Efektywność - próba konceptualizacji pojęcia

Pełen tekst

(1)Zeszyty Naukowe nr 820. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie. 2010. Renata Winkler Katedra Zachowań Organizacyjnych. Efektywność – próba konceptualizacji pojęcia 1. Wprowadzenie Autorzy opracowań z zakresu organizacji i zarządzania często posługują się terminami efektywność i efektywny, oba są stosowane (a nawet nadużywane) w sytuacji, gdy trudno mówić o precyzyjnym określeniu, czym w rzeczywistości jest efektywność oraz jakie kryteria decydują o określeniu danego aspektu rzeczywistości jako efektywnego. W literaturze przedmiotu istnieje tyle propozycji interpretacji obu tych terminów, stosowanych w różnych sytuacjach, w odmiennych kontekstach, ile powstało opracowań, w których zostały one użyte. Pozostaje zatem aktualne stwierdzenie M. Bielskiego [1986, s. 157], który ponad 20 lat temu podkreślał, że „jest swoistego rodzaju paradoksem, że jedno z centralnych pojęć […] stale używanych przez wszystkich, którzy zajmują się teorią i praktyką organizacji i zarządzania, jest tak słabo opracowane”. Z tego względu zasadne wydaje się podjęcie próby konceptualizacji słowa efektywność, a zatem nadania mu konkretnego znaczenia (zdefiniowania go) przez określenie jego wskaźników i opisanie jego „wymiarów” (por. [Babbie 2003, s. 144]). Wymaga to prześledzenia etymologii słowa efektywność w celu precyzyjnego określenia jego zakresu semantycznego i przeanalizowania jego słownikowej definicji, a także ujęć rozpatrywanych w literaturze przedmiotu. 2. Etymologia słowa efektywny W języku polskim efektywność jest wyrazem pochodnym od efektywny [Słownik wyrazów obcych 2001], należy więc prześledzić etymologię również tego wyrazu. Jego źródłosłów stanowi łacińskie effectus (‘wykonanie’, ‘dokonanie’, ‘spełnienie’, ‘skutek’, ‘rezultat’, ‘wpływ’, ‘działanie’, ‘oddziaływanie’ oraz ‘dosko-.

(2) 104. Renata Winkler. nały’ i ‘mistrzowski’ [Słownik łacińsko-polski 2001]). Odpowiednikami słowa efektywny w językach łacińskim, niemieckim i francuskim są [Bańkowski 2000]: – effectivus (łac.): ‘skuteczny’, ‘twórczy’, ‘rzeczywisty’, ‘sprawczy’ [Słownik łacińsko-polski 2001, Sondel 2006], – effektiv (niem.): ‘faktyczny’, ‘rzeczywisty’, ‘wywierający wrażenie’, ‘istotny’, ‘całkowity’, ‘zupełny’, ‘opłacalny’, ‘korzystny’, ‘dający rezultat’, ‘przynoszący rezultat’, ‘faktycznie przeobrażony’ [Baer i Wermke 2000; Wermke, Kunkel-Ratzum i Scholze-Stubenrecht 2003], – effectif (fr.): ‘ten, który ma lub może mieć skutek’, ‘ten, który ma lub może przynieść rezultat’, ‘konkretny’, ‘pozytywny’, ‘taki, który tłumaczy się przez pozytywny efekt realny lub konkretny lub namacalny [Greimas i Keane 1992, Dictionaire… 1994]. Analiza wszystkich przytoczonych definicji pozwala podkreślić dwa obszary znaczeniowe omawianego terminu: gatunkowy i jakościowy. W znaczeniu gatunkowym określenie efektywny jest odnoszone do jakiegoś aspektu rzeczywistości związanego z działaniem: czynieniem albo wykonywaniem czegoś, a zatem do jakiegoś procesu lub jego skutków. Odwołanie się w przytoczonych definicjach do wyrażeń ‘twórczy’ i ‘przynoszący rezultat’ oraz do sformułowania ‘który ma lub może przynieść rezultat’ świadczy o tym, że elementy rzeczywistości, do których wyraz efektywny zostaje odniesiony, nie są przypadkowe – są związane z intencjonalnym działaniem. Efektywny odnosi się więc do jakiejś kategorii działania, tzn. zachowania ludzkiego, które jest celowe, świadome i dowolne i jako takie ma w zamierzeniu podejmującego je podmiotu prowadzić do określonego rezultatu oraz do skutków tego działania [Pszczołowski 1978, s. 56]. Istnieje również możliwość odniesienia tego terminu do samego rezultatu działania. Nie można zatem użyć tego określenia np. w kontekście następstw zmian pogodowych (suszy, burz czy ochłodzenia), chociaż można mówić o efektywnym osuszaniu gruntów, nawadnianiu terenów i obniżaniu temperatury. Należy także zwrócić uwagę na pewną „perspektywiczność” słowa efektywny (por. [Bielski 1996, s. 103]). Jak pisze M. Holstein-Beck [1997, s. 62], określenie czegoś tym mianem zawsze dokonywane jest w szerszej perspektywie czasowej i zwykle w połączeniu z pewną prognozą. W wymiarze jakościowym rezultat działań, który można określić jako efektywny, ma być nie tylko prawdziwy lub faktyczny (rzeczywisty, namacalny, realny), ale też odczuwalny i niebagatelny (istotny lub zupełny, wywierający wrażenie lub konkretny) oraz pozytywny (skuteczny, opłacalny, korzystny). W obu obszarach znaczeniowych za podstawę etymologiczną słowa efektywny należy uznać łacińskie effectus – ‘mistrzowski’. W definicjach w języku polskim również można wyodrębnić opisywane różnice, chociaż nie są one tak eksponowane: ‘dający pozytywne wyniki’, ‘skuteczny’, ‘wydajny’, ‘istotny’, ‘rzeczywisty’ [Uniwersalny słownik… 2003, Słownik wyrazów obcych 2004, Wielki słownik….

(3) Efektywność – próba konceptualizacji pojęcia. 105. 2005]. Słowo efektywny przyjęło się w terminologii technicznej i ekonomicznej. Świadczą o tym typowe przykłady użycia, uzupełniające artykuły hasłowe dotyczące tego leksemu: efektywna praca, efektywne gospodarowanie, efektywne planowanie, efektywny pracownik oraz efektywna praca maszyny i efektywna wartość pieniądza [Uniwersalny słownik… 2003]. Mianem efektywny można określić taki aspekt rzeczywistości, który nie tylko pozostaje określony i wymierny oraz powiązany z pewnym działaniem (przez które należy rozumieć intencjonalnie rozpoczęty proces lub przeobrażenie), ale też taki, który na tle pozostałych aspektów rzeczywistości podobnego typu zyskuje pozytywną ocenę o niebagatelnej wartości z uwagi na określone kryterium oceny i przy określonym sposobie wartościowania uzyskanych rezultatów ze względu na to kryterium. Taką definicję terminu przyjęto w artykule. 3. Istota i cechy kategorii efektywności W wyniku rozpowszechnienia wyrazu efektywny, jak również zmiany punktu odniesienia z przymiotu jakiegoś aspektu rzeczywistości zawierającego się pod tym pojęciem na samo to określenie pojmowane w kategorii wartości autonomicznej, powstało pojęcie efektywności. Podobne zjawisko wystąpiło także w wypadku słów racjonalny – racjonalność oraz skuteczny – skuteczność [Słownik języka… 1978– –1981]. Słowa efektywność zaczęto nadużywać w pracach naukowo-badawczych, nie uściślając jego znaczenia (por. [Leszczyńska 2004]). Jednocześnie pojawiły się problemy definicyjne. W Słowniku języka polskiego z lat 1978–1981 oraz w Uniwersalnym słowniku języka polskiego z 2003 r. efektywność została zdefiniowana jako pozytywny wynik, wydajność, skuteczność, sprawność, a efektywność ekonomiczna – jako rezultat działalności gospodarczej, określony przez stosunek uzyskanego efektu do nakładu. Zgodnie z tą definicją efektywność można rozumieć jako skutek zasługujący na dodatnią ocenę, a odwołanie się do określeń skuteczność, wydajność, sprawność powoduje, że należy go ocenić, uwzględniając [Słownik języka… 1978–1981]: – zgodność z oczekiwanym skutkiem, – uzyskany stosunek ilości lub wartości uzyskanej oraz ilości lub wartości wydatkowanej w procesie jego osiągania (por. wydajność, wydajny), – stopień, w jakim zostało opanowane i wyćwiczone działanie, którego jest następstwem, a tym samym realizacja tego działania w zręczny sposób (por. sprawność, sprawny1). 1 Ponieważ definiowanie kategorii efektywności jednocześnie w kontekście skuteczności i sprawności stanowi logiczną przesłankę odstąpienia od sformułowanego przez T. Kotarbińskiego [1982, s. 117] uniwersalnego i syntetycznego rozumienia sprawności, w którym skuteczność w obu przy-.

(4) 106. Renata Winkler. Co więcej, z układu treści przytoczonej definicji można wnioskować, że o efektywności można mówić wtedy, gdy zostaną spełnione wszystkie kryteria korzystnej oceny, a zatem gdy: – oczekiwany wynik będzie zbliżony do uzyskanego, co oznacza, że założone cele zostaną osiągnięte, – osiągnięcie wyniku nastąpi optymalnie szybko, płynnie i przy możliwie małym wysiłku (por. [Kotarbiński 1982, s. 117–120]), – stosunek ilości lub wartości uzyskanego wyniku do ilości lub wartości poniesionych nakładów będzie można uznać za opłacalny. Z uwagi na przeprowadzoną analizę literatury przedmiotu takie sformułowanie definicji wymaga komentarza i poczynienia pewnych zastrzeżeń. Warto przytoczyć wnioski, do jakich doszedł T. Pszczołowski [1978, s. 60–61], analizując pojęcie efektywności. Autor, odwołując się do rozważań T. Kotarbińskiego, podkreślił, że nie jest istotne, czy rezultat intencjonalnie podjętych działań był oczekiwany, czy też niezamierzony. Skuteczność działania pozostaje relacją wyników tego działania w chwili t 2 oraz celów zamierzonych i określonych w chwili t1. Osiągnięcie w chwili t2 celów przyjętych w chwili t1 za pomocą działania x pozwala na uznanie działania x za skuteczne. Efektywność z kolei jest oceną działania sformułowaną na podstawie aktualnych potrzeb w chwili t2, które mogą odbiegać od tych, z uwagi na które w t1 obrano określone cele. Skuteczne niekoniecznie oznacza zatem efektywne, choć może tak być, jeśli oceniane pozytywnie wyniki w chwili t2 odpowiadają celom przyjętym w chwili t1. Co więcej, możliwe jest działanie efektywne, ale nieskuteczne [Pszczołowski 1982, s. 248–249]. W podobny sposób można skomentować wydajnościowy oraz sprawnościowy atrybut efektywności. Po pierwsze, wydajność jest określana jako stosunek uzyskanej ilości lub wartości do ilości lub wartości wydatkowanej w procesie osiągania celów. W większości przypadków oszacowanie nakładów poniesionych na uzyskanie rezultatu i ocenianie wyniku podjętych działań można przeprowadzić na kilka sposobów. Odnośnie do produkcji można np. mówić o nakładzie czasu, nakładzie pracy i zużytych środkach. Wynik może stanowić uzyskana wielkość produkcji, jej jakość lub np. wzrost umiejętności wykonawców (propozycje te w żadnym wypadku nie wyczerpują zbioru możliwych ujęć nakładu i wyniku). W każdym z tych sposobów wielkość nakładu może zostać skalkulowana albo ilościowo, albo wartościowo, a w niektórych sytuacjach – zarówno wartościowo, jak i ilościowo. Czasem uzyskanie najwyższej wielkości stosunku wyniku do nakładu ze względu na kosztowność wymaganego nakładu (ilości czy też wartości wydatkowanej) jest niemożliwe lub nieopłacalne (zob. [Samuelson i Nordhaus 1995, s. 60 i 728]). Możliwa jest także sytuacja, gdy przy braku efektywności osiągana jest maksymalna padkach stanowi jeden z atrybutów sprawności, to zasadne wydaje się odwołanie do manipulacyjnego rozumienia terminu sprawny..

(5) Efektywność – próba konceptualizacji pojęcia. 107. wydajność w wypadku danego rodzaju nakładu i wyniku, jak również odwrotna, czyli gdy pomimo braku wydajności, w którejkolwiek z jej możliwych postaci, można mówić o efektywności. Ma to miejsce również wówczas, gdy przyjmie się ujęcie wydajności zaproponowane przez T. Kotarbińskiego, a zatem gdy wydajność i oszczędność są rozpatrywane jako równorzędne aspekty ekonomiki, tak że „z dwóch działań to będzie bardziej wydajne, w którym, przy równych stratach, udało się osiągnąć lepszy wynik. Natomiast z dwóch działań bardziej oszczędne będzie to, w którym, przy identycznym wyniku, poniesiono mniej strat” [Kotarbiński 1999–2003, s. 34]. Należy w związku z tym zwrócić uwagę na pewną cechę wydajności występującą zarówno w leksykalnym, jak i prakseologicznym ujęciu tej kategorii: jej jednoznaczne ustalenie następuje tylko po wyraźnym określeniu, pod jakim względem będzie dokonywana jej ocena. Bliższym znaczeniowo niż wydajność określeniem efektywności jest korzystność. Uznanie kategorii sprawności za obligatoryjny atrybut efektywności również jest dyskusyjne. Słowa sprawność używa się najczęściej w znaczeniu ‘zręczność’, a zatem na określenie wprawy, dobrego opanowania określonych umiejętności. Sprawność to niejako automatyczność korzystania ze stosownej umiejętności (adekwatność zastosowania wykorzystywanej umiejętności w osiąganiu założonych celów) i właściwe wykonanie zamierzonego ruchu (precyzyjność ruchu), możliwie pewnie, z optymalną szybkością i minimalnym wysiłkiem [Kotarbiński 1982, s. 117–119; 1999, s. 326]. Tak rozumiana sprawność nie stanowi jednak gwarancji efektywności. Nawet jeśli termin sprawność jest używany w sensie uniwersalnym2 lub syntetycznym3, trudno postawić znak równości między kategoriami efektywności i sprawności. Hipotetycznie możliwa jest sytuacja, w której niezależnie od stwierdzonych osobno lub wszystkich razem skuteczności, wydajności i sprawności nie można mówić o efektywności, oraz taka, w której efektywność istnieje, mimo że skuteczność, sprawność i wydajność są oceniane jako niezadowalające. Atrybuty te mogą towarzyszyć efektywności (każdy z osobna lub razem), ale nie stanowią dla niej samej ani warunku koniecznego, ani wystarczającego. Niezbędne jest zatem przeformułowanie definicji efektywności. Zasadne jest przy tym ponowne nawiązanie do propozycji T. Pszczołowskiego, jak również odwołanie się do przeprowadzonej w pracy analizy znaczeniowej słowa efektywny. 2 Sprawność w sensie uniwersalnym uznaje się za „nazwę ogólną każdego z walorów praktycznych, a więc dokładność jest jakąś sprawnością, wydajność też, prostota takoż itd.” [Kotarbiński 1982, s. 117].. 3 W sensie syntetycznym sprawność to ogół walorów praktycznych: „działa się tym sprawniej, im działanie bliższe jest posiadania w sobie wszystkich walorów dobrej roboty, i to w jak najwyższym wymiarze” [Kotarbiński 1982, s. 117]..

(6) 108. Renata Winkler. T. Pszczołowski [1978, s. 60] ujmuje efektywność nie w kategorii ‘pozytywnego wyniku działania’ (jak w rozpatrywanej wcześniej definicji słownikowej), ale w kategorii ‘dodatniej cechy działań’, przy czym, co należy podkreślić, takich działań, które przynoszą pozytywnie oceniany rezultat. Czym należy tłumaczyć różnice i jak należy je rozumieć? Słowo efektywność jest to rzeczownik odprzymiotnikowy. Uzasadnienie znajduje tym samym traktowanie efektywności jako atrybutu4, i to szczególnego rodzaju – takiego, który determinuje rodzaj rezultatu wywołany przez dany aspekt rzeczywistości określany przez ten atrybut (tzn. ten, do którego atrybut się odnosi). Innymi słowy, ze względu na to, że atrybut efektywności był przypisany działaniu lub wynikowi działania, w ich następstwie uzyskano w określony sposób wartościowany rezultat (oceniany jako efektywny). W pełni takiemu ujęciu odpowiada kontekst stosowania pojęcia efektywności – mówi się o efektywności: działania, gospodarowania, przyjętego rozwiązania, systemu, przedsiębiorstwa. Przez efektywność należy zatem rozumieć, za T. Pszczołowskim, nie pozytywny rezultat, czy też wartość rezultatu, ale dodatnią cechę działań intencjonalnych, których skutki można określić mianem efektywnych5, czyli (uwzględniając przyjętą definicję słowa efektywny) realnych i uzyskujących na tle innych rezultatów ocenę pozytywną o niebagatelnej wartości z uwagi na określone kryterium oceny i przy określonym sposobie wartościowania ich ze względu na to kryterium. Taka definicja efektywności została przyjęta w artykule. Wyjaśnienia wymaga kwestia określenia przesłanek uznania czegoś za pozytywną wartość. Efektywność należy rozpatrywać w dłuższym przedziale czasowym, a rezultat działania jako niekoniecznie idealny, ale w kontekście tego, co kształtowało warunki realizacji działania, powinien być ‘nadspodziewanie właściwy’, ‘mistrzowski’. Jest ona związana z intencjonalnym działaniem ludzi6, należy więc przyjąć, że powinna być rozpatrywana z punktu widzenia człowieka oraz w kontekście stworzonej przez niego rzeczywistości. Pozytywnie są zatem oceniane te działania, które z perspektywy człowieka i ludzkiej rzeczywistości przyczyniają się do zapewnienia przetrwania i rozwoju (których rezultaty, biorąc pod uwagę przetrwanie i rozwój, należy uznać. 4 Analogicznie – przez odwołanie do kategorii waloru – została przez T. Kotarbińskiego zdefiniowana kategoria sprawności, do której definicji odwoływano się już w niniejszym opracowaniu.. 5 Efektywność to atrybut działania przynoszącego efektywne rezultaty, a określenie efektywny (korzystny) należy rozpatrywać w kontekście cechy w rzeczywistości, która jest związana z działaniem i spełnia określone wymogi.. 6 Czy można mówić przykładowo o efektywności polowania wilka? Bardziej poprawne i precyzyjne wydaje się odwołanie do pojęcia skuteczności. Wilk, polując dla zaspokojenia głodu, nie oszczędzi młodego koźlęcia płci żeńskiej z uwagi na perspektywiczną możliwość posłużenia mu za pożywienie przyszłych młodych tego osobnika..

(7) Efektywność – próba konceptualizacji pojęcia. 109. za korzystne lub cenne7). Efektywność zatem znamionuje pewną wielowymiarowość, jest niewymierna, charakteryzuje się swoistym relatywizmem perspektywicznym, może być stopniowana albo nie podlegać stopniowaniu (podobnie jak skuteczność i sprawność). Mając do czynienia z zamierzonym działaniem, można mówić o efektywności wyboru jego wariantu, efektywności samego działania, poszczególnych osób lub organizacji zaangażowanych w to działanie czy o efektywności wykorzystania zasobów w celu realizacji działania. W każdym przypadku na efektywność, rozumianą jako dodatnia cecha, lub jej brak mogą mieć wpływ inne czynniki. Oceny można dokonać, uwzględniając różnorodne kryteria (inne posłużą do oceny tego, czy i jak efektywny jest rezultat w każdym z wymienionych powyżej przypadków). W danej sytuacji (w określonym momencie) możliwe jest ocenianie efektywności zarówno jednego aspektu rzeczywistości, wybranego z wielu możliwych do rozpatrzenia, jak też kilku. Z upływem czasu i w związku ze zmieniającymi się warunkami konieczne okazać się może zmienienie kryteriów oceny efektywności w każdym z tych przypadków. Efektywność jest więc wielowymiarowa, ale też niewymierna (w takim znaczeniu) z uwagi na obiektywną trudność skatalogowania wymagających uwzględnienia (albo możliwych do uwzględnienia) wymiarów efektywności8 oraz zmienność kryteriów jej oceny. Jak stwierdza A. Leszczyńska [2004, s. 62], większość autorów pozostaje zgodna co do tego, że efektywność jest to pojęcie wieloaspektowe, wielowymiarowe, wieloprzekrojowe oraz niewymierne. Relatywizm perspektywiczny9 jest konsekwencją tego, że przypisanie jakiejś kategorii rzeczywistości miana efektywnej wymaga uwzględnienia szerszej perspektywy czasowej – czy w określonym przypadku mamy do czynienia z efektywnością, można stwierdzić, jedynie oceniając ex post10, i to każdorazowo w kontekście sytuacji, w której dokonuje się tej oceny. Skuteczność nie jest równoznaczna z efektywnością, nie jest także warunkiem jej wystąpienia. Jeżeli odnośnie do pewnych działań można mówić o efektywności w chwili t1, nie oznacza to, że będzie to możliwe w chwili t2 czy t3 (coś, co kiedyś było efektywne i znamionowało efektywność, niekoniecznie takie będzie), chociaż w t4 znów może okazać się możliwe. Efektywność jest zatem dość względna i niestała. 7 T. Pszczołowski [1978, s. 61], omawiając zagadnienie stopniowalności efektywności, nawiązuje do idei cenności. 8. Nie można określić, jakie działania zapewnią osiągnięcie wyznaczonego celu.. Użyte sformułowanie stanowi propozycję autorki. O relatywizmie efektywności pisze również W. Rybicki [2005, s. 358, 360]. 9. 10 W kontekście założonych celów i z uwagi na obecne w sytuacji t1 przesłanki można oceniać możliwe warianty działania pod kątem ich efektywności, ale tak określana efektywność stanowi jedynie rodzaj szacunku, który może zostać zweryfikowany dopiero w sytuacji t 2 i z uwzględnieniem kryteriów oceny właściwych z uwagi na t2..

(8) 110. Renata Winkler. Rozpatrując stopniowalność efektywności, można oprzeć się na rozważaniach T. Kotarbińskiego [1982, s. 106–107, 116–130] dotyczących skuteczności i sprawności. W niektórych przypadkach można tylko stwierdzić, że efektywność wystąpiła lub nie wystąpiła, w pewnych sytuacjach można jednak mówić o większej lub mniejszej efektywności: „W przypadku efektywności niestopniowalnej […] z dwóch działań a oraz b działanie a jest efektywne, zaś działanie b jest nieefektywne, ponieważ działanie a daje wyniki oceniane pozytywnie, a działanie b żadnych wyników pozytywnych nie przynosi. Nie bierzemy przy tym pod uwagę liczby i jakości tych wyników pozytywnych, stwierdzamy jedynie ich obecność albo brak. W przypadku efektywności stopniowalnej uwzględniamy liczbę i jakość wyników: z dwóch działań a oraz b bardziej efektywne jest działanie a, jeżeli przynosi więcej wyników ocenianych pozytywnie, przy tej samej liczbie wyników, jeżeli a ma wyniki cenniejsze” [Pszczołowski 1978, s. 61]. Autor stwierdził zasadność oceny rezultatu ze względu na jego cenność, ewentualnie opłacalność. Należy także określić relację efektywności oraz produktywności i racjonalności. W wypadku pierwszego z tych pojęć kwestia jest rozstrzygnięta – produktywność stanowi szczególny przypadek wydajności [Pszczołowski 1984, s. 42]. Produktywność może występować z efektywnością, ale jej nie warunkuje. Z kolei racjonalność jako atrybut działania oznacza, że jest ono podejmowane w dobrej wierze, zgodnie z aktualną wiedzą i zdrowym rozsądkiem11 (por. [Grzesiak 1997, s. 16]). Racjonalność działania w niektórych przypadkach jest równoznaczna z jego efektywnością, ale nie zawsze. Można przeprowadzić analogiczny wywód do przedstawionego wcześniej odnośnie do relacji pomiędzy efektywnością a skutecznością. Racjonalność określa się w kontekście wiedzy o warunkach występujących w t 1 (z reguły wiedzy posiadanej właśnie w momencie t 1)12, a efektywność w omawianym znaczeniu jest określana z uwagi na pewien horyzont czasowy. Pozostaje jeszcze jedna kwestia do rozstrzygnięcia: jak rozumieć sformułowania ‘nadspodziewanie właściwy’, ‘mistrzowski’? Czy efektywność to inaczej optymalność? Jeżeli optimum zostanie zdefiniowane jako „kompleks takich wartości, które dają wariant z określonych względów najbardziej pożądany, nawet przy pewnych składnikach o wartościach minimalnych” [Pszczołowski 1978, s. 149], to postawienie znaku równości między pojęciem optymalności a efektywności będzie możliwe, gdy „określone względy” będą oznaczać te właściwe do realizacji działań dla dobra człowieka i rzeczywistości. Z uwagi na specyfikę tego dobra. 11. Według S. Grzesiaka [1997, s. 16] wymogiem racjonalnego działania jest nieszkodzenie.. Jeżeli za punkt wyjścia przyjmuje się wiedzę posiadaną w t2, można określić ewentualnie, co byłoby bardziej racjonalne w t1, gdyby wiedziano to, co w t2. 12.

(9) Efektywność – próba konceptualizacji pojęcia. 111. (jako celu nadrzędnego) należy uznać, że nie istnieje wyłącznie jedno optymalne rozwiązanie, lecz pewien zbiór optymalnych rozwiązań13. Nie można sprowadzić efektywności do zamkniętego zbioru cech, którymi powinno się charakteryzować działanie. Jest ona atrybutem działania intencjonalnego, którego wynik należy ocenić jako pozytywny (a w przypadku idealnym: optymalnie korzystny), biorąc pod uwagę dobro człowieka i ludzkiej rzeczywistości (za które można uznać przetrwanie i rozwój), i jako taka może być stopniowana lub niestopniowana, jest wielowymiarowa, niewymierna i naznaczona relatywizmem perspektywicznym (jest ulotna, podlega ocenie ex ante). W kontekście tak zaproponowanego ujęcia oraz tego, że sposób osiągania celów może się zmieniać z uwagi na zmiany warunków działania, uzasadniony jest zarówno postulat wysunięty w pracy [Holstein-Beck 1997, s. 59], by efektywność traktować jako skuteczność rozwojową, jak i propozycja K. Obuchowskiego, by określić efektywność sformułowaniem „skuteczność stabilizowana w czasie” (cyt. za [Tokarski 1993, s. 30–31]). 4. Uniwersalne i syntetyczne rozumienie efektywności Efektywność w znaczeniu uniwersalnym, podobnie jak sprawność, można potraktować jako nazwę ogólną każdego z praktycznych walorów działania, zatem sprawność, skuteczność oraz np. wydajność są pewną formą efektywności. W kontekście przeprowadzonej analizy oraz ze względów praktycznych takie podejście należy jednak uznać za zbyt uproszczone. Odwołując się do przeprowadzonej przez T. Kotarbińskiego analizy syntetycznego rozumienia terminu „sprawność” oraz w kontekście rozważań nad efektywnością zaprezentowanych w niniejszej pracy, efektywność w sensie syntetycznym można uznać za ogół takich walorów intencjonalnego działania, które pozwalają na uzyskanie wyniku w jak największej mierze korzystnego ze względu na cel tego działania (co oznacza, że wynik działania powinien być nie gorszy niż ten, na który liczono lub który w ogóle okazał się możliwy do osiągnięcia), a większą efektywnością charakteryzują się działania intencjonalne, które mają więcej cech warunkujących korzystny rezultat w określonych z uwagi na cel działania aspektach jego oceny. Taka definicja efektywności nie tylko nie jest sprzeczna z propozycjami prezentowanymi w literaturze przedmiotu, ale także uzasadnia współistnienie pozornie znacznie odmiennych ujęć tej kategorii. 13 Potwierdza to wnioski dotyczące takich cech efektywności jak wielowymiarowość, niewymierność, relatywizm perspektywiczny i, w niektórych wypadkach, stopniowalność (przy braku stopniowalności tylko efektywne działanie można uznać za optymalne, a działanie nieoptymalne nie jest efektywne)..

(10) 112. Renata Winkler. W kontekście sformułowanej definicji zostaje zasygnalizowana i uzasadniona potrzeba wyróżnienia pewnych typów efektywności14, takich jak efektywność techniczna, społeczna czy ekonomiczna, definicje spotykane w każdym z tych ramowych ujęć zostają jednak uwzględnione. Odnośnie np. do efektywności ekonomicznej definicja ta nie stoi w sprzeczności ani ze sprowadzaniem tej kategorii do różnicy efektów i nakładów (E – N) czy określaniem jej przez relację efektów do nakładów (E/N) lub ujmowaniem jej jako relacji różnicy efektów i nakładów do nakładów ((E – N)/N) [Adamczyk i Nehring 1995, s. 33–36], ani też z definiowaniem jej jako relacji między efektami, celami i nakładami w ujęciu strukturalnym i dynamicznym [Nowicka-Skowron 2000, s. 67–68, 70] czy nawet z określeniem jej jako relacji wartości nowo wytworzonej do sumy nakładów pracy żywej i uprzedmiotowionej [Unhold 1993, s. 17–18]. W zaproponowanym ujęciu wskazuje się możliwości parametryzacji i kwantyfikacji zjawiska efektywności w jego syntetycznym rozumieniu. Możliwości te determinować będzie cel, ze względu na który zostało podjęte działanie intencjonalne i z uwagi na który oceniane będą jego rezultaty. Istotne jest to, jak konkretny (wymierny) jest cel, na ile precyzyjnie został on określony, czy jest stopniowalny, jak złożone procesy mogą prowadzić do jego osiągnięcia oraz czy możliwa jest obiektywizacja miar tego celu. Wyjaśnia to stosunkową łatwość diagnozowania i obliczania efektywności technicznej, jak również trudności związane z określaniem efektywności organizacji. Efektywność organizacji jest jednym z zasadniczych punktów odniesienia w definiowaniu efektywności procesu komunikowania się w organizacji. Kategoria celu, do którego dąży się, realizując oceniane pod kątem efektywności działanie intencjonalne, determinuje nie tylko możliwość parametryzacji i kwantyfikacji zjawiska efektywności, ale też możliwość analizowania efektywności działania w ujęciu dynamicznym, a zatem możliwość oceniania aktualnych wielkości parametrów wykorzystywanych do obliczania efektywności i uwzględniania przyrostów wielkości tych współczynników (por. [Szyber 1997, s. 103]). Rozpatrując zaproponowane ujęcie efektywności w sensie syntetycznym, należy przyjąć, że osiągnięcie zamierzonego celu działania nie jest gwarancją efektywności tego działania (rys. 1). Jak podkreślono, wynik działania nie powinien być gorszy niż ten, na który liczono lub który w ogóle okazał się możliwy do osiągnięcia. Pożądany końcowy stan rzeczy powinien spełniać pewne warunki: odpowiadać określonym wymaganiom, standardom. Praktycznym przykładem takiej sytuacji są zawody sportowe w chodzie: jeśli sędziowie uznają, że zawodnik popełnił błąd techniczny, zostanie on zdyskwalifikowany, nawet jeżeli dotarł do mety jako pierwszy. Producent wyrobów niespełniających pewnych norm nie uzyTypy efektywności wyodrębnia się ze względu na cel i możliwe do przyjęcia z uwagi na niego kryteria oceny rezultatu działania. 14.

(11) Efektywność – próba konceptualizacji pojęcia. 113. Skuteczność. ska zezwolenia na wprowadzenie ich do obrotu handlowego i nie otrzyma prawa do firmowania swojego produktu określonym godłem jakości. O efektywności działania można mówić w przypadku działania podjętego z uwagi na wymierny, dobrze określony i niesprzeczny wewnętrznie cel, wtedy gdy w jego wyniku i przy zachowaniu określonych warunków ten cel zostanie osiągnięty (lub rezultat będzie lepszy od spodziewanego). Co za tym idzie, efektywności nie należy określać na podstawie jednego kryterium, np. autonomicznie rozpatrywanej skuteczności.. intencjonalne działanie skuteczne, ale niesprawne. intencjonalne działanie skuteczne i sprawne. intencjonalne działanie nieskuteczne i niesprawne. intencjonalne działanie nieskuteczne, ale sprawne. Sprawność ekonomiczna. Rys. 1. Skuteczność działania intencjonalnego i sprawność ekonomiczna Źródło: opracowanie własne.. Z zaproponowanej definicji wynika także, że jeżeli kilka działań przynosi taki sam rezultat, to efektywność jednego z nich można uznać za większą, ponieważ efektywniejsze są te działania, które mają więcej cech warunkujących korzystny rezultat. Możliwa jest sytuacja, w której działania przynoszące odmienne rezultaty są tak samo efektywne: z jednej strony z kilku skoczków narciarskich, którzy skoczyli na taką samą odległość, lepszy jest ten zawodnik, który uzyskał wyższe noty za styl, z drugiej strony w wyniku przyznania ocen za poprawność techniczną kilku skoczków pomimo różnic w długości wykonanych skoków może uzyskać taką samą liczbę punktów i w efekcie zdobyć taką samą lokatę. 5. Podsumowanie Efektywność określa relacje między efektami, celami, nakładami i kosztami zarówno w ujęciu strukturalnym, jak i dynamicznym. W wypadku syntetycznego rozumienia efektywności można przychylić się do stanowiska S. Grzesiaka [1997, s. 18–22], według którego sprawność i skuteczność działania należy traktować jako dwa najistotniejsze, a przy tym równorzędne, niezależne i uzupełniające się.

(12) 114. Renata Winkler. komponenty efektywności, podobnie jak w ekonomice za komponenty takie uznaje się wydajność i oszczędność [Kotarbiński 1982, s. 111]. Literatura Adamczyk J., Nehring A. [1995], Efektywność przedsiębiorstw sprywatyzowanych, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków. Babbie E. [2003], Badania społeczne w praktyce, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Baer D., Wermke M. [2000], Das groβe Fremdwörterbuch. Herkunft und Bedeutung der Fremdwörter, Dudenverlag, Mannheim. Bańkowski A. [2000], Etymologiczny słownik języka polskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Bielski M. [1986], Efektywność organizacji – pojęcie wielowymiarowe, „Prakseologia”, nr 1–2 (97–98). Bielski M. [1996], Organizacje – istota, struktury, procesy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Dictionnaire de la langue française [1994], red. D. Morvan, Dictionnaires LeRobert, Paris. Greimas A.J., Keane T.M. [1992], Dictionnaire du moyen français, Larousse, Paris. Grzesiak S. [1997], Metody ilościowe w badaniu efektywności ekonomicznej przedsiębiorstw, Rozprawy i Studia, t. 266 (CCCXL) , Wydawnictwo Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego, Szczecin. Holstein-Beck M. [1997], Być albo nie być menedżerem, Infor Book, Warszawa. Kotarbiński T. [1982], Traktat o dobrej robocie, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. Kotarbiński T. [1999–2003], Dzieła wszystkie. Prakseologia, cz. 1–2, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wydawnictwo Polskiej Akademii Nauk, Wrocław–Warszawa–Kraków. Leszczyńska A. [2004], „Luka organizacyjna” miarą efektywności gospodarowania [w:] Efektywność przedsięwzięć publicznych i rozwój gospodarczy, red. P. Soroka, Oficyna WSZ–SZ, Warszawa. Nowicka-Skowron M. [2000], Efektywność systemów logistycznych, PWE, Warszawa. Pszczołowski T. [1978], Mała encyklopedia prakseologii i teorii organizacji, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław. Pszczołowski T. [1982], Zasady sprawnego działania. Wstęp do prakseologii, Wiedza Powszechna, Warszawa. Pszczołowski T. [1984], Organizacja od dołu i od góry, Wiedza Powszechna, Warszawa. Rybicki W. [2005], O wielostronności, relatywizmie i złożoności kategorii efektywności, Prace Naukowe Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, nr 1060: Efektywność – rozważania nad istotą i pomiarem, red. T. Dudycz, Wrocław. Samuelson P.A., Nordhaus W.D. [1995], Ekonomia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Słownik języka polskiego [1978–1981], red. M. Szymczak, PWN, Warszawa. Słownik łacińsko-polski [2001], red. nauk. J. Korpanty, Wydawnictwo Szkolne PWN, Warszawa..

(13)