s i ę c z n i k i .

U tw orzonych p rze d 1907 r. z a re je stro w an o 11, w ty m dw a d w um ie­ sięczniki („W iadomości M a te m aty c zn e “ i „ P rz e g lą d H isto ry c z n y “) i 9 m ie­ sięczników. W sie rp n iu 1914 r. 6 czasopism tej g ru p y zaw iesza d z ia ła l­ n o ś ć 36. J e d e n m iesięcznik — „K siążka“ — prze rw a w sz y w y d a w n ic tw o w s ie rp n iu 1914 prow adzi je fak ty czn ie dalej 37. C z te ry czasopism a dzia­ ła ją bez w ięk szych zakłóceń przez cały p ierw szy ro k w ojny, w y d a ją c w 1914 i 1915 r. k o m p le ty n u m eró w („P rz y jac iel Z w ie rzą t“, „Z d row ie“, „W iadomości M a te m aty c zn e “, „ P rz e g lą d H isto ry c z n y “ ). Czasopism a t e u k a z y w a ły się rów nież w lata ch następ n y ch .

S ta n n a 1 I 1914 r. w y nosił 21 m iesięczników i 2 dw um iesięczniki g ru p y B. W s ie rp n iu 1914 r. uległo· zaw ieszenie 9 m ie się c z n ik ó w 38, do g ru d n ia 1914 r. doprow adziły w yd aw nictw o dw a m iesięczniki („S ztuka“ i „W ieś I lu s tro w a n a “) o raz dw a dw um iesięczniki („N eurologia P o lsk a “ i „ P rze g ląd P e d ia try c z n y “). C z te ry czasopism a u k a z y w a ły się w b a d a ­ n y m okresie i p rz e trw a ły do la t n a s tę p n y c h („Sfinks·“ , „S praw ozd an ia z Posiedzeń T o w arzy stw a Naukowego* W arszaw sk ieg o“, „ W e k to r“, „W ia­ domości A rc h id ie ce z jaln e “). Pozostałe m iesięczniki d ziałały w y k a z u jąc różne zakłócenia i zakończyły w ydaw n ictw o już w p ierw szym ro k u w o jn y („ P rą d “, „Dziecko·“, „ H u m a n ista P o lsk i“, „ P rze m y sł K ra jo w y “ , „M yśl i Ż ycie“, „K tóż ja k B óg“).

W p ierw szej połowie 1914 r o k u po w sta ły 3 now e m iesięczniki: „K ło-35 „Drużyna“, „Echo Literackie i A rtystyczne“, „H andlowiec“, „Polski Przegląd Kupiecki“, „Przewodnik — Putiew od itiel“, „Smak“, „Wiadomości Graficzne“, „Ziemianka“, „Życie Oficerskie“.

зе Były to: „Biblioteka W arszawska“, „Esperantysta Polsk i“, „Fotograf War­ szaw ski“, „Nowe Tory“, „Przegląd Chorób W enerycznych i Skórnych“, „Przegląd Pszczelarsko-Ogrodniczy“.

37 „Książka“ ukazała się w czerwcu 1915 r. jako num ery 8—12 za VIII — XII 1914 r. Przyjm uję więc, że działalność tego m iesięcznika w pierwszym roku w ojny została utrzymana, zaw ieszenie zaś w ydaw n ictw a nastąpiło w sierpniu 1915 r.

38 „Ceramika“, „Lotnik i A utom obilista“, „Nowe K siążki“, „Pracownica P ol­ ska“, „Przegląd N arodowy“, „Rodzina Seraficka“, „Sztuka Bronzownicza i Złotni­ cza“, „Ziemianka“, „Życie P olskie“.

260 KEG-INA G O D LEW SK A

s y “, k tó re zawieszono w s ie rp n iu 1914 r., oraz „M yśl P o ls k a “ i „Tow a­ r o z n a w stw o “ 39.

M iesięczniki u tw o rzo n e w pierw szym ro k u w o jn y u k a z y w a ły się z różnym i zakłóceniam i, lecz w yk azały stosunkow o dużą odporność. D w a z nich („M yśl P o lsk a “ , „R ozw aga“) u trw a liły swój b y t i w ycho­ dziły rów nież w lata ch n astęp n y ch . Reszta zakończyła działalność p rze d sie rp n ie m 1915 r. 40

K w a r t a l n i k i .

W ty m ty p ie częstotliw ości z n a jd u je m y ty lk o czasopism a g ru p y A i B. Pochodzących sp rzed 1907 r. było dw a („E konom ista“ i „ P rze g ląd Filozoficzny“); działały one bez w y ra ź n ie p rze jaw ia ją cy c h się zakłóceń i w y d a ły w latach 1914 i 1915 r. k o m p le ty num eró w . K o n ty n u o w a ły działalność w la ta c h n astęp n y ch .

W g ru p ie В — rów nież dw a k w a rta ln ik i. Je d e n z nich doprow adził w yd aw nictw o do końca 1914 r., d ru gi zaś u k a z y w a ł się reg u la rn ie w lata c h w o jn y („Them is P o ls k a “).

R o c z n i k i .

S ta n na. 1119 14 г. w ynosił 15 czasopism rocznych. N ależących do· g ru p y A — sześć roczników , z k tó ry c h 3 u k a z a ły się za ro k 1914, zaw ieszając n a stę p n ie swe w ydaw nictw o („P am iętn ik F iz jo g ra ficz n y “, „ P rze g ląd P iśm ie n n ic tw a L e k a rsk ieg o “, „Ś w iatow id “) 41.

W g ru pie В z a re je stro w an o 9 roczników , spośród k tó ry c h 6 ukazało się za lata 1914 i 1915 42. Z apoczątkow ane w 1914 r. w yd aw n ictw o „ P a ­ m ię tn ik a T e a tru Polskiego w W arszaw ie“ nie było prow adzone w lata ch n astęp n y ch .

C z a s o p i s m a r ó ż n e — u k azu jące się 2— 3 ra z y tygodniow o, sezonowo itp. w y k azały n a jm n ie jszą odporność. Dw a czasopisma g r u ­

39 Zeszyt I „Myśli P olskiej“ ukazał się 15 I 1914 r. — razem w ydano 3 numery, „Towaroznawstwo“ — w styczniu 1914 r. ukazał się nr 1 tego w ydaw nictw a. M ie­ sięcznik „Kłosy“ pow stał z przekształcenia w lutym 1914 r. dwutygodnika o tym sam ym tytule —· ogółem wydano 8 num erów tego czasopisma.

40 „Okólnik CKO“, „Przegląd Szpitalnictwa i Dobroczynności Publicznej“, „Przegląd W arszawski“, „Wiadomości Sanitarne“, „Dzwonek Częstochowski“ (prze­ niesiony w I 1915 r. do Warszawy).

41 Przetrw ały do lat następnych: „Rocznik Towarzystwa Ogrodniczego War­ szawskiego“, „Rocznik Muzeum Przem ysłu i Rolnictwa“, „Rocznik Towarzystwa Wyższych Kursów Handlowych“.

42 „Rocznik Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego“, „Rocznik Towarzystwa Naukow ego W arszawskiego“, „Rocznik Stowarzyszenia Kupców Polskich“, „Rocz­ nik Stowarzyszenia Zawodowego Przem ysłow ców Budowlanych Królestwa P ol­ skiego“, „Rocznik Statystyczny K rólestwa Polskiego“, „Rocznik Zarządu W arszaw ­ skiego Towarzystwa Lekarskiego“.

PR A SA W A R SZA W SK A W PIE R W SZ Y M R O K U I W O JN Y ŚW IATO W EJ ₂₆₁

p y A u p a d a ją w s ie rp n iu 1914 r., jedno działało w 1914 i 1915 r. Dw a czasopism a z g ru p y В u p a d ły w sie rp n iu 1914 r. („N ow iny S ezonu“ , „ N u r t“).

P rzeb ieg o p isanych zm ian p rzed staw ia poniższa tab e lk a:

grupa ogółem zarejestrowano (I 19)4 — VIII 1915) upadło przed VIII 1914 upadło w VIII 1914 działało w pierwszym roku wojny A 73 1 21 51 В 95 10 31 54 С 28 16 6 6 D 22 — — 22 razem 218 27 58 133

Z anim w podobny sposób zestaw im y p rzebieg zm ian po w ybu chu w ojny, zw róćm y uw agę na k ilk a in te re su ją c y c h m om entów .

S pośród w szystkich z a re je s tro w a n y c h w o k resie I 1914 — V III 1915 ty tu łó w czasopism najliczniejszą g rupę s ta n o w ią u tw o rzo ne w latach 1907— 1914 (grupa B). J e s t ich 95, czyli 43% ogółu zbadanych. Czaso­ pism a „ sta rsz e “ , u tw o rzo n e p rz e d 1907 r. (grupa A), tw o rzą g rupę m niejszą: je st ich 73, czyli 34% ogółu.

W ybuch w o jn y i jej trw a n ie w p ły n ę ły n a te dw ie g ru p y . P o czątk o ­ wo w praw d zie różnica w sp a d k u ich liczebności jest n ieznaczna (grupa A tra c i 21 ty tu łó w = 28%, g ru p a В — 31 ty tu łó w = 32%), jed nak że d a l­ sze zm iany p ozw alają przypuszczać, że czasopism a g ru p y В b y ły m n iej odpo rn e na w p ły w w ojny.

W idzim y to w yraźnie z poniższej tabelki, re je s tru ją c e j zm iany ilościowe po· w y b u c h u w ojny.

grupa działało VIII 1914 — VIII 1915 upadło w tym okresie stan na 5 VIII 1915 r. , A 51 20 31 В 54 34 20 С 6 6 — D 22 17 5 razem 133 77 56

N ajliczniejszą g ru p ą czasopism w s ta n ie n a 5 V III 1915 r. jest w ła ­ śnie g ru p a A. J e j s tr a ty „ w ła sn e “ w ynoszą w b a d a n y m o kresie 39% liczebności, n a to m ia st s tr a ty g ru p y В sięgają 63%.

262 B E G IN A G O DLEW SK A

Toteż w śró d 56 ty tu łó w czasopism, k tó re p rz e trw a ły zm ian ę w ła­ dzy w s ie rp n iu 1915 r., czasopism a g ru p y A stanow ią większość — 55%, n a to m ia st g ru p a В o b e jm u je 20 ty tu łó w — około 36%.

C zasopism a utw o rzo n e w pierw szej połowie 1914 r. (g ru pa C) zostały w dokonanej w yżej a n a lizie w ydzielone głów nie dla p o ró w n an ia c h a­ r a k te r u zm ian zachodzących w n o rm a ln y ch w a ru n k a c h z c h a ra k te re m zm ian spow odow anych zakłóconym i przez w ojnę w a ru n k a m i w y d a w n i­ czymi. W zasadzie czasopism a te p ow in n y by ć wliczone do g ru p y В i ta k też n ieje d n o k ro tn ie b ędą tra k to w a n e . W ydzielenie ich — choć jest to p ró b k a m ała — pozwoliło je d n a k spostrzec pew n e isto tn e różnice i zbieżności w przeb ieg u i c h a ra k te rz e zm ian ilościowych.

P rz ed e w szy stk im z n a jd u je m y t u p o tw ierdzenie w zm ianko w anej w yżej tru d n o śc i w ejścia n ow y ch czasopism na ry n e k p raso w y w o k re ­ sie p o przedzającym w ybu ch w ojny. Spośród utw o rzo n y ch w ok resie I—V III 1914 r. 28 czasopism u p a d a p rze d w y b u c h e m w o jn y 16 t y t u ­ łów, czyli 60% nowo pow stałych. Tylko jedno pism o z tej g r u p y u trz y ­ m ało się p rzez p ierw szy r o k w ojny. W p o ró w n a n iu więc z czasopism am i utw o rzo n y m i po w y b u c h u w o jn y stw ierdzić m ożna znacznie m n iejszą ich trw ałość. G ru p a D w praw d zie tra c i 17 czasopism, ale zaw iera 5, k tó re zdołały rozw inąć działalność w p ierw szym r o k u w ojny, u trz y m ać ją i przenieść n a la ta następne.

Jednocześnie, d zięki w ydzielen iu czasopism u tw o rzo n y ch w półroczu p oprzedzającym w y b u c h w o jn y w osobną grupę, stw ierdziliśm y, że pew na część zm ian ilościow ych w n iej zachodzących to przekształcen ia częstotliw ości lu b zm iany ty tu łu tego sam ego czasopism a 43. W y daje się, że tego ro d z a ju zm iany u w a ru n k o w a n e b y ły n ie ty lk o ry g o ra m i u s ta ­ w odaw stw a prasow ego, dotyczącym i przecież' w szystkich działających wów czas czasopism (choć w ró żn y m stopniu), lecz ró w n ież sta b iliz a ­ c ją r y n k u prasow ego, o p an o w an iem go przez istn ieją ce od d aw na w y ­ d aw n ictw a prasow e. P rzy pu szczenie to m oże być po tw ierdzo ne rów nież przez dzieje czasopism u tw o rzo n y c h w czasie trw a n ia w ojny. Spośród 22 „ w o je n n y ch “ legalnych pism w arszaw skich ty lk o 5 u trz y m u je się dłużej. S tan o w ią one około 9 % s ta n u z 5 V III 1915 r. W praw dzie w o jn a zm ieniła w a ru n k i działalności w ydaw niczej, lecz w p ierw szym r o k u jej trw an ia, w W arszaw ie, w a ru n k i te nie u leg ły zasadniczej zm ianie. A jednocześnie o tw o rzy ły się przecież now e możliwości rozw oju prasy, gdyż w ojna spow odow ała n ie w ą tp liw y w zro st zain tere so w a n ia p ro b le ­ m a ty k ą społeczno-polityczną o raz pow szechny głód in fo rm acji.

43 „Lud P olsk i“, „Gazeta L udow a“ i „Gromada“ to w istocie jedno i to samo w ydaw nictw o, zmuszane do zm iany tytułu licznym i konfiskatam i i karami adm i­ nistracyjnymi.

KRASA W A R SZ A W SK A W PIE R W SZ Y M R O K U I W O JN Y ŚW IATO W EJ

263

Z apew ne, ze spraw ą stab ilizacji r y n k u prasow ego i o p an ow an ia go przez o k reślo n e w y d aw n ictw a praso w e wiąże się szereg in n y c h zagad ­ nień, ja k np. zagadnienia zdolności w y ra ż an ia i k sz ta łto w an ia opinii pu bliczn ej przez te w ydaw nictw a. Są to je d n a k zagad n ienia dalsze, nie wchodzące jeszcze do p row adzonych rozw ażań.

*

W k o respo nd encji z W arszaw y, zam ieszczonej w iosną 1914 r. w je d ­ ny m z k rak o w sk ic h m iesięczników , z n a jd u je m y om ów ienie p ra s y w a r ­ szaw sk iej 44. Z asta n a w ia ją c e jest ono p rze d e w szystkim ze w zględu n a ilość w ym ienionych czasopism. J e s t ich ta k m ało, że aż n iep ra w d o ­ podobnie w y g ląda to w yliczenie n a tle przyto czo ny ch w yżej tabel, liczb i procentów . T rzy m iesięczniki, sześć tygodników , p a rę dzienni­ kó w — to wszystko. O m iesięcznikach czytam y, że „ . . . duża W arszaw a, te n P a ry ż m a ją c y z a o p atry w a ć całą P olskę, m a ićh t r z y “. Są to „sie­ dem dziesięcioletnia sta ru s z k a »B iblioteka W arszaw ska«, »P rzegląd N a ­ rodowy« i »Sfinks«“. W sa rk a sty c z n e j rec e n z ji wyliczono w p raw dzie w W arszaw ie sześć tygodników , lecz om ów ione zostały ty lk o cztery: „ P r a w d a “, „ Ś w ia t“ , „Tygodnik P o lsk i“ i „T ygodnik I lu s tro w a n y “. N ato­ m ia st p ra s a codzienna, jako k a rm iąc a czytelnik ów „sieczką k u rie rk o ­ w ą “, om ów iona została ty lk o od s tr o n y m a te ria łu literackiego i lite r a ­ t u r y dotyczącego.

Co to b y ły za czasopism a, go dn e uw agi czyteln ik a i recenzenta? Polityczne, społeczne, literack ie. Oczywiście pow ażne, n ie żadne k u ­ r ie r k i lu b „fa m ilie rib la tty “. P o d o b n y p u n k t w id zenia n a p rasę w a r ­ szaw ską m a rów nież spraw ozd aw ca w 1916 r . 45 Za p ra sę uw ażano (ściśle: liczono) to, co się czyta, to znaczy te czasopism a, k tó ry c h te m a ­ ty k a jest dostępna człow iekowi ogólnie w ykształco nem u, czy też choćby zazn ajom io nem u z p ro b le m a ty k ą społeczno-po lityczn o-literacką. Czyli — czasopism a z a jm u ją c e się p ro b le m aty k ą , k tó re j p e rc e p c ja n ie w ym aga osobn ych kom petencji.

D o k on an y niżej podział leg aln ej p ra s y w arszaw sk iej w ed łu g ro d z a ju te m a ty k i o bejm uje w szystkie czasopism a działające w o k resie od 1 I 1914 r. do 5 V III 1915 r. Zw rócenie uw agi n a k ró tk i ok res p rze d w y bu chem w o jn y pozwoli n a dokonanie n a s tę p n ie pe w n y c h porów nań

41 „Krytyka“, dwutygodnik poświęcony sprawom polityczno-społecznym i lite­ racko—artystycznym, Kraków 1914, t. XII, s. 191—195, oraz nr XIII—XVI,

s. 119—122.

45 M. R e t t i n g e r , Prasa W a rsz a w y, „Wiek N ow y“, L w ów 1916, nr 4535, 4536, 4537, 4539.

264 BEOrINA G O D LEW SK A

przebiegu zm ian ilościow ych rów nież w odniesieniu do te m a ty k i b a d a ­ nych czasopism.

Oprócz czasopism społeczno-politycznych i literack ich , budzących najw iększe zainteresow ania, leg aln a p rasa w arszaw sk a posiadała cały szereg czasopism pośw ięconych in n ej tem aty ce. Całość badanego m a te ­ ria łu prasowego· m ożna podzielić n a k ilk an aście gru p . T rudność tej klasyfikacji, polega n a n ie je d n o ro d n y m częstokroć C harakterze czaso­ pism . S ta ra ła m się to pokonać, tw orząc w iększą ilość g ru p te m a ty c z ­ n ych o raz rozszerzając zak res g ru p y . T ak np. w y o d rę b n ia m spośród czasopism społecznych te, k tó re pośw ięcone są sp raw o m rodziny, w y ­ chow ania dzieci, obyczajow ości itp., o raz ro zszerzam zakres in n ej g ru - py, w p ro w ad zając do· n iej czasopism a o podobnej fu nkcji, np. do g ru p y czasopism h u m o ry sty cz n y c h zaliczam pism a podające in fo rm a c je o roz­ ry w k a c h itp. O trz y m a n y podział jest w zasadzie w y c z e rp u ją cy — tylko k ilk a czasopism um ieściłam w g ru p ie ,,in n e “. N ie jest to je d n a k podział rozłączny, gdyż okazało się to niem ożliw e do p rzepro w ad zen ia.

P ra sa in fo rm acy jn o -p o lity czn a stanow i najliczniejszą grupę. S k u ­ pione są t u przede w szystkim dzienniki. Mimo dużego w te j g ru p ie ru c h u prasow ego — znacznej u t r a t y ty tu łó w o raz p ow stan ia 11 now ych pism — nie w idzim y w to k u pierw szego ro k u w o jn y zasadniczych zm ian ilościowych. P rz e d w ybuchem w o jn y d ziałały 24 czasopisma, n a to m ia st w czasie pierw szego r o k u w o jn y było 25 ty tu łó w czasopism pełniących fu n k cję inform acy jn o -p o lity czn ą. W śród czasopism utw orzo­ nych po w y b u c h u w o jn y nie z n a jd u je m y żadnego w ielkiego dziennika, zdolnego k o n k u ro w a ć z istn iejący m i o rg an a m i prasow ym i. W bliższej c h a ra k te ry s ty c e tej g ru p y n a le ż y je d n a k uw zględniać zarów no znaczną nietrw ałość czasopism nowo utw orzon ych , ja k i w zm ocnienie fu n k c ji tej g ru p y przez w spom niane już w yżej dodatkow e e le m en ty in fo rm a c ji i p ro p ag a n d y praso w ej — dodatki nadzw yczajne, jedn o dniów ki itp. 46

Jeśli chodzi o w iek czasopism in fo rm acyjno-polity czny ch, to w ś ró d działających w p ierw szy m ro k u w o jn y w idzim y zbliżoną ilość czaso­ pism z a re je stro w a n y c h uprzednio „w iekow o“ jako A i B. Taki też sto ­ su n e k o b se rw u je m y w od n iesien iu do ty c h czasopism in fo rm a c y jn o - -politycznych, k tó re p rz e trw a ły zm ianę w ład zy w sie rp n iu 1915 r. N a to ­ m iast spośród licznie po w stający ch po w y b u c h u w o jn y ty lk o jedno czasopismo — „D ziennik K o m ite tu O by w at elski ego m . W arszaw y “ —- z n a jd u je m y w stan ie na 5 V III 1915 r.

46 Podobną do jednodniówek funkcję pełniły rów nież drobne w yd aw n ictw a okolicznościowe — piosenki, żarty, w ierszyki itp., zarejestrowane licznie w 1914 i 1915 r. w tygodniku rosyjskim „Kniżnaja Letopis’“, a ukazujące· się w nakładach od kilku do kilkunastu tysięcy egzemplarzy.

PR A SA W A R SZ A W SK A W PIE R W SZ Y M R O K U I W O JN Y ŚW IA TO W EJ

265

Czasopism a społeczno-polityczne sta n o w ią rów nież bardzo liczną grupę. Ogółem r e je s tr u je m y tu 31 ty tu łó w czasopism, pośw ięconych w głów nej m ierze p ro b le m aty c e społeczno-politycznej, lub też c h a ra k ­ tery z u ją c y c h się p rzew ag ą tej p ro b le m a ty k i n a d „lite ra ck o śc ią “ pism a, a działających w o k resie 1 1914—V III 1915 r. W gru p ie tej o b s e rw u je m y n ajży w szy proces zm ian ilościow ych. P rz e d w y b u ch em w o jn y działało 26 w y d a w n ic tw p raso w y ch — do n ich odnosi się duża część ów czesnych zawieszeń i p rób w ejścia n a ry n e k praso w y now ych czasopism. Z naczny sp ad ek ilości ty tu łó w zaznacza się w tej g ru p ie tak ż e w o k re s ie p ie r w ­ szego ro k u w ojny. O b se rw u jem y tu rów nież bardzo w ysoki —- w s to ­ s u n k u do in n y ch g ru p te m a ty c z n y c h — p rz y ro st czasopism nowych, w y k azu jący ch się zdolnością życia i działania w w a ru n k a c h w ojennych. In te re s u ją c y bardzo jest sto su n e k „w iekow y“ czasopism społeczno- -politycznych z a re je stro w an y c h w sta n ie na 5 V III 1915 r.: w śród 6 ty tu łó w z n a jd u je m y trz y ty tu ły czasopism now ych, u tw o rzo n y c h w pierw szy m r o k u w ojny.

P rzeb ieg zm ian w tej g ru p ie prze d staw ia poniższa ta b e lk a :

A в 1 с D tygodniki 1. ‘ Izraelita 2. ‘ Prawda 3. * Przegląd Katolicki 4. ‘ Zaranie 5. Ziarno 1. *Głos Narodu 2. Lud Polski 3. N owy Głos 4. Praca Zbożna 5. T ygod n ik Polski 6. Wiarus 7. ‘ Widnokrąg 1. Gazeta Ludowa 2. Gromada 3. Pług 4. Strażnica 5. ‘ Nowa Pla­ cówka 1. ‘ Nowe Ognisko

dwutygodniki 6. ‘ Myśl Niepod­ legła

8. Swój do Swego 6. Echo Życia

miesięczniki 7. Biblioteka Warszawska 9. ‘ Humanista Polski 10. ‘ Prąd И . Przegląd N a ­ rodowy

7. ‘ Myśl Polska 2. ‘ Myśl Polska 3. ‘ Przegląd

Warszawski 4. ‘ Rozwaga

kwartalniki 12. Ludzkość

różne 13. Nurt

U w a g a : G w ia z d k i przy ty tu le cza so p ism a ozn acza, że d zia ła ło ono w p ie r w ­ szy m ro k u w o jn y . W sta n ie n a 5 V III 1915 p o z o sta ły n a stę p u ją c e z czasop ism : „T ygod n ik P o ls k i“, „W idnokrąg“, „M yśl N ie p o d le g ła “, „ N ow e O g n isk o “, „M yśl P o ls k a “, „ R o zw a g a “.

Czasopism a społeczno-łiterackie (zaliczam tu czasopism a o ro d za ju te m a ty k i i sposobie jej ujęcia w zasadzie literackich, z a jm u ją c e się