Obraz diecezji wrocławskiej w procesach informacyjnych z lat 1655-1732

Jan Kopiec

Obraz diecezji wrocławskiej w

procesach informacyjnych z lat

1655-1732

Studia Theologica Varsaviensia 26/2, 141-159

! S tu d i a T h e o l. V a rs. I 26 (1938) n r 2

J A N K O PIEC

OBRAZ DIECEZJI WROCŁAWSKIEJ W PROCESACH INFORMACYJNYCH Z LAT 1655— 1732

W S T Ę P

Po Soborze T ry d en ck im w szedł w życie bardzo szczegółowy i ściśle o kreślony sposób pow oływ ania biskupów w K ościele katolickim . Z achow ując w ytw orzone w po przednim okresie zw yczaje i k o m p eten cje różn y ch czynników (np. w y b o ry k a­ pitu ln e, postu lacje czy nom in acje m onarchów ), uściślono tera z k ry te ria i w pływ k o n g reg acji rzy m sk ich co do zatw ierd zania i prekonizacji k an dyd ató w . Znalazło to sw ój k o n k re tn y w y­ raz w ujęciu w szczegółowe ra m y b ad ania k w alifik acji k a n d y ­ d a ta na biskupstw o, jak rów nież zeb ran ia a k tu a ln y c h w iado­ m ości o stan ie diecezji, dla k tó re j m iał być m iano w any now y o rd y n a riu s z .1 O dpow iednim i d o kum entam i papieskim i re g u lu ­ jącym i owe w y m ag an ia b y ły p rzede w szystkim k o n sty tu c ja G rzegorza X IV O nus A postolicae s e rv itu tis z 15 m aja 1591 r. o raz in stru k c ja U rb a n a V III S i processus z 1627 r. Spośród w ym agań w nich w yliczonych in te re su ją n as Interrogatoria pro habenda in fo rm a tio ne sta tu s ecclesiae, k tó re p rak ty czn ie b y ły podstaw ow ym i źródłam i w iedzy kan celarii pap iesk iej o d anei d ie c e z ji.2 K w estia ta obejm ow ała 13 p y tań , k tó re m iały przybliżyć obraz d an ej diecezji: 1. położenie, wielkość, licz­ b a domów i w ie rn y c h m iasta biskupiego, 2. k a te d ra , jej wez-. w an ie i w ygląd, 3. zw iązek m etro p o litaln y diecezji, 4. liczeb­ ność k a p itu ły i k le ru p rzy k ated raln eg o , ich dochody, p reb e n

-1 P o r. H . J e d i n, D ie R e fo r m d e s b is c h ö flic h e n I n fo r m a tiv p r o z e s s e s a u f d e m K o n z il v o n T r ie n t, „ A rc h iv f ü r k a th o lis c h e s K ir c h e n r e c h t” 116: 1939, s. 389— 413 ( p r z e d ru k w : T egoż, K ir c h e d e s G la u b e n s — K ir c h e d e r G e sc h ic h te , F r e ib u r g —B a s e l—W ie n 1936, B d 2, s. 441—4" 9. 2 D ru k o w a n e w C a n o n e s e t d e c r e ta C o n c ilii T r i d e n ti n i, e d . F r ie d - b e r g, L ip s ia e 1853, s. 494— 500, ta k ż e w T . D ł u g o s z a , B is k u p ia „ vi­

s ita tio li m i n u m ”, „ C o lle c ta n e a T h e o lo g ic a ” 14: 1933, s. 109— 112. O m ó w ił

je W . M ü l l e r , D ie c e zja k r a k o w s k a w r e la c ja c h b is k u p ó w z X V I I — — X V I I I w ie k u , „ R o c z n ik i H u m a n is ty c z n e ” 13: 1965 z. 2, s. 40— 41.

d y teologa i p e n ite n cja rz a , 5. d u szp asterstw o w k a te d rze i po­ siadanie chrzcielnicy, 6. z a k ry stia z w yposażeniem , chór, orga­ ny, dzw ony i cm en tarz, 7. relik w ie posiadane przez k ated rę, 8. rezy d en cja b iskupia, 9. dochody b iskupstw a, 10. ilość p a ra ­ fii, kolegiat, klasztorów , b rac tw i szpitali w m ieście biskupim , 11. rozległość diecezji i liczba m iejscow ości, k tó re obejm uje, 12. sem in ariu m duchow ne i liczba alum nów , 13. okres w a k a n - su d ie c e z ji.3 Z tego u k ład u p y ta ń i p ro b le m aty k i diecezjalnej w ynika, że k w estion ariu sz jest odbiciem sy tu a c ji diecezji w ło­ skich, m ałych liczebnie i tery to rialn ie, n a to m ia st stanow czo nie oddający n ieraz bardzo skom plikow anej sy tu a c ji w diece­ zjach in n y ch k rajó w . 4 N iem niej w łaśnie tak ie p y ta n ia zadaw a­ no św iadkom w procesach in fo rm acy jn y ch dla biskupów w ro­ cław skich.

P R O C E S Y IN F O R M A C Y JN E B IS K U P Ó W W R O C Ł A W S K IC H Z L A T 1655— 1732

N a jsta rsz e procesy in fo rm acy jn e dla W rocław ia w sw ej no­ w ej form ie zostały przeprow adzone dopiero w połow ie X V II w. po zgonie b isk up a K aro la F erd y n an d a W azy w 1655 r. Do koń­ ca czasów au stria c k ic h (ch arak tery zu jący ch się uciążliw ym p a­ tro n a te m cesarzy z d y n astii H absburgów n ad K ościołem k a­ tolickim w duchu rek ato licy zacji i w y tw orzen ia tzw . cesar­ skiego katolicyzm u) w 1742 r., d y sp o nu jem y 6 -k ro tn y m i s ta ­ ran ia m i o obsadzenie stolicy w rocław skiej i — konsekw en­ tn ie — odpow iedziam i św iadków o stan ie diecezji. 5

W 1655 r. cesarz F e rd y n a n d polecił k a p itu le w y bór swego b ra ta Leopolda W ilhelm a, będącego już bisku p em S trasb u rg a, P assaw y, O łom uńca i H alb erstad t. W celu dopełnienia fo rm al­ ności zw iązanych z procesem in fo rm acy jn y m , w siedzibie n u ncju sza w iedeńskiego S. Pannocieschi odpow iadali na p y ­ tan ia su p er sta tu : Jo a n n es Georgii, la t 49, pochodzący z F ra n

-* P r z y ta c z a je W . M ü l l e r , a r t. c y t., s. 40— 41. 4 P o d k re ś lił to ta k ż e M ü lle r, ta m ż e , s. 40. 5 O w y b o ra c h b is k u p ó w w ro c ła w s k ic h w ty m o k re s ie p is a ł H . J e -d i n, D ie K r o n e B ö h m e n u n -d -d ie B r e s la u e r B is c h o fs w a h le n 1468— 1732, „ A rc h iv f ü r s c h le s is c h e K irc h e n g e s c h ic h te ” 4: 1939, s. 191— 203, a ie n ie u w z g lę d n ił m a t e r i a łó w z a w a r ty c h w p y ta n ia c h s u p e r s ta tu . P o d o b n ie w s ta r s z y c h p u b lik a c ja c h o p o szc z e g ó ln y c h e le k c ja c h , g łó w n ie J. J u n - g n i t z a, te m a ty k a t a n ie w y s tę p u je . In te r e s o w a ły a u to r ó w k w e s tie p rz e b ie g u e le k c ji i w s z e lk ic h ó w c z e sn y c h u k ła d ó w k o ś c ie ln o -p o lity c z - n y ch . D o p ie ro w n o w sz y c h c z a sa c h b a d a c z e s ię g n ę li do in f o r m a c ji o d ie c e z ji w te j k a te g o r ii ź ró d e ł. S zczeg ó ło w e in f o r m a c je p rz y p o szcze­ g ó ln y c h p ro c e s a c h n iż e i

OBRAZ DIECEZJI WROCŁAWSKIEJ

₁₄₃

konii, zam ieszkały w N ysie (28 IX 1655), F ran ciszek v. R equ- esens, lat 56, z A n tw erp ii, prep o zy t k a p itu ły k a te d ra ln e j w O łom uńcu, oraz O ktaw iusz de Terzen, la t 37, k an o nik w iedeń­ ski i kolegiaty św. K rzyża w e W rocław iu. 6 O baj pierw si po­ w oływ ali się na w iadom ości z autopsji, jedyn ie trzeci n a re ­ lacje.

W listopadzie 1662 r. zm arł biskup L eopold W ilhelm i ty m razem cesarz F e rd y n a n d III n arzu cił swego k a n d y d a ta , ty m razem swojego 14-letniego sy n a K aro la Józefa, rów nocześnie tak że — obok w rocław skiego, n a b isk u pstw a w O łom uńcu i Passaw ie. W procesie in fo rm acy jn y m o tw a rty m przez n u n c ju ­ sza C. C arafę w d n iu 21 III 1663 sk ładali zeznania dw aj w y ­ b itn i przedstaw iciele kościelnego środow iska w rocław skiego, m łodzi, ale z doskonałą znajom ością sy tu acji diecezji. Byli n i­ m i: K aro l F ran ciszek N eander, la t 36, k an o n ik k a te d r a ln y 7 oraz Fran ciszek K saw ery W einzerle, la t 26, z tejże k a p itu ły .8 O baj byli ludźm i bardzo k o m p eten tn y m i dla udzielenia in fo r­ m acji o K ościele n a Ś lą s k u .9

Bardzo szybko zaw akow ała znow u diecezja ze w zględu n a ry ch łą śm ierć chorow itego K a ro la Józefa i już 11 VI 1664 r. w Linzu w rezy d en cji C arafy zjaw ili się dw aj p rzedstaw iciele kościoła w rocław skiego, b y odpow iadać w procesie in form a­ cy jn y m S eb astiana Rostocka, dotychczasow ego archidiakona, w yb ran ego przez k a p itu łę bez nacisk u cesarza. Ja k o pierw szy zeznaw ał J a n J a k u b B ru n e tti, la t 36, z pochodzenia Włoch,

• T e k s t p ro c e s u in f o rm a c y jn e g o w ra z z o d p o w ie d z ią ś w ia d k ó w z n a j­ d u je m y w A rc h iw u m W a ty k a ń s k im (d a le j: A-SV) A rc h . N u n z. d i V ie n ­ n a — P ro c e ssi c a n o n ic i n r 107. D la z ro z u m ie n ia m ie js c a ty c h m a te ­ r i a łó w w A SV b a rd z o u ż y te c z n e s ą a r t y k u ły R . R i t z 1 e r a : B is c h ö flic h e

I n fo r m a tiv p r o z e s s e i m A r c h iv d e r D a ta rie , „ R ö m isc h e Q u a r ta l s c h r i f t

f ü r C h ris tlic h e A lte r tu m s k u n d e u n d K irc h e n g e s c h ic h te ” 50: 1955, s. 95— 101, o ra z D ie b is c h ö flic h e n I n fo r m a tiv p r o z e s s e i n d e n „ P rocessus

C o n s is to r ia le s ” im A r c h iv d e s K a r d in a ls k o lle g s b is 1907, „ R ö m isc h e H i­

s to ris c h e M itte ilu n g e n ” 2: 1959, s. 204— 220. E le k c ję L e o p o ld a W ilh e lm a , c h a r a k t e r y s ty k ę ś w ia d k ó w w p ro c e s ie in f o r m a c y jn y m o ra z o d p o w ie d z i o s ta n ie d ie c e z ji a n a l z u je A. S t r n a d, W a h l u n d In fo r m a tiv p r o z e s s E r z h e r z o g L e o p o ld W ilh e lm s v o n O e ste r re ic h , F ü r s tb is c h o f v o n B r e s la u (1655— 1662). N a c h r ö m is c h e n Q u e lle n , „ A rc h iv f ü r s c h le s is c h e K ir c h e n ­ g e s c h ic h te ” 26: 1968, s. 153— 190. 7 J e g o b io g ra fię p r e z e n tu je J . M a n d z i u k , K a ro l F r a n c is z e k N e ­

a n d e r — b is k u p s u fr a g a n w r o c ła w s k i, „ C o llo q u iu m S a lu tis . W ro c ła w ­

s k ie S tu d ia T e o lo g ic z n e ” 12: 1980, s. 167— 190. 8 P o d s ta w o w e d a n e o n im p o d a je J . J u n g n i t z , D ie B r e s la u e r G e r - m a n ik e r , B re s la u 1906, s. 178— 182. 9 T e k s ty ic h z e z n a ń i o d p o w ie d z i z n a jd u j ą się w A S V , A rc h . N u n z , d i V ie n n a , P ro c e s s i 132. D o ty c h c z a s t a e le k c ja n ie b y ła p r z e d m io te m o d rę b n e g o s tu d iu m .

od 13 la t w k a p itu le k a te d ra ln e j i jej scholasty k , oraz W alen­ ty B arth o niu s, la t 30, z Raciborza, w ik ariu sz k a te d ra ln y . O baj byli w sta n ie w yczerp ująco odpow iedzieć n a postaw ione p y ­ tania. 10

W 1671 r. n a biskupstw o w rocław skie zarów no papież jak i cesarz w y su n ęli k a rd y n a ła F ry d e ry k a von H essen -D arm stadt. Ze w zględu n a osobę k a n d y d a ta , przebyw ającego w Rzym ie s ta ­ le, uczestn icy procesu info rm acy jneg o zjaw ili się tam że, odpo­ w iadając n a p y ta n ia 13 X II 1671 r. B yli to: k an o n ik w rocław ­ ski, “łż -ie tn i J a n H e n ry k H eym an a R osen th al oraz Tomasz H ancke, 30-letni obyw atel m iasta W rocław ia. O baj udzielili bardzo w y czerp u jący ch od p o w ied zi.11

W ybory i obsada diecezji w ro cław sk iej po śm ierci k a rd y n a ­ ła F ry d e ry k a n ależały do jed ny ch z n a jtru d n ie jsz y c h . P o cząt­ kowo bow iem w iększość k a p itu ły w y b ra ła p a ste rza śląskiego w osobie b isk u p a ołom unieckiego K arola, godzącego się zresz­ tą ch ętn ie na te n w ybór. A le p rag n ien iem cesarza było, by biskup em w ro cław sk im został b ra t cesarzow ej J e rz y W olfgang. W praw dzie proces in fo rm a c y jn y n a rzecz K aro la ołom uniec­ kiego już się p rzed n u n cju szem F. Buonvisio toczył, w raz z przesłu ch an iem św iadków , jednakże przeprow adzono w olę m onarchy. I chociaż w ty m że ro k u J e rz y W olfgang zm arł, to n a jego m iejsce w y b ran o m łodszego b ra ta cesarzow ej i nie­ doszłego biskupa, F ran ciszk a L udw ika. N a jego rzecz nie p ro ­ w adzono już odrębnego procesu, ty lk o uznano odpowiedzi,

10 M a te r ia ły p ro c e s u p rz e c h o w y w a n e w A S V , P ro c . C o n s is to ria li, vol. 62 ff. 6 9 1 r—723v. T a k ż e A rc h . N u n z. d i V ie n n a , P ro c e s s i 140. M ik ro film te g o p ro c e s u z n a jd u j e się w L u b lin ie , p o r. B. K u m o r , K a ta lo g m i ­ k r o f ilm ó w O ś r o d k a A r c h iw ó w , B ib lio te k i M u z e ó w K o ś c ie ln y c h p r z y K a to lic k im U n iw e r s y te c ie L u b e ls k im , n r 1, „ A rc h iw a , B ib lio te k i i M u ­

z e a K o ś c ie ln e ” 6: 1963, s. 137, sy g n . 133. J e d n e m u z n a jw ię k s z y c h b i­ s k u p ó w w r o c ła w s k ic h s p e c ja ln ą m o n o g r a fię , do d ziś w z a s a d z ie a k tu ­ a ln ą , p o ś w ię c ił J. J u n g n i t z, S e b a s tia n v o n R o s to c k , B is c h o f v o n B r e s la u , B r e s la u 1891, z o p is e m e le k c ji (s. 86— 98) i w ia d o m o ś c ia m i о ś w ia d k a c h , a le b e z p rz y to c z e n ia in te r e s u ją c y c h n a s m a te ria łó w . 11 P o s ia d a m y d w a te k s ty p ro c e s u (d w a u c h w y c e n ia p o d w ó jn y c h t e k ­ s tó w p ro c e s ó w zob. R. R :tz le r , In f o rm a tiv p r o z e s s e im A rc h iv d e r D a ­ ta r ie , a r t. c y t. s. 98) w A S V : P ro c . C o n sis. v ol. 70 ff. 1313r— 1316v, o ra z P ro c . D a ta r ia e , v o l 50 ff. 69r—73r. T a k ż e m ik r o f ilm y o b u w O ś ro d k u A B M K sy g n . 133 i 135. S ta r s z a m o n o g r a fia k a r d y n a ł a p ió r a Р . В u с li­ m a η n a, F r ie d r ic h , L a n g r a f v o n H e s s e n -D a r m s ta d t, M a lte s e r r itte r , K a r d in a l u n d B is c h o f v o n B re s la u 1883, p o s ia d a o p is w y b o ru jeg o n a

s to lic ę w ro c ła w s k ą (s. 26— 31), a le b ez w y k o r z y s ta n ia m a t e r i a łu z p r o ­ c e su in f o rm a c y jn e g o . S ię g n ę ła do n ieg o R. E. S c h w e r d t f e g e r ,

F r ie d r ic h v o n H e s s e n — D a r m s ta d t. E in B e itr a g z u s e in e m P e r s ö n lic h ­ k e it s b i ld a n h a n d d e r Q u e lle n im V a tik a n is c h e n A r c h iv , „ A rc h iv f ü r

sc h le sis c h e K ir c h e n g e s c h ic h te ” 41: 1983, s. 188—190.

15]

»

OBRAZ DIECEZJI WROCŁAWSKIEJ _{1 4 5}

udzielone w cześniej, p rz y b isku p ie K aro lu o ło m u n iec k im .12 A zeznaw ało w ty m procesie w ielu św iadków w czerw cu 1682 r. w rezy d en cji n u n cju sza w W iedniu. N ajp ierw M ichał H en ry k P ietsch , la t 28, człow iek św iecki, „iu ris p racticu s ap u d curiam V ra tisla v iae ”, n a stę p n ie J a n S ebastian G od fry d Peschel, la t 21, „iu ris c a n d id a tu s” z W iednia, ale pochodzący z W rocław ia; d alej K asp er F ran ek , la t 26, b a k a ła rz teologii n a un iw ersytecie w iedeńskim , kap łan , oraz jeszcze dodatkow o dla uzupełnienia p y ta ń 9 i 11 F ran ciszek F riesh ey sen ab E ysenberg, la t 30, czło­ w iek świecki, „ex S lesia”, bez bliższego sprecyzow ania (dodat­ kowo jeszcze 3 osoby zeznaw ały ty lk o z p y ta ń o kw alifik a­ cjach k and y data). O dpow iedzi o stan ie diecezji bardzo obszer­ ne, dają w m iarę p rzek o n y w u jący obraz dieeezji w rocław skiej w przeddzień tu re c k ic h n ieb e z p ie c z e ń stw .13

F ran ciszek L udw ik N eu b u rg zasiadał na stolicy w rocław ­ sk iej 49 la t (był rów nocześnie b iskupem w orm ackim , p rep o­ zy tem w E llw angen, arcy b isk u p em trew irsk im , potem m ogunc- kim i kanclerzem Rzeszy). Po jego zgonie w 1732 r. jeszcze ty lk o raz w okresie h ab sb u rsk im m ianow ano b isku pa w ro ­ cław skiego. Został n im F ilip L udw ik von S inzendorff, syn znanego z początków X V III w. m in istra cesarskiego, d otych­ czasow y biskup diecezji R aab na W ęgrzech. Form alności zw ią­ zane z u zyskaniem odpowiedzi n a p y tan ia su p er s ta tu p rzep ro ­ w adził z upow ażnienia n u ncjusza D. Passionei su frag an w ro ­ cław ski D aniel E. Som m erfeld. Ja k o św aidków w procesie in ­ fo rm a cy jn y m w y b rał: M ikołaja M aldera, la t 74, kap łan a, w i- k^riusza-sen iora p rzy k a te d rze oraz w icedziekana k o leg iaty św. K rzyża w e W rocław iu, a tak że dw u w ik ariu szy k a ted raln y ch :

18 W p ro c e s ie in f o r m a c y jn y m F r a n c is z k a L u d w ik a z n a jd u je m y u w a ­ gę k a n c e la r ii n u n c ja t u r y w ie d e ń s k ie j p od d a tą 9 V III 1683 r.: „ Q u o d s t a t u m e c c le sia e V ra tis la v ie n s is f u i t s a tis f a c tu m in p ro c e s s u r e c e n t e r f o r m a to p ro e p isc o p o O lo m u c e n s e e t a d S a n c tita te m S u a m tr a n s m is s o p o s t q u o d te m p u s n o n p o te s t e v e n ir e p r o b a b ilite r a lia v a r ia tio q u a m q u a e fo r s a n p r o c e d e r e t e t p r a e s e n ti b e llo T u r e a r u m e t re b e lliu m H u n - g a r o r u m p e r q u o s e tia m im p e d itu r c o m m e rc iu m ita , u t n ec p e r a liq u a m c o m m is sio n e m , s e u s u b d e le g a tio n e m p o s s e t o b tin e r i in f o r m a tio ” , A SV , A rc h . N unz. d i V ie n n a , P ro c e s s i 213.

18 T e k s ty o d p o w ie d z i w p ro c e s ie in f o rm a c y jn y m b is k u p a K a r o la d la W ro ła w ia m a m y w A SV , A rc h . N u n z. d ie V ie n n a , P ro c e s s i 208, ą ta k ż e w k o p ii w A SV , N u n z. d i G e r m a n ia 773. D la b is k u p a F r a n c is z k a L u d ­ w ik a zob. p rz y p . 12. O w y m s k o m p lik o w a n y m p o d w ó jn y m w y b o ro m b i­ s k u p a w ro c ła w s k ie g o p o św ię c ił szczeg ó ło w e s tu d iu m J . J u n g n i t z,

D ie B r e s la u e r B is c h o fs w a h l 1682183, „ Z e its c h rift des V e re in s f ü r G e­

s c h ic h te u n d A lte r th u m S c h le s ie n s ” 35: 1901, s. 245— 257, b ez o m ó w ie n ia o d p o w ie d z i o s ta n ie d ie c e z ji.

51-letniego M ichała Sigm unda i 36-letniego Ja k u b a G itzlera. W szyscy w ięc pochodzili ze stolicy diecezji, więc m ogli od­ pow iadać jako dobrze zorientow ani. A le pełne odpowiedzi po­ dał ty lk o pierw szy z nich, n ato m iast p rzy n a stęp n y ch zadowo­ lono się ty lk o fo rm u łą „u t testis 1 vel 2”, z uzupełnieniam i jedynie bardzo drobnym i. W iadom ości jed n a k z tego procesu inform acy jn eg o stanow ią jak b y podsum ow anie sta n u diecezji w rocław skiej niem al w przeddzień zajęcia Ś ląska przez P r u ­ sy. 14

D ysponujem y więc sześciu n a jsta rsz y m i procesam i in fo rm a­ cyjn y m i dla W rocław ia w czasach panow ania au striackiego na Śląsku, z czego pięć pierw szych z la t 1655— 1682, szósty do­ piero po pół w ieku. N a p y tan ia o s ta n diecezji odpow iadało łącznie 16 osób, zdecydow anie re k ru tu ją c y c h się ze środow i­ ska w rocław skiego, zarów no k apitulnego, jak i świeckiego. P rz y jrz y jm y się teraz ow ym w iadom ościom o diecezji, gdyż n a ich podstaw ie wT znacznej m ierze otoczenie papieskie form o­ wało sobie podstaw ow e w yobrażenie o te j odległej d ie c e z ji.13 Była ona p rzed m io tem zainteresow ania nie ty lk o Stolicy Apo­ stolskiej, ale także cesarza, gdyż w in te re su ją c y m nas okresie aż 5-k ro tn y m i k an d y d a ta m i b y li ludzie cesarza i jego w ola o tw arła im drogę do piastow ania najw yższego u rzędu koś­ cielnego n a Śląsku.

O B R A Z D IE C E Z J I W R O C Ł A W S K IE J W P R O C E S A C H IN F O R M A C Y JN Y C H

Rozległa diecezja w rocław ska zgodnie z brzm ien iem p y ta ń w procesie in fo rm a c y jn y m z pew nością n ie m ogła być uchw y­ cona w e w szystkich, jakże złożonych przejaw ach. Będziem y

14 M a te r ia ły ź ró d ło w e te g o p ro c e s u z n a jd u j ą się w A SV , P ro c . C ons, vol. 118 ff. 630r— 655v (m ik ro film w O ś ro d k u A B M K 137). E le k c ja te g o b is k u p a z a jm o w a ła ju ż C. G r i i n h a g e n a (D ie B is c h o fs w a h l d e s K a r ­

d in a ls v o n S in z e n d o r f 1732, „ Z e its c h rift d es V e re in s f ü r G e s c h ic h te u n d

A lte r th u m S c h le s ie n s ” 26: 1892, s. 196— 212), a le p e łn e m a te r ia ły , ta k ż e o d p o w ie d z i o s ta n ie d ie r e z ji, w y k o rz y s ta ł d o p ie ro A . S t r n a d, D er

K a m p f u m e in E lig ib ilitä ts b r e v e . R ö m is c h e Q u e lle n z u r B r e s la u e r B i­ s c h o f s w a h l d e s K a r d in a ls P h ilip p L u d w ig v o n S in z e n d o r f (1732), „ A r­

c h iv f ü r sc h le sis c h e K irc h e n g e s c h ic h te ” 33: 1975, s. 68— 124.

15 D ru g im ta k i m ź ró d łe m , tr a k to w a n y m je d n a k ż e z ró ż n y m i z a s tr z e ­ ż e n ia m i, są r e l a c je „ a d li m i n a ”, k tó r e w s w e j r e d a k c j i p o s łu g iw a ły się, do c z a su w p r o w a d z e n ia od 1740 r . u je d n o lic o n e g o k w e s tio n a riu s z a , u k ła d e m z p ro c e s ó w in f o rm a c y jn y c h . P o r. W . M ü l l e r , a r t. cy t., s. 39— 40. O r e la c ja c h w ro c ła w s k ic h in f o r m u je J . K o p i e c , R e la c je b i­ s k u p ó w w r o c ła w s k ic h „ad lim in a ” z X V I I i X V I I I w ie k u , „ N asza P r z e ­

szło ść” 68: 1987 (w d ru k u ).

jed n a k m ieli p rz y n a jm n ie j podstaw ow y obraz jej stolicy, k a­ ted ry , in sty tu cji bisk up stw a, chociaż pozostałe kw estie zostaną też poruszone. Tych 12 p y ta ń (trzynaste, p y tają ce o okres w a- k sn su , nie wchodzi do naszych rozw ażań) pozw ala na ujęcie k ilk u zasadniczych tem atów .

1. W rocław — stolica diecezji. In fo rm acje w ty m w zględzie zaw ierają odpowiedzi n a p y ta n ia 1 i 10. P rz y opisie stolicy b iskupstw a jako m iasta podkreślano zasadniczo dw a m om enty. P ierw szy to w ielkość W rocław ia — u rb s m agna — u w y d a tn ia ­ jąca się szczególnie w p orów naniu ze stolicą cesarstw a, W ied­ niem , gdyż najczęściej procesy tu ta j się d o k o n y w a ły .16 N ie­ k iedy n a podstaw ie auto p sji św iadkow ie p o tra fili dodać, że położony jest W rocław n ad O drą, a M. M alder jeszcze dokład­ n iej, że n ad O drą i O ła w ą .17 Nie jest w ykluczony fak t, że sw ój cgrom m iasto zawdzięczało sw ej roli jako stolicy p ro ­ w incji śląskiej w ram ach K ró lestw a Czech i cieszyło się licz­ n y m i przyw ilejam i. 18 Rozległość m iasta m iała ilu strow ać także liczba domów — św iadkow ie podaw ali, że było ich od 200019 do 5 0 0 0,20 ale niem al w szyscy zastrzegali się, że nie jest to liczba precy zyjn a. Oprócz ty ch ściśle fak tograficzn ych da­ nych, znajdow ały się w odpow iedziach także oceny m iasta, pię­ knego, 21 co było chyba rów noznaczne z w yrażeniem rzeczy­ w istego zachw ytu.

D rugim elem en tem była liczba m ieszkańców . D ane te sta ­ now iły uzupełnienie poprzednich inform acji. W dużym m ieś­ cie zam ieszkiw ała dość pokaźna liczba m ieszkańców . Podaw ana cy fra 70 tysięcy m ieszkańców b y ła jed nak od raz u reflek to ­ w ana znikom ą ilością kato likó w w m ieście — od 3 do 5 tysięcy. Bliższe określenia podał jeszcze H ancke w 1671, że to głów nie u rzędn icy cesarscy sk ład ają się na tę lic z b ę ,22 oraz w n a­ stęp n y m procesie z 1682 r. P e s c h e l.23

j-rjj OBRAZ DIECEZJI WROCŁAWSKIEJ ^47

15 E r it m a g n a s ic u ti V ie n n a , e t f o r ta s s is e tia m m a io r p o p u lo s a (R e- q u e s e n s 1655), a F r a n c k 1682 p o w ie d z ia ł, że „ m a io r q u a m V ie n n a ” . U w a ­ g a : w d a ls z y c h p rz y p is a c h n ie p o d a je m y te ż s y g n a tu r z a k a ż d y m r a ­ zem , g d y ż w s z y s tk ie p o c h o d z ą z w y lic z o n y c h w y ż e j ź ró d e ł. 17 I n p la n itia e p ro p e f lu m e n O d e ra (R e q u e se n s 1655). C iv ita s e s t c o n ­ s t r u c t a a d O d e ra m in s u p e r io r i S ile s ia (sic!) — H a n c k e 1671. 18 T a k w sz y sc y ś w ia d k o w ie w p ro c e s a c h in f o rm a c y jn y c h . 19 W ięk szo ść ś w ia d k ó w p o d a je tę c y frę . 20 T a k p o d a ł P e s c h e l 1682. 21 U rb s fa m o s a , in s ig n is , p o te n s c o m m e rc iis in p ro v in c ia A u s tr ia e (T e rz e n 1655). C iv ita s e s t p u lc h r a (P ie ts c h 1682). V r a tis la v ia e s tq u e p u l­ c h r itu d in is a d m ir a n d a e , s ic u t e t m a g n itu d in is (M a ld e r 1732).

22 E x h is p a u c i s u n t c a th o lic i, n e m p e o ffic ia le s c a e s a r e i e t a lii cives. 23 L ic e t s u n t o m n e s h a e r e tic i, p r a e t e r a liq u a m n o ta b ile m p a r te m c a

-1 4 8 JAN KOPIEC [8 ]

J a k b y uzupełn ien iem opisu m iasta biskupiego jest p y tan ie 10, dotyczące kościelnego obrazu in sty tu c ji w stolicy diecezji — poza k a te d rą, dla k tó re j zarezerw ow ano in n e p y tan ia. Na treści ty ch odpow iedzi zaciążyły w y d arzen ia R eform acji, któ­ ra spow odow ała przek ształcen ie się W rocław ia w siln y b astion p ro te s ta n ty z m u .24 T aki b y ł to n odpow iedzi św iadków w p ro ­ cesach in fo rm acy jn y ch . W spom inali, że kiedyś b y ły w ty m m ieście parafie, k lasz to ry i inn e in sty tu c je kościelne, ale te ­ ra z są w ręk a c h p ro te sta n tó w (nazyw anych ko nsek w en tnie h e­ rety k am i). 25 Je d y n ie kato lick a w sw ym c h a ra k te rz e pozostała w yspa tu m sk a — św. J a n a C hrzciciela — leżąca poza m ia­ stem , z k a te d rą i in n y m i jeszcze s tru k tu ra m i. Owe n iesp re- cyzow ane w początkow ych procesach stw ierdzen ie m iało dać ogólne odczucie sy tu a c ji stolicy diecezji, bez w nik an ia w do­ k ład n e w yliczenie w szystkich kościelnych m iejsc w e W rocła­ w iu. D opiero później p o jaw iały się pew ne uściślenia. I ta k N ean der w 1663 r. podał, że p raca d u szp astersk a b yła sp ra ­ w ow ana w kościołach zakonnych i w y liczył je. W 1682 r. P ie tsc h w yliczył także istn iejące b ractw a — b y ły to znaki co­ raz b ard ziej opty m isty czny ch nastrojów . Szczególnie sy tu acja katolicyzm u w stolicy Ś ląska popraw iła się w okresie rządów biskupa F ran ciszk a L udw ika i dlatego N. M alder m ógł w 1732 r. podać już dość obszerną c h ra k te ry sty k ę W rocław ia. Rozpo­ czął sw ój w yw ód od stw ierdzenia, że ze w zględu n a b ra k katolick ich p arafii, za czasów b isk u pa F ranciszka L udw ika udzielono dom inikanom , k o n w en tu aln y m i krzyżow com z czer­ w oną gw iazdą p raw p a ra fia ln y ch w ich kościołach. Poza m ia­ stem tak ie praw o posiadało opactw o kanoników reg u la rn y c h

th o lic o r u m , p r o u t q u o tid ie c a th o lic o r u m n u m e r u s a u g e tu r in q u a n tu m p o te s t co g n o sci a c o n c u rs u illo r u m , q u i v e n iu n t a d p ro c e s s io n e m S a n c ­ tis s im i C o rp o ris C h ris ti. W a r te z a c y to w a n ia je s t u z a s a d n ie n ie d la ta k ie g o s tw ie r d z e n ia : scio, q u ia s u m c a th o lic u s , n a tu s in d ic ta c iv ita te , u b i m a n s i p r a e t e r a n n u m e t m e d iu m q u o m a n e o V ie n n a e . D y s p o n u je m y m o n o g r a fią h is to ry c z n ą W ro c ła w ia , u w z g lę d n ia ją c ą z n a c z n y d o ro b e k c z ą s tk o w y . W . D ł u g o b o r s k i , J. G i e r o w s k i i K. M a l e c z y ń - s к i, D z ie je W r o c ła w ia d o r o k u 1807, W a rs z a w a 1958. 24 P iś m ie n n ic tw o h is to ry c z n e d o ty c z ą c e R e f o r m a c ji w e W ro c ła w iu i n a Ś lą s k u je s t o b fite . P o r. jeg o o m ó w ie n ie J . D r a b i n a , Z d z ie jó w b a d a ń p o c z ą tk o w e g o o k r e s u R e fo r m a c ji w r o c ła w s k ie j, „ C o llo q u iu m S a lu ­ tis . W ro c ła w s k ie S tu d ia T e o lo g ic z n e ” 13: 1982, s. 163— 178; J. K o p i e c ,

H is to r io g r a fia D ie c e z ji W r o c ła w s k ie j do r o k u 1821, „ A rc h iw a , B ib lio ­

t e k i i M u z e a K o ś c ie ln e ” 45: 1982, s. 277— 289.

25 M u lta e s u n t p a ro c ia e , se d o m n e s a b h a e r e tic is g u b e r n a ta e (G e o rg ii 1655). P a r o c h ia e s u n t 0" c u p a ta e (N e a n d e r 1663). P o d o b n e u ję c ia p rz e ­ w ija j ą się w e w s z y s tk ic h o d p o w ie d z ia c h .

św. A u g usty n a N M P „na P ia sk u ”. Jeszcze b y ła k om enda joan- nitów pw. Bożego Ciała w m ieście i tu ta j p racę duszp astersk ą prow adzili krzyżow cy. Ten w stęp w skazyw ał, że sp o jrzenie na W rocław pozw ala uchw ycić postępu jące zm iany w k ie ru n k u re - katolicyzacji. D alej M. M alder p rzed staw ił poszczególne in sty ­ tucje:

— kolegiaty: na w yspie tu m sk iej, św. K rzyża, w k tó re j odby­ w a się służba Boża dzięki rez y d u jąc y m k anonikom i w ik a riu ­ szom, oraz św. Idziego, ale gdzie nie spraw ow ało się uroczy­ stości kościelnych ze w zględu n a fungow anie ty lk o 1 kan o nika i m ałe jego uposażenie;

— k laszto ry m ęskie: k anonicy re g u ła m i św. A ug u sty n a „na P ia sk u ” , p rem o n stra te n si u św. W incentego, krzyżow cy z czer­ w oną gw iazdą p rzy kościele św. M acieja, jezuici z kolegium , dom inikanie, k o n w entualn i, reform aci, k apucyni, b o n ifratrzy . — k laszto ry żeńskie: urszu lan ki, k lary sk i, dom inikanki. — bractw a: w k a te d rz e N ajśw . S a k ram e n tu , d alej św. Seba­ stian a, N ajśw . S erca Jezusa, Różańcowe, M. B. B olesnej i św. B a r b a r y ;ίβ

— szpitale: sław ne b y ły sierocińce założone przez biskupa F ran ciszk a L udw ika, jeden dla dzieci szlacheckich, dru g i dla pozostałych, d alej p rzy tu łek dla biednych, szpital u krzyżow ­ ców oraz b o n ifratrów . W ażna też b y ła uw aga, że pozostałe — a w ięc istn iejące p rzed R eform acją — z n a jd u ją się w rękach p ro testantó w .

N a ten obraz, p rzed staw io n y przez M. M aldera, złożyły się już w ysiłki biskupów w rocław skich od S eb astian a R ostocka do F ran ciszk a L udw ika i dzięki tem u owe rela cje w procesach info rm acy jn y ch dopom agają n am dzisiaj w rek o n stru o w an iu postępów k atolicyzm u w e W rocław iu.

2. K ated ra. Rzecz c h a ra k te ry sty c z n a , że w cały m procesie in fo rm acy jn y m aż 4 p y tan ia dotyczyły k a te d ry . Ta c e n traln a św iąty n ią dla całej diecezji zasługiw ała n a szerokie jej zap re­ zentow anie. W procesach w rocław skich zdecydow ana w ięk­ szość św iadków znała k a te d rę z au to psji i n ieraz do głosu dochodziła dum a z przynależności do k a te d ra ln e j k a p itu ły w e W rocław iu jak i z dobrego sta n u pierw szej św iąty n i diecezji. W ykład o k a te d rze w e w szystkich odpow iedziach b y ł jasny i prosty. K a te d ra sta ła poza m iastem , n a w spom nianej już

j g j OBRAZ DIECEZJI WROCŁAWSKIEJ J49

M B r a c tw a z n a la z ły s w ó j o p is w w a r to ś c io w e j p o z y c ji W . B o c h n a k ,

R e lig ijn e s to w a r z y s z e n ia i b r a c tw a k a to lik ó w ś w ie c k ic h w D ie c e zji W r o c ła w s k ie j (od. X V I w . d o 1810 r.), W ro c ła w 1983.

150 JAN KOPIEC ,[10] w yspie tu m sk iej, b y ła pod w ezw aniem św. J a n a Chrzciciela (B ru n etti w 1664 r. w ym ieni jako p atro n ó w k a te d ry św. Ja n a C hrzciciela i Ew angelistę). W szyscy św iadkow ie uznaw ali k a ­ ted rę za św iąty n ię daw ną, w sp an iałej k o n stru k c ji, bogato ozdo­ bionej. 27 Zasadniczo nie w y m agała p rac rem ontow ych, poza odbudow ą w ieży, zniszczonej w czasie n a ja z d u szwedzkiego na W rocław w czasie w o jn y 30-letniej. 28 P rz y k ry ta b yła dachem m ie d z ia n y m .29 T yle z odpowiedzi n a p y tan ie 2 w procesie. D alszym ja k b y ciągiem zainteresow ania k a te d rą było p y ta ­ nie 5, tra k tu ją c e o spraw ow aniu w k a te d rze posługi duszpa­ stersk iej. O dpow iedzi przez cały in te re su ją c y n as okres były jednoznaczne, zresztą nie rozbudow yw ane. S tw ierdzano zawsze z naciskiem , że w k a te d rze zn a jd u je się chrzcielnica i jest sp ra ­ w ow ane d u szp asterstw o przez w ikariusza, delegow anego przez b isku p a z gro n a m is jo n a rz y .30 D odatkow o jeszcze sprecyzow ał W. B arth o n iu s w 1664 r., że posługa ta ob ejm u je także kole- giacki kościół św. Id zie g o .31

Do sp raw ow ania różnorodnej posługi relig ijn e j w k a te d rze p o trzeb n e są odpow iednie sp rzęty litu rg iczn e. O nich tra k to ­ w ało p y tan ie 6 w procesie in fo rm acy jn y m . A ni raz u nie spot­ kano odpow iedzi p rec y z y jn e j co do poszczególnych przedm io­ tów, ich ilości, jakości, stan u przechow yw ania. P a d a ły jedynie k ró tk ie odpowiedzi, że k a te d ra w sw ym sk arb cu posiada w y ­ starczające zasoby, zarów no pod w zględem ilości jak i bogatego

27 D la z a p o z n a n ia się z d z ie ja m i k a te d r y św . J a n a C h rz c ic ie la w in ­ te r e s u ją c y m n a s o k re s ie szczeg ó ln ie p r z y d a tn e są p o z y c je : W . S c h u l t e ,

G e s c h ic h te d e s B r e s la u e r D o m e s u n d s e in e W ie d e r h e r s te llu n g , B re s la u

1907; A. S a b i s c h , D ie B r a n d k a ta s tr o p h e a u f d e r B r e s la u e r D o m in ­

sel a m 9 J u n i 1759 u n d ih r e F o lg e n f ü r d ie b is 1945 g e lte n d e r ä u m lic h e G e s ta ltu n g , „ A rc h iv f ü r sc h le sis c h e K ir c h e n g e s c h ic h te ” 26: 1968, s.

191—209.

28 M a g n a q u id e m e t in s ig n is s t r u c tu r a e (G e o rg ii 1655). T e m p lu m e s t v a ld e a m p lu m , c o m p le c te n s tr e s n a v e s (R e q u e se n s 1655). E s t m a g n a a n tiq u e s t r u c tu r a e (N e a n d e r 1663). L a p id e a e s t r u - t u r a e le g a n tis , sa tis a m p la e t m a g n a (P ie ts c h 1682). P a r t i m e x la te r ib u s , p a r t im e x la p i­ d ib u s q u a d r a t is a e d if ic a ta , e s tq u e o b lo n g a e t e le g a n tis s t r u c tu r a e e t a lt a r i b u s m a r m o r e is e x o r n a ta . N u lla in d ig e t r e p a r a tio n e . O w ie ż y m ó ­ w ił P a q u e s e n s w 1655 r.: N u lla in d ig e t r e p a r a ti o n e n is i ta n tu m m o d o u n a tu r r is , q u a e te m p o re b e lli f u i t d e v a s ta ta a m ilitib u s . 29 C a th e d r a ... s t r u c tu r a e q u a d r a t o la p id e c u m te c to s u p r e o (F r a n c k 1682). P o d o b n ie M a ld e r — c u p ro te c ta . 20 N e a n d e r w 1664 r.: E x e r c e t u r c u r a a n im a r u m p e r 1 v ic a r iu m d e ­ p u ta t u m a c a p itu lo a m o v ib ile m . H e y m a n 1671: E x e r c e t u r c u r a a n im a r u m p e r c u r a tu m a b e p is c o p o d e p u ta tu m .

31 I n e c c le sia c a th e d r a lis e s t fo n s b a p tis m a lis , c u r a a u te m e x e r c e t in e c c le sia v ic in a S. A e g id ii p e r s u u m p r o p r iu m c u ra tu m .

[ 1 1 ] OBRAZ DIECEZJI WROCŁAWSKIEJ 1 5 1

stan u . 37 Oprócz tego p y tan ie 6 interesow ało się jeszcze in n y ­ m i elem entam i b u d y n k u k a te d ry . W ym ieniano zgodnie istn ie­ n ie chóru, organów , 33 dzwonów w dzw onnicy oraz cm entarza w pobliżu k a te d ry .

D la pełności o brazu k a te d ry w k w estio n ariu szu w procesie in fo rm acy jn y m p y tan ie 7 dotyczyło relikw ii. W szyscy św iad­ kow ie zgodnie pośw iadczali istn ien ie tak o w y ch w k a te d rze w rocław skiej. N ie zaw sze p o tra fili odpowiedzieć d o k ła d n ie 34 albo ogólnie o cząstkach w ielu Ś w ię ty c h .35 Pew ność b yła co do relikw ii głow y św. W incentego, diakona i m ęczennika, w póź­ niejszym czasie inform ow ali o 2 in te g raln y c h ciałach św. Ho­ noriusza i S e p ty m iu sz a ,36 d alej o 3 relik w iach głow y św ię­ ty ch tow arzyszek św. U rs z u li.37 Poza ty m zadow alano się jeszcze stw ierdzeniem o w ielu innych. W szystkie przechow y­ w ane b y ły z należn ą czcią w sre b rn y c h n aczyniach, w y staw ia­ n e zaś b y ły w dr.i ty ch św. P a tro n ó w i w św ięta uroczyste. 38

3. K a p itu ła k a te d ra ln a . W p y ta n iu 4 w edług p y ta ń w p ro­ cesie in fo rm acy jn y m m ożem y znaleźć zasadniczo tylk o in fo r­ m acje o ilościow ym w y m iarze tego g re m iu m .39 P rz ez cały

33 S a c r a r iu m a b u n d e r e f e r tu m (H e y m a n 1671). H a b e t o m n ia n e c e s s a ­ r i a (F r a n c k 1682). H a b e t s a c r a r iu m d e c e n te r in s tr u c t u m n e d u m a d s u f fic ie n tia m , se d e tia m a d d e c o re m (M a ld e r 1732).

33 W 1682 r. P ie ts c h d o d a ł: C a th e d r a ... h a b e t o r g a n u m p u lc h r u m e t m o d e rn u m .

34 P ra e c is e n e sc io — T e r z e n 1655.

35 N o n s u n t c o r p o r a in te g r a , se d s u n t a liq u a e in s ig n e s r e liq u ia e , sci­ lic e t c r a n e m S. V in c e n tii e t a lia e , q u a e d e c e n te r in th e c is a r g e n te is a s s e r v a n tu r , — N e a n d e r 1663.

86 E«t c r a r r u m S. J o a n n is B a p tis ta q . r a n n t S. V T v e n tii, d u o c o rp o ra S S . H o n o rii e t S e p tim ii, t r i a c a p ita SS. S o c io ru m S. U rs u la e .

37 T a k ś w ia d k o w ie w 1682 r.

38 R e liq u ia e ... in s o le m n io rib u s e x p o n u n tu r u t v e n e r a n t u r a p o p u ­ lo — W e in z ie rle 1663. C o do p o c z ą tk ó w k u lt u r e lik w ii n a S lp s k u w a r ­ to ś c io w y m je s t s tu d iu m L. S a n tif a lle r , Q u e lle n z u r G e s c h ic h te d es s p ä t­ m i tt e la l te r lic h e n A b la s s - u n d R e liq u ie n w e s e r s a u s sc h le s is c h e n A rc h i­ v e n ^ M itte ilu n g e n d e s ö s te r r e ic h is c h e n S ta a ts a r c h iv s B d 1: 1948).

39 N ie d y s p o n u je m y o p ra c o w a n ie m d z ie jó w k a p it u ły k a te d r a ln e j w e W ro c ła w iu w o k re s ie p o r e f o r m a 'y jn y m ; li t e r a tu r ę d la o p ra c o w a ń o k r e ­ s u ś r e d n io w ie c z a i c z a só w R e fo rm a c ji p rz y ta c z a J. K o p i e c , H is to r io ­

g r a fia D ie c e zji W r o c ła w s k ie j, a r t . cy t., s. 317—320. D la X V II w . p r z y ­

d a tn e s ą : G. С w i ę c z e k , K a p itu ła w r o c ła w s k a za r z ą d ó w b is k u p a k r ó le w ic z a K a ro la F e r d y n a n d a W a z y (1625— 1655), „ C o llo q u iu m S a lu tis .

W ro c ła w s k ie S tu d ia T e o lo g ic z n e ” 3: 1971 s. 103— 121; d la c z a só w b i­ s k u p a S. R o s to c k a (1664— 1671) ro z d z ia ł w m o n o g ra fii J . J u n g n i t z a ,

S e b a s tia n v o n R o s to c k , dz. ry t., s. 117— 131; d la r e k o n s tr u k c j i s k ła d u

o so b o w eg o J . J u n g n i t z, D ie P r ä la te n d e s B r e s la u e r D o m s tifts se it

152 J A N K O P IE C

_[12J

nasz okres n iezm ienna b yła liczba p ra ła tu r w k ap itu le: p rep o - zy tu ra , d ziekanat, arch id iak o n at, scholasteria, kustodia, k a n to - ria i kanclerstw o , nato m iast znaczne w a h an ia w ystępo w ały w p rebend ach kanonickich. Liczbę kanoników podaw ano od 34 do 38 i 39 w 1732 r., ale rezy d u jący ch fak ty czn ie i spełnia­ jących sw e kanonickie obowiązki było 26 w 1671, 16 w 1682 i ledw o 14 w 1732 r. W szystko to uzależnione było od słabego uposażenia, k tó re kiedyś w ystarczało, ale ze w zględu n a w oj­ n y i kataklizm y , d o ty k ające cały k ra j, znacznie się zm niej­ szyło, stą d nie m ożna było zapew nić należy tego uposażenia dość w ysokiej liczbie p r e b e n d .40 B ru n e tti podał, że jego w y ­ sokość sięgał i 600 florenów (1664 r.), ale w 1655 r. w ynosiła tylk o 300 (Georgii).

Oprócz k anoników p rzy k a te d rze fungow ali jeszcze in n i p rez b ite rzy „qui v icarii n u n c u p a n tu r” i k tó rz y troszczyli się o służbę Bożą w kated rze. W 1655 r. podaw ano 17 w ikariuszów , w 1664 r. 20, ale w 1671 tylko 8, a w 1732 r. 9 огэг d rugich 9 z fu n d ac ji X V II-w iecznego su frag an a J a n a B altazara L ie sc h a .41 W ydaje się, że k a p itu ła została w odpow iedziach p o tra k to ­ w ana bardzo fo rm alistycznie. N ik t ze św iadków nie zadał sobie tru d u zw rócenia uw agi n a m iejsce te j k a p itu ły w rządach die­ cezją. A należało zaznaczyć, że z uw agi na nierezy d en cję b isk u ­ pów w e W rocław iu — głów nie p rzeb y w ali w N ysie — ciężar odpow iedzialności spoczyw ał n a niej. W idocznie nie chciał n ik t z n ich w nikać zbyt szczegółowo w spraw y, k tó ry c h od nich n ik t nie oczekiwał.

4. K o lejn e zagadnienie to rezy d en cja biskupia, k tó rą szcze­ gółowo interesow ało się p y tan ie 8. Położona w pobliżu k a te ­ dry, zbudow ana jak w y g odny pałac, u cierp iała szczególnie w iele w czasie w o jen X V II w ie k u .42 O dpow iedzi św iadków

und Althertum Schlesiens” 25: 1891, s. 282—286, także cytowane arty­ kuły o elekcjach biskupów wrocławskich.

40 Sunt 7 dignitates... prabendae computando supradictis 7 dignita­ tis, puto quod perveniunt ad 34, quorum tamen пес dimidia pars est in residentia ex causa devastationis belli — Georgii 1655. Podobne sformułowania we wszystkich odpowiedziach.

41 Sufragan wrocławski, zmarły w 1661 r., ufundował we Wrocławiu kolegium dla 12 kleryków jako osobny gmach, z zobowiązaniem stypen­ dystów do kultywowania śpiewu gregoriańskiego i pomocy w kate­ dralnej służbie Bożej. J. J u n g n i t z , Die B reslauer G erm a n ïker,

Breslau 1906, s. 144.

42 Opis rezydencji biskupiej we Wrocławiu spotykamy u A. S a b i- s с h a, B rela u er D o m h erren des 16 Ja h rh u n d erts. I m U m kre is ihres D ienstes un d ih re r H ä u slich keit, w: R efo rm a ta reform anda; F estgabe fü r H u b e rt Je d in , Münster 1965, s. 163n.

b y ły bardzo k ró tk ie i n iem al jednobrzm iące: dom b isk up i ob­ szerny, ale zniszczony i przez to w y m ag ający n a p ra w y .43. P o k a rd y n a le F ry d e ry k u , k tó ry w yjątk ow o rezydow ał przez 5 la t w e W rocław iu i częściowo p rzyczynił się do odbudow y rez y ­ dencji, sp o ty k am y odpowiedzi, że częściowo n ad al jeszcze re ­ p a ra c ja w y m a g a n a .44

5. Podobnie k ró tk o p o trak to w an e zostały odpow iedzi mi w a­ żne zagadnienie dotyczące uposażenia b iskupstw a, o czym w p ro st trak to w ało p y tan ie 9. Z pew nością w Rzym ie in te reso ­ w ano się ty m m ate ria ln y m zabezpieczeniem biskupa, ale za­ dow alano się jed y n ie podaniem wysokości florenów . P rz eb ija z ty ch odpowiedzi tru d n a sy tu a c ja całej ziem i śląskiej, szcze­ gólnie w pierw szej połow ie X V II w. M iało to w zm ocnić po­ rów n an ie sprzed początków owego w iek u z sy tu a c ją w poło­ w ie czasów m iędzy zakończeniem w o jn y 3 0 -letniej a w zrostem napięć, zw iązanych z niebezpieczeństw em tu reck im . Szczegól­ nie re p re z e n ta ty w n y b ył głos J. G eorgii w 1655 r.: p rzed 100 la ty wysokość dochodów b isk u p stw a sięgała 80 tys. złotych gul­ denów , a obecnie spadła do połow y te j sum y. 45 W późniejszych odpow iedziach św iadkow ie w y m ien iali cy fry 50 tys. florenów (1663), 40 tys. (1664), 36 tys. (1671), a n a w e t m ało p rec y z y jn ie 30— 40 tys. (1682). N ie w chodząc w szczegóły, bo te k s ty odpo­ w iedzi w procesach in fo rm acy jn y ch nie pozw alają n a głęb­ sze p rzestudiow anie te j kw estii, m ożem y jeszcze dodać, że na w ysokość uposażenia sk ład ały się nie ty lk o p ro cen ty i dzie­ sięciny poddanych, ale tak że n a tu ra lia w postaci zboża, bydła i inny ch rolniczych p roduktów . W całości jed n a k odpowiedzi w yliczenie n aw et ty lk o sam ej w ysokości uposażenia w skazuje n a stopień zubożenia diecezji w tru d n y c h lata ch X V II-w iecz- n y c h niepokojów .

6. K olejne zagadnienie, w praw dzie nie w edług n astęp stw a p y ta ń w p ro c e s ie in fo rm acy jny m , p ojaw iające się w obrazie diecezji, to sem in ariu m duchow ne (pytanie 12). K w estia ta n a­ leżała do n iezw ykle w ażn y ch w całokształcie refo rm y try d e n ­ ckiej i była jak b y p ro b ierzem przejęcia się przez rządców die­

42 Est Vratislaviae domus ampla pro episcopo, contigua ecclesiae ca-thedralis, uae indiget non pauca reparatione — Barthonius 1654.

44 Habet domum partim tamen dirutum, licet in partem restaurata sufficientem pro familia ordinaria episcopi. Cardinalis autem tenebat partem familiae intra civitatem ideoque indiget reparatione seu po­ tius ut perficiatur in partibus inchoatis — zeznał Peschel 1682.

45 Frequenter audivi quod ante circiter annos 100 episcopatus pro­ ventus 80000 fl. fructificaret, hac vero tempestate, vix ad medietatem pervenient. Podobnie później np. Franek 1682.

-154 J A N K O P IE C _{14]

cezji refo rm isty czn ym i d y rek ty w am i s o b o ru .46 Diecezja w ro ­ cław ska, k tó ra posiadała sem in arium jako jedna z pierw szych w te j części E uropy, 47 nie m iała jed n a k szczęścia do niezm ą­ conego istn ien ia i działalności te j bardzo w ażn ej in sty tu c ji ko­ ścielnej. O dpow iedzi w procesach są tak że potw ierdzeniem te ­ go niezadow alającego stanu,. Do 1662 r. w e W rocław iu nie by­ ło sem inarium , gdyż od końca XVI w. było um ieszczone w N y­ sie — stą d w 1655 r. odpowiedzi brzm ią m inorow o, że sem i­ n a riu m w e W rocław iu nie ma, ty lk o w N ysie kształci się k il­ ku m łodzieńców w kolegium jezuickim . W 1663 r. było ich — już w e W rocław iu — 12, k tó rz y u sługiw ali w służbie Bożej w k a te d rze (B ru n etti 1664). S ta n te n m usiał nie być zachw y­ cający, skoro w 1682 r. P ietsch pow iedział, że to raczej tylk o konw ikt, a nie praw dziw e (trydenckie) s e m in a riu m .48 S ta n nie uległ zasadniczej popraw ie, gdyż jeszcze w 1732 r. b y t sem i­ n a riu m nie w y d aje się być ustabilizow any, bow iem tylk o pod k ieru n k iem k anoników w ich rezy d en cjach m ieszkało 8 alum ­ n ó w z uposażenia biskupa, chociaż p rze d k ilk u la ty (1729) pow stał now y gm ach i doszła fu n d ac ja k ano n ik a H atzfelda (zm. 172 7 ) .49 W ażną in fo rm acją było, że egzam iny, w obecności dw óch k anoników -inspektorów , p rzeprow adzało trz e ch profeso­ rów teologii z zakonów jezuitów , dom inikanów i fran ciszk a­ nów. 50

7. W reszcie jed yn e p y tan ie (nr 11), k tó re pośw ięcone było ca­ łej diecezji, jej rozległości, liczbie m iast i in n y ch m iejscow o­ ści. W ty m p y ta n iu n a jd o b itn ie j u k azu je się w łoska p ersp ek ­ tyw a p a trz en ia na diecezję, z dom inacją jedynie stolicy i k a ­ ted ry . Rów nocześnie w odniesieniu do n aszej diecezji na Ś lą­ sku u k azu je się jak b y sw oisty b ra k ko m p eten cji św iadków : w iedzieli coś ogólnie, ale sam ej diecezji nie znali, n aw et od teo rety czn ej stro n y k an celarii bisk u p iej. D latego też p ad ały

46 Por. pracę H. J e d i n a, Die B ed e u tu n g des trid e n tin isc fie n D ekre­ tes ü b er die P riestersem in a re fü r das L e b e n d er K irch e, „Theologie und Glaube” 54: 1964, s. 181—198.

47 Podaje historyczny rozwój tej instytucji w decezji wrocławskiej H. H o f f m a n n , Die G eschichte des B reslauer A lu m n a ts. E in B eitrag z u r G eschichte d er P riesterb ild u n g in S chlesien, Breslau 1935.

48 Est convictus aliquis potius quam verum Seminarium, apud PP. Iesuitas.

49 W swym testamencie uczynił zapis na fundację stypendiów dla 8 alumnów we Wrocławiu, por. J. J u n g n i t z, A n th o n L othar G raf vo n H a tzfe ld —G leichen, K a n o n iku s, O ffizia l u n d G en e ra lv ika r von B reslau, Breslau 1908, s. 68.

50 Omnes per concursum in praesentia 2 canonicorum inspectorum a 3 professoribus theologiae (SI, OP, OFM) examinantur,

115] O B R A Z D I E C E Z J I W R O C Ł A W S K IE J ₁₅₅

odpow iedzi zróżnicow ane, w d o d atk u nie w noszące w ielu ele­ m entów do w izji n aszej diecezji w okresie a u stria c k ie j re k a - tolicyzacji.

M ogliśm y się dowiedzieć, że obejm ow ała cały Śląsk (Georgii, T erzen 1655, B ru n e tti 1664), albo nieco p recy zy jn iej, że obie części Śląska, g órny i dolny (H eym an 1671). N iektó rzy użyli określenie rozległa (am pla), dokum entow ane podaniem w m i­ lach jej teren u : od długości 30 m il w łoskich (B arth on ius 1664), 40 (N eander 1663) do 50 (M alder 17 2) i szerokości od 16 (Franek

1682) do 20 (N eander 1663, B arth o n iu s 1664, M alder 1732), je­ dynie F ran ek w 1682 r. podał szerokość 16 m il. D ane te oczy­ w iście niczego p recy zy jn ie nie określiły, m iały jedy nie uk a­ zać jej n iep ro po rcjo n alne do w aru n k ó w w łoskich rozległości. B ardziej obrazow o w ielkość diecezji uw idoczniała się przez w skazanie liczby m iejscow ości, szczególnie sform ułow ane przez K. N ean d ra w 1663 r.: diecezja obejm ow ała tysiące wiosek, zam ków i m iast, k tó ry c h w iększa część była p r o te s ta n c k a .51 J . P ietsch w 1682 r. w yliczył n a jej tere n ie 2 c iv itates — N y­ sa i Głogów oraz w iele m iast i ziem. 52

N iew iele posiadam y w odpow iedziach dany ch o granicach diecezji; n ajd o k ład n iej, ale ty lk o polityczne, podał K. N ean d er w 1663 r.: diecezja rozciągała się od granic Polski, Czech, Mo­ raw , Łużyc do M archii B ra n d e n b u rs k ie j.53

Now y n ato m iast elem en t to w yliczenie księstw , sk ła d a ją ­ cych się n a pro w in cję śląską. W 1671 r. J. H ey m an w yliczył k ilk a im iennie oraz podał że sa jeszcze inne, 54 w n astęp n y ch odpow iedziach J. P eschel ((1682) ty lk o ogólnie podał liczbę 13 księstw , ale M. M alder w 1732 r. dokładnie w ym ienił: grod- kow skie (biskupie), w rocław skie, św idnickie, jaw orskie, głogo­ w skie, opolskie, raciborskie, legnickie, brzeskie, wołowskie, cieszyńskie, oleśnickie, żagańskie i ziębickie. 55 W ty m okresie

51 Millia pagorum, locorum, arcium, oppidorum et civitatum, quorum maior pars haeretica.

52 Dioecesis continet etiam 2 alias civitates nempe Nissam et Glo- goviam, cum multis aliis oppidis et terris.

53 Dioecesis ... pervenit ad fines Poloniae, Bohemiae, Moraviae, Lu- satiae et Marchionatus Brandenburgicae.

64 Dioecesis est ampla, continens ... nonnullos ducatibus, scii. Vrati- slaviensem, Glogoviensem, Tessinensem, Mistebereinsem, Opoliensem, Ratiboriensem et alias, quorum pars ego vidi.

55 Principatus: Grottcoviensis (ad Episcopum), Vratislaviensis, Schwi- dnicens s, Jauroviensis, Glogoviensis, Oppoliensis, Ratiboriensis, Ligni- cens's, Briegensis, Wohlaviensis, Teschinensis, Oelsnensis, Bernstadien- sis, Saganensis, Minsterbergensis in quibus diversae reperiuntur civi­ tates et villae.

1 5 6 J A N K O P IE C [ 1 6 ]

księstw a b y ły już ty lk o h isto ry czn y m spadkiem , bez w yko­ ny w an ia rzeczy w istej w ładzy, n iem n iej stan o w iły o b ogatym dziedzictw ie daw ny ch wieków.

Je d e n tylk o raz w odpow iedziach sp o ty k am y dane o in sty ­ tu cja ch kościelnych poza W rocław iem . In fo rm a to re m b ył M. M alder w 1732 r. Od niego m ożem y się dowiedzieć, że za je­ go czasów w diecezji w rocław skiej b y ły n a stę p u jąc e placów ki: — kolegiaty: Głogów, N ysa, Opole, Racibórz, Głogów ek i N ie­ m odlin, 56

— parafie: liczba ad m in istro w an y ch przez kato likó w dochodzi­ ła do 600, z uw agą, że liczba ich b y ła już w iększa, lecz cio­ sem była k o n w en cja a ltran sztad zk a, n arzu co na cesarzow i au ­ striack iem u przez k ró la szwedzkiego K aro la X I I ,57

— k lasz to ry m ęskie: krzyżow cy z pod w ó jn ym krzy żem w N y­ sie, kanonicy re g u la rn i re g u ły św. A u g u sty n a w Ż aganiu i Oleśnie, cy stersi w Lubiążu, Krzeszow ie, K am ieńcu Ząbkow ic­ kim , H enrykow ie, R udach i Jem ieln icy , dom inikanie w Gło­ gowie, Św idnicy, Opolu, R aciborzu, Cieszynie i Bolkowie, fra n ­ ciszkanie k o n w e n tu a ln i w Środzie, Św idnicy, Lw ów ku, Opolu, Głogówku, W odzisław iu i Koźlu, refo rm aci w Głogowie, Leg­ nicy, Złotoryi, Jaw orze, Nysie, R aciborzu i n a G órze św. A nny, kapucy n i w Nysie, P ru d n ik u , Św idnicy i B rzegu, p au lin i w G łogów ku i b o n ifra trz y w Cieszynie, n ad to k arm elici trzew icz­ kowi w T rzcinicy k. W ołowa, Kożuchowie, W ołowie i S trz e ­ gom iu, p ija rz y w B iałej Wodzie i au g u stian ie erem ici w S trze­ linie,

— k lasz to ry żeńskie: n o rb e rta n k i w C zarnow ąsach, ben ed y k ­ ty n k i w Legnicy, S trzegom iu i Lw ów ku, m ag d alen ki w Szpro­ taw ie, Now ogrodżcu i Nysie, d om inikanki w R aciborzu, k la ­

58 Posiadają one swoją literaturę, zbiera ją J. K o p i e c , H istoriogra- fia, art. cyt., s. 320—322.

57 Dla rekonstrukcji sieci parafialnej w okresie poreformacyjnym przydatne mogą być źródła, dotąd szczegółowo nie wykorzystane, jak załącznik do relacji biskupa Sebastiana Rostocka z 1666/67 (przygoto­ wany do druku), schematyzmy diecezji z 1721 r. (por. K. Do l a , O braz s ta ty s ty c z n y d ie c e zji w ro c ła w sk ie j w 1724 r. — w druku), następne z 1738 i 1748 (ten ostatni jest pierwszym drukowanym wykazem dla diecezji wrocławskiej, przedruk w „Archiv für schlesische Kirchen­ geschichte” 26: 1968, s. 289—326). Konwencja altransztadzka z 1^07 r. nakazywała zwrot protestantom otk. 120 kościołów na Sląśku. Por. N. C o n r a d s , Die D u rch fü h ru n g der A ltra n s tä d te r K o n v e n tio n in S ch le­ sien 1707— 1708, Köln—Wien 1971.

[ 1 7 ] O B R A Z D I E C E Z J I W R O C Ł A W S K IE J 1 5 7

ry sk i w Głogowie, c y ste rk i w T rzebnicy i u rsz u la n k i w Ś w id­ nicy. 58

D ane przytoczone przez M aldera stanow ić m ogą bardzo w a­ żny p u n k t o rie n tac y jn y dla uchw ycenia akcji re w in d y k a c y j­ n ej i re s ty tu c y jn e j zakonów n a Śląsku, k tó re n a sk u te k R efor­ m acji ucierp iały w sto p n iu bardzo w idocznym .

O braz diecezji w rocław skiej w św ietle odpow iedzi w p ro ­ cesach in form acy jn y ch nie może uchodzić za w y starczający .

D ane te zaw arte są tak że w in n y ch kateg o riach źródeł, ale stanow ią cenny, d o datkow y elem en t do o brazu diecezji oraz w zm acniania się w n ie j k a to lic y z m u .59

8. O statnie zagadnienie, poruszane w procesach in fo rm acy j­ n ych — chociaż już 3 p y tan ie w kolejności o ty m m ówiło — to przynależność m etro p o lita ln a diecezji. D la żadnego ze św iad­ ków w rocław skich procesów nie ulegało w ątpliw ości, że w ty m już czasie diecezja w rocław ska cieszyła się p rzy w ilejem egzem - pcji, a więc nie podlegała żadnem u arcybiskupow i jako sw em u m e tro p o lic ie .60 N iekiedy ty lk o w odpow iedziach dochodziły do głosu daw ne rem in iscen cje o przynależności do G niezna, czy w y suw aniu przez m etro po litó w gnieźnieńskich roszczeń do egzekw ow ania swego zw ierzchnictw a n ad W rocław iem . 61 N aj­ w y raźn iej stw ierdzenie egzem pcji, p rzy n a jm n ie j fak ty czn ej, po­ dał M. M alder w 1732 r.: podstaw ą egzem pcji W rocław ia było kierow anie w szelkich ap elacji do try b u n a łu n u n c ja tu ry w ie­ deńskiej. 62

58 Podstawowe piśmiennictwo dotyczące zakonów na Śląsku podaje J. K o p i e c , H istoriografia, art. cyt., s. 333—348.

59 Zob. ogólne opracowanie sytuacji diecezji tego okresu J. Ma n · d z i u к, D iecezja w ro cła w ska w X V II w ie k u , „Colloquium Salutis. Wrocławskie Studia Teo’ogi'zne” t. 17: 1985, s. 335—342,, opr. na pod­ stawie wcześniejszej literatury.

80 Użyte określenia: nulli archiepiscopo sufraganea, nulli archiepiscopo subiacet, a J. Heyman 1671 dodał: est ipse caput cum sit ecclesia autho- cephala.

81 Archiepiscopus Gnesensis (sic!) in Polonia praetendit esse metro- politanus istius episcopatus, sed non agnoscitur pro tali (Requesens 1655); Dkebatur olim fuisse Gnesnensi archiep’scopatu (Neander 1663); Nulli archiepiscopo subiacet, licet olim subiaceret Gnesnensi (Franck 1682).

82 Cathedralem credo subiectam esse soli S. Sedi Apostolicae, quia nullus Archiepiscopus ullam iurisdictionis actum in ea exercet, omne- sque appellationes diriguntur ad S. Nunciaturam Viennensem. Dla ca­ łości problemu zob. A. S a b i s с h, B istu m B reslau un d E rzb istu m G ne- sen, vo r a llem im 16. u n d 17 J a h rh u n d ert, „Archiv für schlesische Kir­ chengeschichte1’ 5: 1940, s. 96—141. Literaturę zestawia J. K o p i e c , H i­ storiografia, art cyt., s. 327—330.

Celowo w n in iejszym k ró tk im szkicu zaprezentow ano tylk o m ate ria ł dotyczący diecezji w procesach in fo rm acy jn y ch bi­ skupów w rocław skich X V II i początku X V III w. Chodziło o przybliżenie te j k ateg o rii źródeł, k tó re m ogą być bardzo uży­ teczne dla badacza przeszłości K ościoła w okresie p o try d e n - ckim . N ie ulega w ątpliw ości, że odpowiedzi „super s ta tu ” n ie m ogą być tra k to w a n e jako niem al gotow y m a te ria ł do rek o n ­ s tru k c ji sta n u całej diecezji. A kcen t bow iem p ad ał n a pod sta­ wowe ty lk o fa k ty zw iązane z fu nk cjo now an iem diecezji zogni­ skow ane w okół stolicy diecezji i in sty tu c ji służących biskupow i o rdynariuszow i. In n e kw estie, o ileż bogatsze, z rzeczyw istości d iecezjalnej, trak to w a n o jak b y ty lk o dodatkow o, jako dalsze tło. W iadom ości przek azy w ane przez św iadków b y ły bardzo nierów ne, a p rzew ażały sform ułow ania ogólne, bez koniecz­ n e j — dla h isto ry k a szczególnie — specyfik acji in form acji. T ym b ard ziej to zastanaw iające, że rzadko p y tan o osoby n ie m ające nic w spólnego z sam ym ośrodkiem diecezjalnym ; byli to raczej ludzie ko m p eten tn i. Nie sposób nie podsum ow ać te ­ go jak b y zastrzeżeniem , jak owe dane m ogły satysfakcjonow ać Rzym, gdyż nie sp o ty k am y reak cji, a jeżeli szukano dodatko­ wego sprecyzow ania, to w łaściw ie w dziedzinie uposażenia bi­ skupa, ew en tu aln ie k a p itu ły k a te d ra ln e j. W sum ie więc n ie sposób oprzeć się w rażeniu, że górę b ra ła jed y n ie form alna stron a, kończąca się n a sam ym fakcie zadania p y ta ń o stanie diecezji i uzysk an ia n a nie odpowiedzi, bez dom agania się — i spraw dzen ia — p recy zji w szelkich po daw anych wiadomości

Je d n a k h isto ry k o kresu potrydenckiego nie pom inie, oczy­ w iście, procesów in fo rm acy jn y ch i w iadom ości o stanie diecezji w nich zaw arty ch jak o w ażnych źródeł historycznych. Są one przede w szy stk im w y n ik iem i w y razem św iadom ości świadków re p re z en tu ją c y c h o k reślo n y p u n k t w idzenia na funkcjonow a­ nie diecezji i jej in sty tu cji. P rzez to są ju ż one bardzo ważne. M ateriał o stan ie diecezji w nich z a w a rty uzup ełn i jeszcze h isto ry k w iadom ościam i z rela cji „ad lim in a” , a także szcze­ gólnie z w izy tacji d ie c e z ji,63 n ie p o m ijając osiągnięć badań

ZAKOŃCZENIE

«> Wizytacje diecezji wrocławskiej zachowały się od 2 połowy XVII wieku. Owe XVII-wieczne wydał J. J u n g n i t z , V isita tio n s je ric h te der Diözese B reslau, Bd 1—4, Breslau 1902—1908. Cząstkowe opracowa­ nia niektórych wizytacji znajdujemy w monografiach biskupów wro­ cławskich, np. G. С w i ę с z e k, K ró lew icz K arol F erd yn a n d W aza ja k o b isk u p w ro cła w ski, w: S tu d ia z histo rii K ościoła w P olsce, t. 2: 1973, s.

[ 1 9 ] O B R A Z D I E C E Z J I W R O C Ł A W S K IE J 1 5 9

lokalnych, m ogących w n ie je d n y m szczególe uzupełnić w iado­ mości o poszczególnych in sty tu c ja c h kościelnych czy p rze ja ­ w ach życia religijnego. K ażde z ty ch źródeł zasłużyło już na zastrzeżenia co do ich kom pletności, precy zji i rzetelności, ale w zajem n a ich k o n fro n ta cja może dać bardzo w iele cennego i ciekawego m a te ria łu do sy n tezy — w naszy m p rzy p a d k u — dziejów Kościoła śląskiego w te j w y b ra n e j epoce.

D i e D i ö z e s e B r e s l a u i m L i c h t e d e r I n f o r m a t i o n s p r o z e s s e i n d e n J a h r e n 1655—1732

Zusammenfassung

Forschungsgegenstand im diesen Aufsatz sind die Informationspro- zesse der Breslauer Bischöfe, die vor ihrer Ernennung auf Grund der nachtridentinischen Regeln angeordnet und von die Päpste Gregor XIV und Urban VIII durchgeführt wurden. Diese Quellen sind im Vatikanischen Archiv aufbewahrt. Im Frageboden befinden sich 13 Fragen „super statu dioecesis”, die vom neu ernannten Bischof in Besitz übernommen sollte. Sie betreffen folgende Bereiche: die Lage und Grösse der Diözese, die Kathedrale, das Domkapitel, die Residenz und das Einkommen des Bischofs, die Zahl der Pfarreien und andere kirchliche Anstallten, das Metropolitanbündnis. Im Zeitraum von 1655— 1742 (bis Ende der Habsburger Epoche) haben es 6 Informationsprozesse stattgefunden. 16 Personen, mehrere aus Breslau, wurden angefragt. Der Aufsatz analysiert Informationen über Diözese Breslau in der Epo­ che der Rekatholisierung in Schlesien.

J. K opiec

201—232; J. J u n g n i t z , S eb a stia n vo n R ostock, dz. cyt., s. 148—156; J. M a n d z i u k , K arol F ra n ciszek N eander, art. cyt., s. 173—177.