Medycyna Pracy 2014;65(1):33–41
© Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl
PRACA ORYGINALNA Anna Jeżewska
Małgorzata Szewczyńska Agnieszka Woźnica
NARAŻENIE KONSERWATORÓW MALARSTWA
NA SUBSTANCJE CHEMICZNE WYSTĘPUJĄCE W POWIETRZU
ŚRODOWISKA PRACY
OCCUPATIONAL EXPOSURE TO AIRBORNE CHEMICAL SUBSTANCES IN PAINTINGS CONSERVATORS
Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy / Central Institute For Labour Protection – National Research Institute, Warszawa, Poland
Zakład Zagrożeń Chemicznych, Pyłowych i Biologicznych / Department of Chemical, Aerosol and Biological Hazards
Streszczenie
Wstęp: W artykule przedstawiono wyniki badań ilościowych substancji chemicznych występujących w powietrzu stanowisk
pracy konserwatorów malarstwa. Materiał i metody: Badania przeprowadzono w 6 muzealnych pracowniach konserwacji ma-larstwa. Próbki powietrza do badań pobierano na różnych etapach prac konserwatorskich (czyszczenie, dublowanie, impregna-cja, werniksowanie, retusz). Analizę ilościową substancji chemicznych w pobranych próbkach powietrza prowadzono metodą chromatografii gazowej z detekcją płomieniowo-jonizacyjną (gas chromatography with flame ionization detector – GC-FID).
Wyniki: Podczas badań w powietrzu środowiska pracy konserwatora malarstwa substancje takie, jak toluen, 1,4-dioksan,
ter-pentyna i benzyna do lakierów występowały w stężeniach znacznie przekraczających wartości normatywów higienicznych. Narażenie na te same czynniki chemiczne podczas wykonywania podobnych czynności w badanych pracowniach było różne. To zróżnicowanie wynika ze sposobu wymiany powietrza w pomieszczeniach (rodzaju wentylacji i jej sprawności), wielkości obiektu poddawanego konserwacji, ale także od sposobu prowadzenia prac przez pracowników i stosowania środków prewencji.
Wnioski: Podczas wykonywania prac konserwatorskich pary niektórych rozpuszczalników organicznych występują
w powie-trzu w ilościach znacznie przekraczających najwyższe dopuszczalne stężenia, stanowiąc zagrożenie dla zdrowia pracowników. Med. Pr. 2014;65(1):33–41
Słowa kluczowe: konserwator malarstwa, narażenie na czynniki chemiczne, środowisko pracy Abstract
Background: This paper presents the results of the quantitative study of the airborne chemical substances detected in the
servator’s work environment. Material and Methods: The quantitative tests were carried out in 6 museum easel paintings con-servation studios. The air test samples were taken at various stages of restoration works, such as cleaning, doubling, impregna-tion, varnishing, retouching, just to name a few. The chemical substances in the sampled air were measured by the GC-FID (gas chromatography with flame ionization detector) test method. Results: The study results demonstrated that concentrations of airborne substances, e.g., toluene, 1,4-dioxane, turpentine and white spirit in the work environment of paintings conservators exceeded the values allowed by hygiene standards. It was found that exposure levels to the same chemical agents, released during similar activities, varied for different paintings conservation studios. It is likely that this discrepancy resulted from the indoor air exchange system for a given studio (e.g. type of ventilation and its efficiency), the size of the object under maintenance, and also from the methodology and protection used by individual employees. Conclusions: The levels of organic solvent vapors, present in the workplace air in the course of painting conservation, were found to be well above the occupational exposure limits, thus posing a threat to the worker’s health. Med Pr 2014;65(1):33–41
Key words: conservator of paintings, chemical exposure, workplace environment
Autorka do korespondencji / Corresponding author: Anna Jeżewska, Zakład Zagrożeń Chemicznych, Pyłowych i Biologicznych, Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy, ul. Czerniakowska 16, 00-701 Warszawa, e-mail: anjez@ciop.pl
Nadesłano: 12 września 2013, zatwierdzono: 2 stycznia 2014
Publikacja przygotowana na podstawie wyników uzyskanych w ramach II etapu programu wieloletniego pn. „Poprawa bezpieczeństwa i warunków pracy” dofinansowanego w latach 2011–2013 w zakresie służb państwowych przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Koordynator programu: Centralny Instytut Ochrony Pracy – Państwowy Instytut Badawczy.
cykloheksan (prod. Sigma-Aldrich, Niemcy), 1,4-dioksan, N,N-dimetyloformamid, octan pentylu (prod. Merck, Niemcy), terpentynę (prod. Royal Talens, Holandia), etanol (prod. POCH, Polska), benzynę do lakierów Kristalloel 21 (prod. Shell Chemicals, Niemcy) oraz wodę wysokiej czystości uzyskaną z aparatu Milli-Q (prod. Millipore, USA). Podczas badań stosowano od-czynniki o czystości cz.d.a. (czysty do analizy).
Jako materiałów do pobierania próbek powietrza uży-wano rurek adsorpcyjnych wypełnionych węglem aktyw-nym i rurek adsorpcyjnych wypełnionych żelem krze-mionkowym (prod. ZUP „Analityk”, Polska) oraz rurki ad-sorpcyjne wypełnione Tenaxem TA (prod. Supelco, USA).
Warunki pobierania próbek i analizy
Próbki powietrza do badań ilościowych pobierano pod-czas normalnego cyklu pracy (100% zmiany roboczej, tj. przez 6 godzin) w strefie oddychania pracownika – zgodnie z zasadami dozymetrii indywidualnej według PN-Z-04008-7:2002/Az-1:2004 (5). Pobierano je w 6 pra-cowniach, określonych ze względu na poufność danych jako: pracownia A, pracownia B, pracownia C, pracow-nia D, pracownia E i pracownia F. Pracownie A–D prze-prowadzają konserwację malarstwa sztalugowego. Pra-cownie E i F wykonują konserwację malarstwa i rzeźby polichromowanej. Badania prowadzono w pracowni:
n A – podczas czyszczenia ramy i lica obrazu, n B – podczas czyszczenia malowideł,
n C – podczas czyszczenia malowidła, impregnacji
i werniksowania,
n D – podczas wykonywania retuszu metodą
punkto-wania,
n E – podczas czyszczenia lica obrazu, impregnacji
i werniksowania,
n F – podczas czyszczenia lica obrazu, impregnacji
i werniksowania.
Substancje oznaczano ilościowo, stosując metody opisane w Polskich Normach (6–14). Warunki pobiera-nia próbek powietrza i metody ich oznaczapobiera-nia podano w tabeli 1.
WYNIKI I ICH OMÓWIENIE
Wyniki uzyskane z badań przeprowadzonych w 6 pra-cowniach konserwacji malarstwa przedstawiono w ta-belach 2–8. Tabele 2–7 przedstawiają ocenę zgodności warunków pracy z najwyższym dopuszczalnym stęże-niem (NDS) w pracowniach A–F, a tabela 8. przedstawia ocenę zgodności warunków pracy z najwyższym dopusz-czalnym stężeniem chwilowym (NDSCh) w pracowni F.
WSTĘP
Konserwatorzy malarstwa znajdują zatrudnienie w muzealnych pracowniach konserwacji malarstwa lub pracowniach malarstwa i rzeźby polichromowanej oraz w prywatnych firmach konserwatorskich, których w Polsce jest ok. 400 (1). Praca konserwatorów malar-stwa nierozerwalnie wiąże się ze stosowaniem czyn-ników chemicznych, takich jak rozpuszczalniki orga-niczne, kleje, spoiwa, lakiery, impregnaty, farby i inne. Dane literaturowe dotyczące narażenia konserwatorów malarstwa na czynniki chemiczne są skąpe, ale wskazu-ją, że istnieje poważny problem z zapewnieniem odpo-wiednich warunków pracy tej grupie pracowników (2). Specyfika pracy konserwatora malarstwa, wyniki badań identyfikacyjnych substancji chemicznych występują-cych w powietrzu stanowisk pracy konserwatorów ma-larstwa oraz informacje na temat substancji i mieszanin chemicznych używanych podczas konserwacji obrazów (wraz z klasyfikacją zagrożeń wg WE 1272/2008 (3)) zo-stały szczegółowo omówione we wcześniejszej publikacji autorek (4). Z przeprowadzonych badań identyfikacyj-nych (4) wynika, że pracownicy najczęściej narażeni są na rozpuszczalniki organiczne.
W niniejszym artykule przedstawiono wyniki ba-dań ilościowych substancji chemicznych, które wystę-pują w powietrzu muzealnych pracowni konserwacji malarstwa podczas wykonywania typowych czynności konserwatorskich, takich jak czyszczenie lica obrazu, impregnacja i dublowanie, werniksowanie oraz retusz.
MATERIAŁ I METODY
W badaniach zastosowano chromatograf gazowy (prod. Hewlett-Packard, Niemcy) – model HP 6890 z analitycz-ną stacją komputerową i detektorem płomieniowo-joni-zacyjnym (FID – flame ionization detector). Do ozna-czania stosowano kolumny kapilarne: HP-20M o wy- miarach 50 m × 0,32 mm, grubości filmu – 0,3 µm (prod. Agilent Technologies, Niemcy); Rtx-5MS o wymia- rach 60 m × 0,32 mm, grubości filmu – 0,25 µm (prod. Re-stek, USA) oraz HP-1 o wymiarach 100 m × 0,32 mm i gru-bości filmu – 0,25 µm (prod. Hewlett-Packard, Niemcy).
Do pobierania próbek powietrza wykorzystano aspiratory Pocket pump (prod. SKC Inc., USA) oraz ro-tametr ROS-06 (prod. ZA „Roro-tametr”, Polska) do ich kalibrowania.
W badaniach wykorzystano następujące odczyn-niki: toluen, propan-2-ol (prod. JT Baker, Holandia), disiarczek węgla, aceton, metanol, trimetylobenzen,
35 Ta be la 1 . W ar un ki p ob ie ra ni a p ró be k p ow ie tr za i me to dy i ch o zn ac za ni a ( 6– 14 ) Ta ble 1 . A ir s am pl in g c on di tio ns a nd me th od s o f d et er m in at io n ( 6– 14 ) Su bs ta nc ja Su bs ta nce Rur ka do p ob iera ni a p ró be k Sa m plin g t ub e O bj ęt oś ć pr ób ki p ow iet rza A ir v ol um e [l] Iloś ć r ozp uszcza lni ka s tos owa neg o do des or pc ji Q ua nt ity o f s ol ven t u se d f or des or pt io n M et od a M et ho d Acet on / A cet on e rur ka z w ęg lem a kt yw ny m / c ha rco al s orb en t 10 1 m l di sia rczk u w ęg la / 1 m l o f c arb on di su lfide PN-Z-04023-2:1989 (7) Benzy na do l ak ier ów / W hi te s pir it rur ka z w ęg lem a kt yw ny m / c ha rco al s orb en t 10 0,5 m l di sia rczk u w ęg la / 0.5 m l o f c arb on di su lfide PN-Z-04134-3:1981 (10) N,N-dim et ylo fo rm amid / N,N-dim et hy lfo rm amide rur ka z w ęg lem a kt yw ny m / c ha rco al s orb en t 12 0,5 m l acet on u / 0.5 m l o f acet on e PN-Z-04209-02:1989 (11) 1,4-Dio ks an / 1,4-Dio xa ne rur ka z w ęg lem a kt yw ny m / c ha rco al s orb en t 12 1 m l miesza nin y p ro pa n-2-o lu w di sia rczk u w ęg la / / 1 m l o f p ro pa n-2-o l in c arb on di su lfide PN-Z-04431:2011 (14) Et an ol / E th an ol rur ka z w ęg lem a kt yw ny m / c ha rco al s orb en t 20 0,5 m l di sia rczk u w ęg la / 0.5 m l o f c arb on di su lfide PN-Z-04023-2:1989 (7) O ct an p en ty lu / P en ty l acet at e rur ka z w ęg lem a kt yw ny m / c ha rco al s orb en t 5 0,5 m l di sia rczk u w ęg la / 0.5 m l o f c arb on di su lfide PN-Z-04119-1:1978 (9) Pr op an-2-o l / P ro pa n-2-o l rur ka z że lem k rzemio nk ow ym / si lic a g el 5 1 m l w od y / 1 m l o f wa ter PN-Z-04224-2:1992 (12) Ter pen ty na / T ur pen tin e rur ka z t en ax em / t en ax 5 0,5 m l m et an ol u / 0.5 m l o f m et ha no l PN-Z-04333:2006 (13) To luen / T ol uen e rur ka z w ęg lem a kt yw ny m / c ha rco al s orb en t 5 1 m l di sia rczk u w ęg la / 1 m l o f c arb on di su lfide PN-Z-04115-1:1978 (8) Tr im et ylo benzen / T rim et hy lb enzen e rur ka z w ęg lem a kt yw ny m / c ha rco al s orb en t 12 1 m l di sia rczk u w ęg la / 1 m l o f c arb on di su lfide PN-Z-04016-4:1998 (6) Ta be la 2 . O ce na z go dn oś ci w ar un kó w p ra cy z N D S c zy nn ik ów c he m ic zn yc h w p ra co w ni A Ta ble 2 . C on di tio ns c om pl ia nc e a ss es sme nt i n t he w or kp la ce a ir w ith M AC ( TW A) v al ue s o f c he m ic al a ge nt s i n S tu di o A Praco w ni k Em plo ye e Czy nn oś ci Ac tiv ites Po mieszczenie Roo m Czy nni k c hemiczn y Ch emic al a gen t St ężenie śr ednie ważo ne Tim e-w eig ht ed av era ge co ncen tra tio ns [m g/m 3] NDS MA C (T W A) [m g/m 3] Kr ot noś ć NDS MA C (T W A) m ul tip lici ty Ws półczy nni k łączn eg o na rażeni a C om bin ed exp os ur e fac to r 1 czyszczenie ra m y / c le anin g o f t he f ra m e 1 1,4-dio ks an / 1,4-dio xa ne 1 055 50 21,10 21,10 ter pen ty na / t ur pen tin e – 112 – 2 czyszczenie m alo w idła / c le anin g o f t he im ag e 2 N,N-dim et ylo fo rm amid / N,N-dim et hy lfo rm amide 3 15 0,20 0,20 ter pen ty na / t ur pen tin e – 112 – 3 czyszczenie m alo w idła / c le anin g o f t he im ag e 2 1,4-dio ks an / 1,4-dio xa ne 3 50 0,06 0,06 N D S – n aj w yż sz e d opu sz cz al ne s tę że ni e / M AC ( TW A) – m ax im um a dm iss ib le c onc en tr at ion s.
Ta be la 3 . O ce na z go dn oś ci w ar un kó w p ra cy z N D S c zy nn ik ów c he m ic zn yc h w p ra co w ni B Ta ble 3 . C on di tio ns c om pl ia nc e a ss es sme nt i n t he w or kp la ce a ir w ith M AC ( TW A) v al ue s o f c he m ic al a ge nt s i n S tu di o B Praco w ni k Em plo ye e Czy nn oś ci Ac tiv ites Po mieszczenie Roo m Czy nni k c hemiczn y Ch emic al a gen t St ężenie śr ednie ważo ne Tim e-w eig ht ed av era ge co ncen tra tio ns [m g/m 3] NDS MA C (T W A) [m g/m 3] Kr ot noś ć NDS MA C (T W A) m ul tip lici ty Ws półczy nni k łączn eg o na rażeni a C om bin ed exp os ur e fac to r 1 czyszczenie m alo w idła / c le anin g o f t he im ag e 1 1,4-dio ks an / 1,4-dio xa ne 225 50 4,5 4,5 2 czyszczenie m alo w idła / c le anin g o f t he im ag e 1 1,4-dio ks an / 1,4-dio xa ne 110 50 2,2 2,2 3 czyszczenie m alo w idła / c le anin g o f t he im ag e 1 1,4-dio ks an / 1,4-dio xa ne 146 50 2,9 2,9 Sk ró ty j ak w t ab el i 2 / A bb re vi at io ns a s i n T ab le 2 . Ta be la 4 . O ce na z go dn oś ci w ar un kó w p ra cy z N D S c zy nn ik ów c he m ic zn yc h w p ra co w ni C Ta ble 4 . C on di tio ns c om pl ia nc e a ss es sme nt i n t he w or kp la ce a ir w ith M AC ( TW A) v al ue s o f c he m ic al a ge nt s i n S tu di o C Praco w ni k Em plo ye e Czy nn oś ci Ac tiv ites Po mieszczenie Roo m Czy nni k c hemiczn y Ch emic al a gen t St ężenie śr ednie ważo ne Tim e-w eig ht ed av era ge co ncen tra tio ns [m g/m 3] NDS MA C (T W A) [m g/m 3] Kr ot noś ć NDS MA C (T W A) m ul tip lici ty Ws półczy nni k łączn eg o na rażeni a C om bin ed exp os ur e fac to r 1 czyszczenie m alo w idła / c le anin g o f t he im ag e 1 ter pen ty na / t ur pen tin e 348,05 112 3,110 3,140 et an ol / et ha no l 24,49 1 900 0,013 acet on / acet on e 7,71 600 0,013 2 im pr eg nac ja / im pr eg na tio n 1 benzy na do l ak ier ów / w hi te s pir it 401,58 300 1,340 1,830 to luen / t ol uen e 49,91 100 0,500 3 w er ni ks owa nie w er ni ks em w s pra yu / va rni shin g 2 benzy na do l ak ier ów / w hi te s pir it 14,80 300 0,050 0,051 pr op an-2-o l / p ro pa n-2-o l 0,80 900 0,001 Sk ró ty j ak w t ab el i 2 / A bb re vi at io ns a s i n T ab le 2 .
37 Ta be la 5 . O ce na z go dn oś ci w ar un kó w p ra cy z N D S c zy nn ik ów c he m ic zn yc h w p ra co w ni D Ta ble 5 . C on di tio ns c om pl ia nc e a ss es sme nt i n t he w or kp la ce a ir w ith M AC ( TW A) v al ue s o f c he m ic al a ge nt s i n S tu di o D Praco w ni k Em plo ye e Czy nn oś ci Ac tiv ites Czy nni k c hemiczn y Ch emic al a gen t St ężenie śr ednie ważo ne Tim e-w eig ht ed a vera ge co ncen tra tio ns [m g/m 3] NDS MA C (T W A) [m g/m 3] Kr ot noś ć NDS MA C (T W A) m ul tip lici ty Ws półczy nni k łączn eg o n arażeni a C om bin ed exp os ur e fac to r 1 ret usz w miejs cu e ks po zy cji o brazu (fa rb y r ozp uszczo ne w r ozp uszcza lni ku so lven te f or te ) / r et ouc hin g in t he m us eum (p ain t di ss ol ve d in t he s ol ven t s ol ven te f or te ) oc ta n p en ty lu / p en ty l acet at e – 250 – – tr im et ylo benzen / t rim et hy lb enzen e – 100 – benzy na do l ak ier ów / w hi te s pir it – 300 – to luen / t ol uen e – 100 – Sk ró ty j ak w t ab el i 2 / A bb re vi at io ns a s i n T ab le 2 . Ta be la 6 . O ce na z go dn oś ci w ar un kó w p ra cy z N D S c zy nn ik ów c he m ic zn yc h w p ra co w ni E Ta ble 6 . C on di tio ns c om pl ia nc e a ss es sme nt i n t he w or kp la ce a ir w ith M AC ( TW A) v al ue s o f c he m ic al a ge nt s i n S tu di o E Praco w ni k Em plo ye e Czy nn oś ci Ac tiv ites Po mieszczenie Roo m Czy nni k c hemiczn y Ch emic al a gen t St ężenie śr ednie ważo ne Tim e-w eig ht ed av era ge co ncen tra tio ns [m g/m 3] NDS MA C (T W A) [m g/m 3] Kr ot noś ć NDS MA C (T W A) m ul tip lici ty Ws półczy nni k łączn eg o na rażeni a C om bin ed exp os ur e fac to r 1 czyszczenie m alo w idła / c le anin g o f t he im ag e 1 ter pen ty na / t ur pen tin e 1 761,00 112 15,720 15,72 2 im pr eg nac ja i d ub lo wa nie / im pr eg na tio n a nd do ub lin g 1 benzy na do l ak ier ów / w hi te s pir it 31,10 300 0,104 1,15 to luen / t ol uen e 94,17 100 0,940 acet on / acet on e 13,34 600 0,022 ter pen ty na / t ur pen tin e 8,95 112 0,080 3 w er ni ks owa nie / va rni shin g 2 benzy na do l ak ier ów / w hi te s pir it 47,41 300 0,160 0,48 to luen / t ol uen e 15,32 100 0,150 acet on / acet on e 9,04 600 0,015 ter pen ty na / t ur pen tin e 17,30 112 0,150 4 im pr eg nac ja / im pr eg na tio n 1 benzy na do l ak ier ów / w hi te s pir it 37,80 300 0,130 4,63 to luen / t ol uen e 450,20 100 4,500 5 w er ni ks owa nie / va rni shin g 2 benzy na do l ak ier ów / w hi te s pir it 10,55 300 0,035 0,04 Sk ró ty j ak w t ab el i 2 / A bb re vi at io ns a s i n T ab le 2 .
Ta be la 7 . O ce na z go dn oś ci w ar un kó w p ra cy z N D S c zy nn ik ów c he m ic zn yc h w p ra co w ni F Ta ble 7 . C on di tio ns c om pl ia nc e a ss es sme nt i n t he w or kp la ce a ir w ith M AC ( TW A) v al ue s o f c he m ic al a ge nt s i n S tu di o F Praco w ni k Em plo ye e Czy nn oś ci Ac tiv ites Po mieszczenie Roo m Czy nni k c hemiczn y Ch emic al a gen t St ężenie śr ednie ważo ne Tim e-w eig ht ed av era ge co ncen tra tio ns [m g/m 3] NDS MA C (T W A) [m g/m 3] Kr ot noś ć NDS MA C (T W A) m ul tip lici ty Ws półczy nni k łączn eg o na rażeni a C om bin ed exp os ur e fac to r 1 czyszczenie m alo w idła / c le anin g o f t he im ag e 1 acet on / acet on e 136,0 600 0,23 0,53 ter pen ty na / t ur pen tin e 33,7 112 0,30 et an ol / et ha no l – 1 900 – benzy na do l ak ier ów / w hi te s pir it – 300 – 2 w er ni ks owa nie i im pr eg nac ja / va rni shin g an d im pr eg na tio n 2 benzy na do l ak ier ów / w hi te s pir it 495,0 300 1,65 32,78 to luen / t ol uen e 3112,6 100 31,13 Sk ró ty j ak w t ab el i 2 / A bb re vi at io ns a s i n T ab le 2 . Ta be la 8 . O ce na z go dn oś ci w ar un kó w p ra cy z N D SC h c zy nn ik ów c he m ic zn yc h w p ra co w ni F Ta ble 8 . C on di tio ns c om pl ia nc e a ss es sme nt i n t he w or kp la ce a ir w ith M AC ( ST EL ) v al ue s o f c he m ic al a ge nt s i n S tu di o F Praco w ni k Em plo ye e Czy nn oś ci Ac tiv ites Po mieszczenie Roo m Czy nni k c hemiczn y Ch emic al a gen t St ężenie śr ednie ważo ne Tim e-w eig ht ed av era ge co ncen tra tio ns [m g/m 3] NDSC h MA C (S TEL) [m g/m 3] Kr ot noś ć NDSC h MA C (S TEL) m ul tip lici ty 2 w er ni ks owa nie i im pr eg nac ja / va rni shin g a nd im pr eg na tio n 2 benzy na do l ak ier ów / w hi te s pir it 654,4 900 0,73 to luen / t ol uen e 2 075,0 200 10,40 N D SC h – n aj w yż sz e d op us zc za ln e s tę że ni e c hw ilo w e / M AC ( ST EL ) – m ax im um a dm is sib le s ho rt -t er m c on ce nt ra tio n.
Narażenie konserwatorów malarstwa
Nr 1 39
Według polskiej normy PN-Z-04008-7:2002/ /Az-1:2004 (5) warunki pracy należy uznać za szkodli-we, jeżeli stężenie średnie ważone jest większe od war-tości NDS dla danej substancji, a w przypadku wystę-powania w powietrzu więcej niż jednej substancji – jeśli współczynnik łącznego narażenia tych substancji jest większy od jedności.
Przeprowadzone badania wykazały, że najbardziej uciążliwymi zabiegami przy obrazie są impregnacja, dublowanie, czyszczenie i werniksowanie. Podczas wykonywania tych czynności do powietrza emitowa-ne są w dużych ilościach rozpuszczalniki organiczemitowa-ne. Podczas impregnacji i dublowania – głównie toluen, podczas czyszczenia – terpentyna i 1,4-dioksan, a pod-czas werniksowania – benzyna do lakierów. Najwyż-sze oznaczone stężenie toluenu w powietrzu uzyskano w próbkach pobranych podczas zabiegu impregnacji płótna do dublażu i wynosiło ono 3112,6 mg/m3, co
sta-nowi 30-krotne przekroczenie wartości NDS (tab. 7). Podczas czyszczenia malowidła wystąpiło nawet 15-krotne przekroczenie wartości NDS dla terpentyny i 4,5-krotne dla 1,4-dioksanu. Zabieg czyszczenia ramy obrazu 1,4-dioksanem również okazał się niebezpiecz-ny dla zdrowia konserwatora – wartość NDS została przekroczona ponad 20-krotnie. Nawet podczas wer-niksowania, który jest zabiegiem krótkim, uzyskano ok. 1,6-krotne przekroczenie wartości NDS dla benzy-ny do lakierów. W próbkach powietrza pobrabenzy-nych do oceny zgodności warunków pracy z NDSCh podczas impregnacji płótna uzyskano 10-krotne przekroczenie wartości NDSCh dla toluenu (tab. 8).
Zgodnie z normą PN-Z-04008-7:2002/Az-1:2004 (5) warunki pracy mogą być uznane za bezpieczne, jeżeli stężenie w żadnej z 15-minutowych próbek – pobra-nych w okresach, w których oczekuje się szczególnie wysokich stężeń oznaczanych substancji w powie-trzu – nie przekracza wartości NDSCh. Warunki pracy są niezgodne z normatywem, jeśli:
n stężenie w jakiejkolwiek próbce jest wyższe
od NDSCh,
n stężenie równe NDSCh utrzymuje się w
środowi-sku pracy dłużej niż 15 min lub występuje częściej niż 2-krotnie,
n odstęp między dwoma 15-minutowymi okresami,
w których stężenie substancji równe jest NDSCh, jest krótszy niż 1 godz.
Warunki pracy w dniu wykonywania badań były bardzo niebezpieczne dla pracownika.
Pracownie zazwyczaj są wyposażone w systemy wen-tylacji mechanicznej ogólnej i miejscowej, ale ich
działa-nie często pozostawia wiele do życzenia. Nawet sprawna wentylacja nie zawsze jest włączana przez pracowników z powodu hałasu, jaki powoduje. Każda pracownia skła-da się z kilku pomieszczeń. Zazwyczaj wyodrębnione jest przynajmniej jedno nawet niewielkie pomieszczenie z przeznaczeniem do prac szczególnie uciążliwych, ta-kich jak impregnacja i werniksowanie, podczas których do powietrza emitowane są w dużych ilościach rozpusz-czalniki organiczne. Jest to spowodowane rozpylaniem roztworu żywicy (w toluenie, benzynie do lakierów itp.) za pomocą pistoletu natryskowego lub przez stosowanie handlowych produktów w aerozolu. Problem w tym, że nie wszystkie te pomieszczenia są odpowiednio wyposa-żone, np. w pracowni F pomieszczenie 2. służące do tego celu nie ma żadnej wentylacji mechanicznej (tab. 7 i 8). Pracownia F nie posiada też wyciągów miejscowych.
Tam, gdzie pomieszczenie wyposażone jest w no-woczesne, wydajne i cicho pracujące systemy wen-tylacji mechanicznej (np. pracownia A, pomieszcze- nie 2., tab. 2), warunki pracy są dobre.
Badając narażenie na te same czynniki chemiczne podczas wykonywania podobnych czynności w róż-nych pracowniach, uzyskano odmienne wyniki (ryc. 1). Poziom stężeń zależał w dużej mierze od sposobu wy-miany powietrza w pomieszczeniach (rodzaj wentylacji i jej sprawności), wielkości obiektu poddawanego kon-serwacji, ale także od sposobu prowadzenia prac przez pracowników i ich wiedzy na temat sposobów ograni-czania narażenia.
W pracowni B (tab. 3) przeprowadzono badania zawartości 1,4-dioksanu w powietrzu podczas usu-wania werniksu z malowideł. Dwie osoby (pracownik nr 1 i nr 2) pracowały przy jednym obrazie o wymiarach ok. 1×1,5 m, wykonując takie same czynności. W po-mieszczeniu włączona była jedynie wentylacja miejsco-wa. Analiza pobranych próbek powietrza wykazała, że pracownik nr 1 narażony był na 2-krotnie większe stężenia 1,4-dioksanu niż pracownik nr 2. Pracow- nik nr 2 robił częste, krótkie (ok. 3-minutowe) prze-rwy w pracy, a pracownik nr 1 pracował bez przerw, nie opuszczając stanowiska przez całą zmianę roboczą. Uzy-skane wyniki wskazują na to, że na wielkość narażenia ma także wpływ sposób wykonywania czynności.
Niekiedy konserwatorzy malarstwa muszą pracować w pomieszczeniach muzealnych, zwłaszcza kiedy gaba-ryty obrazu nie pozwalają na przeniesienie malowidła do pracowni. Właśnie w takich warunkach prowadzo-ne były prace retuszerskie (tab. 5). Farby komercyjprowadzo-ne stosowane do retuszu rozpuszczono w niewielkiej ilości rozpuszczalnika solvente forte, w którego skład
wcho-dził octan pentylu, trimetylobenzen, toluen i benzyna do lakierów. Substancji tych nie wykryto w badanych próbkach powietrza. Stosowane rozpuszczalniki nie stwarzały zagrożenia dla zdrowia pracownika.
WNIOSKI
W dniach, w których były wykonywane badania, tolu-en, 1,4-dioksan, terpentyna i benzyna do lakierów wy-stępowały w powietrzu środowiska pracy konserwato-ra malarstwa w stężeniach znacznie przekkonserwato-raczających wartości normatywów higienicznych. Warunki pracy są dobre w pracowniach wyposażonych w sprawne sys-temy wentylacji ogólnej i miejscowej, jeśli pracownicy włączają je podczas pracy z niebezpiecznymi substan-cjami chemicznymi.
W pracowniach konserwacji malarstwa czynniki chemiczne występujące w powietrzu mogą stanowić istotne zagrożenie dla pracujących tam osób. Narażenie na szkodliwe substancje chemiczne może być mniejsze, jeżeli zostaną podjęte odpowiednie działania technicz-ne (sprawna i wydajna wentylacja mechaniczna i miej-scowa) oraz organizacyjne (np. krótkie przerwy w pra-cy). Na poprawę warunków pracy może wpłynąć także
zamiana rozpuszczalników bardziej toksycznych na mniej toksyczne, stosowanie przez pracowników środ-ków ochrony indywidualnej (ochrony rąk, oczu i twarzy, odzieży ochronnej, sprzętu ochrony układu oddecho-wego), a także przeprowadzanie szkoleń w celu kształ-towania bezpiecznych zachowań i podniesienia poziomu świadomości o zagrożeniach chemicznych. Takie działa-nia mogą wpłynąć na zmniejszenie narażedziała-nia konserwa-torów malarstwa na szkodliwe czynniki chemiczne. PIŚMIENNICTWO
1. Hejmdalski W.: Czynniki zagrożenia w pracowniach konserwacji zabytków. Bezpiecz. Pr. 2011;5:20–23 2. Ligor T., Gorczyca P., Buszewski B.: Using gas
chromato-graphy for indoor-air quality control in conservation and renovation studios. J. Occup. Saf. Ergon. 2005;11(3):251–261 3. Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady
nr 1272/2008 z dnia 16 grudnia 2008 r. w sprawie klasy-fikacji, oznakowania i pakowania substancji i mieszanin, zmieniającego i uchylającego dyrektywy 67/548/EWG i 1999/45/WE oraz zmieniającego rozporządzenie (WE) nr 1907/2006 (zwane rozporządzeniem GHS). DzUrz UE z 2008 r. L 353
NDS – najwyższe dopuszczalne stężenie / MAC – maximum admissible concentrations.
Ryc. 1. Narażenie na 1,4-dioksan, toluen, benzynę do lakierów i terpentynę podczas wykonywania podobnych czynności
w różnych pracowniach
Fig. 1. Exposure to 1,4-dioxane, toluene, white spirit and turpentine while performing similar activities in various studios 21,1 2 1 0 Benzyna do lakier ów (kr otność NDS) /
/ White spirit (MAC multiplicity)
Pracownia – pomieszczenie / Studio – room E-2 E-3 E-4 E-5 F-2 5 4 3 2 1 0 1,4-dioksan (kr otność NDS) /
/ 1,4-dioxane (MAC multiplicity)
Pracownia – pomieszczenie / Studio – room A-1 A-3 B-1 B-2 B-3
Terpentyna (kr
otność NDS) /
/ T
urpentine (MAC multiplicity)
Pracownia – pomieszczenie / Studio – room E-1 E-2 E-3 F-1 5 4 3 2 1 0 Toluen (kr otność NDS) / / T
oluene (MAC multiplicity)
Pracownia – pomieszczenie / Studio – room C-2 E-2 E-4 F-2 0,06 4,5 2,2 2,9 0,1 4,5 0,5 0,94 31,13 0,16 0,13 0,035 1,65 2 1 0 15,7 0,08 0,15 0,3
Narażenie konserwatorów malarstwa
Nr 1 41
4. Jeżewska A., Szewczyńska M.: Zagrożenia chemicz-ne w środowisku pracy konserwatora malarstwa. Med. Pr. 2012;63(5):547–558
5. PN-Z-04008-7:2002/Az-1:2004. Ochrona czystości po-wietrza. Pobieranie próbek. Zasady pobierania próbek powietrza w środowisku pracy i interpretacji wyników. Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 2004
6. PN-Z-04016-4:1998. Ochrona czystości powietrza. Bada-nia zawartości benzenu i jego homologów z nasyconym łańcuchem bocznym. Oznaczanie trimetylobenzenu na stanowiskach pracy metodą chromatografii gazowej. Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 1998
7. PN-Z-04023-2:1989. Ochrona czystości powietrza. Bada-nia zawartości (w mieszaninach) szkodliwych substan-cji wydzielających się z wyrobów lakierowych nitroce-lulozowych. Oznaczanie acetonu, alkoholi: etylowego, n-butylowego, izobutylowego, etoksybutylowego, bu-toksyetylowego; octanów: etylu, n-butylu, etoksyetylu; toluenu i ksylenu na stanowiskach pracy metodą chro-matografii gazowej. Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 1989
8. PN-Z-04115-1:1978. Ochrona czystości powietrza. Bada-nia zawartości toluenu. Oznaczanie toluenu na stanowi-skach pracy metodą chromatografii gazowej. Polski Ko-mitet Normalizacyjny, Warszawa 1978
9. PN-Z-04119-1:1978. Ochrona czystości powietrza. Ba-dania zawartości estrów kwasu octowego. Oznaczanie
octanów: metylu, etylu, propylu, butylu i amylu na stano-wiskach pracy metodą chromatografii gazowej z wzbo-gaceniem próbki. Polski Komitet Normalizacyjny, War-szawa 1978
10. PN-Z-04134-3:1981. Ochrona czystości powietrza. Bada-nia zawartości ropy naftowej i jej składników. Oznacza-nie par benzyny C do lakierów na stanowiskach pracy metodą chromatografii gazowej z wzbogacaniem próbki. Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 1981
11. PN-Z-04209-02:1989. Ochrona czystości powietrza. Ba-dania zawartości N,N-dwumetyloformamidu. Oznacza-nie N,N-dwumetyloformamidu na stanowiskach pracy metodą chromatografii gazowej. Polski Komitet Norma-lizacyjny, Warszawa 1989
12. PN-Z-04224-02:1992. Ochrona czystości powietrza. Ba-dania zawartości alkoholu propylowego. Oznaczanie al-koholu izopropylowego na stanowiskach pracy metodą chromatografii gazowej. Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 1992
13. PN-Z-04333:2006. Ochrona czystości powietrza. Ozna-czanie terpentyny na stanowiskach pracy metodą chro-matografii gazowej. Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 2006
14. PN-Z-04431:2011. Ochrona czystości powietrza. Ozna-czanie 1,4-dioksanu na stanowiskach pracy metodą chromatografii gazowej. Polski Komitet Normalizacyjny, Warszawa 2011
Ten utwór jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Użycie niekomercyjne 3.0 Polska / This work is licensed under a Creative Com-mons Attribution-NonCommercial 3.0 Poland License – http://creativecomCom-mons.org/licenses/by-nc/3.0/pl/.
