"Theorie und Didaktik der Trivialliteratur. Modellanalysen - Didaktikdiskussion - Literarische Wertung", Günter Waldmann, München 1973, Wilhelm Fink Verlag, ss. 196, 4 nlb. + 1 wklejka ilustr. : [recenzja]

Oskar Czarnik

"Theorie und Didaktik der

Trivialliteratur. Modellanalysen

-Didaktikdiskussion - Literarische

Wertung", Günter Waldmann,

München 1973, Wilhelm Fink Verlag,

ss. 196, 4 nlb. + 1 wklejka ilustr. :

[recenzja]

Pamiętnik Literacki : czasopismo kwartalne poświęcone historii i krytyce

literatury polskiej 67/3, 338-344

• K o m p o z y c ja k s ią ż k i, a z w ła s z c z a o d d z ie ln e w y e k s p o n o w a n ie p r o b le m a ty k i „ k o n tu r ó w ś w ia t a ” , m o g ą s u g e r o w a ć p r z y p u s z c z e n ie , że a u to r z m ie r z a do p o t r a k ­ to w a n ia p o w ie ś c i P a r n ic k ie g o ja k o „ ź r ó d ła ” p o z w a la ją c e g o z r e k o n s tr u o w a ć te o r ie p is a r z a d o ty c z ą c e k u ltu r y i h is to r io z o fii ja k o z e s p ó ł te z w y w ik ła n y c h z p o w ie ś ­ c io w e j r z e c z y w is to ś c i. I n te n c ja z a p o b ie ż e n ia ta k im s u g e s tio m co do u jm o w a n ia t e k s t ó w lite r a c k ic h w sp o só b h e te r o n o m ic z n y w o b e c w ła ś c iw y c h im fu n k c ji p r o ­ w a d z iła b y z a p e w n e do p r z e k o m p o n o w a n ia p ie r w s z y c h d w ó c h r o z d z ia łó w o ra z do o d m ie n n e g o z h ie r a r c h iz o w a n ia tw ie r d z e ń s ta n o w ią c y c h p u n k ty w y j ś c ia p r a c y .

N ie z a le ż n ie o d p o w y ż s z y c h o b s e r w a c ji i s p o s tr z e ż e ń k r y ty c z n y c h z a ło ż e n ia m e to d o lo g ic z n e k s ią ż k i n a le ż y o c e n ić p o z y ty w n ie , p r z e p r o w a d z e n ie b o w ie m o p isu str u k tu r p o w ie ś c io w y c h ja k o z n a k ó w o d s y ła ją c y c h d o p e w n y c h k o n c e p c ji quasi-

- h is to r io g r a f ic z n y c h oraz d o te o r ii d o ty c z ą c y c h k u ltu r y w y d a j e s ię u z a sa d n io n e . R ó w n ie ż k o n fr o n ta c je z t r a d y c ją p o w ie ś c i h is to r y c z n e j X I X - w ie c z n e j są w w i ę ­ k s z o ś c i w y p a d k ó w tr a fn ie p r z e p r o w a d z o n e i w z b o g a c a ją w ie d z ę o p o w ie ś c ia c h P a r n ic k ie g o w ie lo m a w a ż n y m i o b s e r w a c ja m i. D y s p o n u ją c d u żą w ie d z ą d o ty c z ą cą d z ie jó w m e to d o lo g ii b a d a ń h is to r y c z n y c h oraz te o r ii k u ltu r y , C h o jn a c k i — n ie z a ­ le ż n ie od s fo r m u ło w a n y c h p o w y ż e j z a s tr z e ż e ń — w ie d z ę tę s a m o d z ie ln ie m o b iliz u je d la in te r p r e ta c ji b a d a n y c h te k s tó w . W y d a je się też, że w a ż n e w n o w o c z e s n e j s o c jo lo g ii i te o r ii k u ltu r y p o j ę c ie in te r a k c ji c z y s y t u a c j i m ię d z y o s o b o w e j z o s ta ło tu c e lo w o i w sp o só b p o m y s ło w y w p r o w a d z o n e do b a d a ń s tr u k tu r p o w ie ś c io w y c h . Z w a ż y w s z y s ta n b a d a ń n a d p o w ie ś c ią h is to r y c z n ą P a r n ic k ie g o i w o g ó le n a d w s p ó łc z e s n ą p o w ie ś c ią h is to r y c z n ą , s tw ie r d z ić n a le ż y , że p r a c a A n to n ie g o C h o j­ n a c k ie g o s t a n o w i n a t e r e n ie m a ło u p r a w ia n y m , a je ś li u p r a w ia n y m to (p oza c e n n y m i a n a liz a m i M a łg o r z a ty C z e r m iń s k ie j) w s p o só b e s e is ty c z n y , p o z y c ję a m ­ b itn ą i p r z y n o s i p e w n e n a u k o w e u ś c iś le n ia .

K a zim ierz B artoszyń ski

C - ü n t e r W a l d m a n n , T H E O R IE U N D D I D A K T I K D E R T R I V IA L L IT E ­ R A T U R . M O D E L L A N A L Y S E N — D I D A K T I K D I S K U S S I O N — L IT E R A R IS C H E W E R T U N G . M ü n c h e n 1973. W ilh e lm F in k V e r la g , ss. 196, 4 n lb . + 1 w k le jk a ilu str . O f e n s y w ie fo r m p a r a lite r a c k ic h w k u ltu r z e w s p ó łc z e s n e j to w a r z y s z ą n o w e p o s t u la t y m e to d o lo g ic z n e w d z ie d z in ie lite r a tu r o z n a w s tw a . Z m ie r z a ją o n e do s t o ­ s o w a n ia m e to d w y k o r z y s t u j ą c y c h b a d a n ia in te r d y s c y p lin a r n e p o ś w ię c o n e r ó ż n y m d z ie d z in o m n a u k h u m a n is ty c z n y c h . P r z e d m io te m z a in te r e s o w a ń s t a ł s ię od n ie ­ d a w n a m . in . m e c h a n iz m o b ie g u u t w o r ó w w s p o łe c z e ń s tw ie , o d d z ia ły w a n ie ich n a o d b io r c ó w o r a z z w ią z k i m ię d z y t e k s t a m i u ż y t k o w y m i

a

wysoko-

p o z n a n ie p o e ty k i lite r a tu r y p o p u la r n e j oraz sp o so b ó w je j s p o łe c z n o -p s y c h o lo g ic z - n e g o o d d z ia ły w a n ia . W p r o w a d z e n ie o d p o w ie d n ic h p r z y k ła d ó w u ś w ia d a m ia c z y t e l­ n ik o w i r ó ż n ic e m ię d z y w a r to ś c io w a n ie m lite r a tu r y „ e s te ty c z n e j” i tr y w ia ln e j. D o ­ d a jm y , że te r m in „ lite r a tu r a t r y w ia ln a ” n ie m a w ję z y k u n ie m ie c k im te g o p e j o ­ r a ty w n e g o z a b a r w ie n ia co w ję z y k u p o lsk im , g d y ż n ie s u g e r u je w y r a ź n e j d e z a p r o b a ty m o r a ln e j i e s te ty c z n e j, le c z je d y n ie k o m u n ik u je , ż e u tw ó r n a le ż y do „ n is k ie g o ” o b ie g u lite r a tu r y . W ta k im r ó w n ie ż z n a czen iu , w b r e w o d c z u c io m c z y te ln ik a p o ls k ie g o , u ż y w a ją te g o o k r e ś le n ia n ie k tó r z y p o lsc y b a d a cz e , z a jm u ją c y s ię p r o b le m a m i k u ltu r y lite r a c k ie j. D la te g o w te j r e c e n z ji w m ie js c e te r m in u „ t r y w ia ln y ” w p r o w a d z a m y c z ę s to s ło w a : „ p o p u la r n y ” i „ m a s o w y ”.

K sią żk a sk ła d a s ię z s ie d m iu r o z d z ia łó w . A n a liz ie w y b r a n y c h te k s t ó w p o ­ ś w ię c a W a ld m a n n d w a r o z d z ia ły : S e m i o t i s c h e M o d e l l a n a l y s e : E i n F r a u e n s c h i c k ­ s a l s — A d e l s — H e f t r o m a n a l s l i t e r a r i s c h e s Z e i c h e n s y s t e m o ra z I d e o l o g i e k r i t i s c h e M o d e l l a n a l y s e : D ü r r e n ma t t s A n t i - D e t e k t i v r o m a n u n d d i e I d e o l o g i e r e l i g i ö s e r A n t i - - A u f k l ä r u n g . W n io sk i w y n ik a j ą c e z z a w a r ty c h ta m r o z w a ż a ń w y k o r z y s tu je a u to r

w d a lsz y c h r o z d z ia ła c h — ja k są d zę , k lu c z o w y c h w c a łe j r o zp ra w ie , a w ię c

P r o b l e m e u n d M ö g l i c h k e i t e n d e r T r i v i a l l i t e r a t u r d i d a k t i k oraz Z u r T h e o r i e u n d D i d a k t i k l i t e r a r i s c h e r u n d t r i v i a l l i t e r a r i s c h e r W e r t u n g : G r u n d r i s s e i n e r l i t e r a ­ r i s c h e n W e r t u n g s ä s t h e t i k , p o ś w ię c o n y c h d y d a k ty c e lite r a tu r y tr y w ia ln e j w p r a c y

z u c z n ia m i k la s m ło d sz y c h i sta r s z y c h o raz k r y te r io m w a r to ś c io w a n ia u tw o r ó w p o p u la r n y c h i w y s o k o a r ty s ty c z n y c h . W y r a ź n ie w y o d r ę b n io n ą c z ę ś ć k s ią ż k i sta n o w i

A n h a n g : P r o b l e m a s p e k t e z u r a n a l y t i s c h e n E r a r b e i t u n g v o n T r i v i a l l i t e r a t u r . S ą to

sz c z e g ó ło w e w s k a z ó w k i m e to d y c z n e s łu ż ą c e a n a liz ie r ó ż n y ch o d m ia n lite r a tu r y t r y w ia ln e j. Z g o d n ie z z a m ie r z e n ie m W a ld m a n n a s fo r m u ło w a n y tu w z o r z e c je s t z a łą c z n ik ie m d o r o z d z ia łu 3 (P r o b l e m e u n d M ö g l i c h k e i t e n d e r T r i v i a l l i t e r a t u r - d i d a k t i k ) , w ią ż ą c się b e z p o śr e d n io z p o d r o z d z ia łe m M ö g l i c h k e i t e n e i n e r s o z i o l o - g i s c h - r e z e p t i o n s ä s t h e t i s c h e n T r i v i a l l i t e r a t u r d i d a k t i k . C e n n y m d o d a tk ie m do r o z p r a w y j e s t b ib lio g r a fia p r z e d m io to w a z g r u p o w a n a w p ię c iu d z ia ła c h : A l l g e m e i n e L i t e r a t u r z u r T r i v i a l l i t e r a t u r ; L i t e r a t u r z u e p i s c h e n F o r m e n d e r T r i v i a l l i t e r a t u r ; L i t e r a t u r z u v i s u e l l - e p i s c h e n F o r m e n d e r T r i v i a l l i ­ t e r a t u r ; L i t e r a t u r z u l y r i s c h e n F o r m e n d e r T r i v i a l l i t e r a t u r ; L i t e r a t u r z u d r a m a ­ t i s c h e n F o r m e n d e r T r i v i a l l i t e r a t u r . W k a ż d y m z ty c h d z ia łó w a u to r w y o d r ę b n ił z a g a d n ie n ia , k tó r e w je g o p r z e k o n a n iu w a r to s z c z e g ó ln ie w y r ó ż n ić . T ak np . w y k a z ź r ó d e ł d o ty c z ą c y c h fo r m e p ic k ic h lite r a tu r y tr y w ia ln e j z o s ta ł u s z e r e g o w a n y pod n a s tę p u ją c y m i h a s ła m i: K r i m i n a l - u n d D e t e k t i v r o m a n ; K r i m i n a l r o m a n : J a m e s B o n d ; K r i m i n a l r o m a n : J e r r y C o t t o n ; K r i m i n a l - u n d D e t e k t i v r o m a n : D i d a k t i k ; W e s t e r n , A b e n t e u e r r o m a n , L a n d s e r h e f t ; A b e n t e u e r r o m a n : K a r l M a y ; S c i e n c e F i c t i o n ; S c i e n c e F i c t i o n : D i d a k t i k ; F r a u e n r o m a n ; T r i v i a l e s J u g e n d b u c h ; P o r n o ­ g r a p h i e ; S c h a u e r r o m a n . Z w r ó ć m y u w a g ę , że w ię k sz o ść p o z y c ji w tej b ib lio g r a fii

to p r a c e o p u b lik o w a n e sto s u n k o w o n ie d a w n o : w d r u g ie j p o ło w ie la t s z e ś ć d z ie ­ s ią ty c h i n a p o c z ą tk u la t s ie d e m d z ie s ią ty c h . J a k p o d a je au tor, r ę k o p is te j cz ę śc i je g o s tu d iu m z o s ta ł u k o ń c z o n y 31 V I I 1973.

O m ó w ie n ie r o z p r a w y W a ld m a n n a c h c ia łb y m p o d p o r zą d k o w a ć n a s tę p u ją c y m p y ta n io m : n a ja k ic h z a sa d a c h p o w in n a o p ie r a ć s ię sz k o ln a d y d a k ty k a lite r a tu r y m a s o w e j? ja k n a le ż y s fo r m u ło w a ć ta k i w z o rz e c in te r p r e ta c ji, k tó r y p o z w o liłb y u c z n io w i n ie ty lk o p o z n a ć p o e ty k ę w y b r a n y c h fo r m lite r a tu r y p o p u la r n e j, a le r ó w n ie ż s p o so b y je j o d d z ia ły w a n ia ? U w y d a tn ie n ie c e ló w d y d a k ty c z n y c h te j k s ią ż k i s ta n o w i p e w n ą d e fo r m a c ję z a m ie r z e ń a u to ra , k tó r y p o ś w ię c a w ie le m ie js c a u s t a ­ le n io m te o r e ty c z n o lite r a c k im . W y d a je s ię jed n a k , że p o ls k ie g o c zy te ln ik a , z n a ją ­ ce g o ju ż p o d s ta w o w e p r a c e te o r e ty c z n e p o ś w ię c o n e fo r m o m k u ltu r y m a so w e j, n a jb a r d z ie j m o ż e z a in te r e s o w a ć p r o p o n o w a n a p r z ez W a ld m a n n a m e to d y k a .

u c z a n ia s ta n o w i n a r u s z e n ie p e w n y c h u ś w ię c o n y c h z a sa d . N a le ż y d o n ic h u s ta lo n y p o d z ia ł ró l: n a u c z y c ie l to p o ś r e d n ik w p r z e k a z y w a n iu „ o d w ie c z n y c h w a r to ś c i” o b ję ty c h k a n o n e m le k tu r s z k o ln y c h , u c z e ń p o z o s ta je ic h o d b io rcą , a je g o z a d a n ie m j e s t p r z e d e w s z y s t k im „ z r o z u m ie n ie i p r z e ż y c ie ”. J e d n o c z e ś n ie o b ie s tr o n y , a z w ła s z c z a u c z e ń , s ię g a ją n ie r a z d o u t w o r ó w t r y w ia ln y c h . S t a n o w ią o n e je d n a k le k t u r ę p r y w a tn ą , t r a k to w a n ą n ie k ie d y w s t y d liw ie , słu ż ą c ą r o z r y w c e , o d p r ę ż en iu . T e n p o d z ia ł r ó l n ie u w z g lę d n ia d a ls z y c h , ju ż s a m o d z ie ln y c h w y b o r ó w c z y te ln ic z y c h p r z y s z łe g o a b s o lw e n ta . T r a d y c y jn a d y d a k ty k a s z k o ln a ig n o r u je w ię c s y tu a c ję , w k tó r e j w ła ś n ie „ lite r a tu r a n iż s z a ” s t a j e s ię p r z e w a ż a ją c ą , a n a w e t je d y n ą l e k ­ tu r ą w ie lu m ło d y c h o d b io r c ó w , k s z t a łt u j ą c ic h g u s t i ś w ia to p o g lą d . J ej a n a liz a i o c e n a o k a z u je s i ę w ię c p o tr z e b n a , c h o c ia ż w y m a g a p r z e ła m a n ia r ó ż n y c h o p o r ó w . I d z ie tu n ie t y lk o o e w e n t u a ln ą n ie c h ę ć n a u c z y c ie la , k tó r y z a s w e g łó w n e z a d a n ie u w a ż a in te r p r e ta c ję d z ie ł w y s o k o a r ty s ty c z n y c h . A n a liz o w a n ie s p o s o b ó w o d d z ia ły ­ w a n ia lite r a tu r y t r y w ia ln e j s ta n o w i in t e r w e n c j ę w ś w ia t s w o b o d n e j r o z r y w k i m ło d e g o c z y te ln ik a , p o d w a ż a p e w n e s t e r e o ty p y , k tó r e ju ż w y t w o r z y ły się w jeg o ś w ia d o m o ś c i.

T a s y t u a c j a u z a s a d n ia z d a n ie m W a ld m a n n a c e lo w o ś ć a n a liz y le k tu r y d o t y c h ­ c z a s p o z a s z k o ln e j. O d d z ia ły w a n ie w y c h o w a w c z e n ie m o ż e p r z e c ie ż p o m ija ć c z y n ­ n ik ó w , k tó r e p o ś r e d n io k s z ta łtu ją o so b o w o ś ć u c z n ia . J e d n o c z e ś n ie p o z n a n ie p o e ty k i lit e r a t u r y tr y w ia ln e j u m o ż liw ia n ie ty lk o je j w ła ś c iw ą o c e n ę , a le w w ie lu p r z y ­ p a d k a c h u ła t w ia w y b o r y c z y t e ln ic z e i w z m a g a z a in t e r e s o w a n ie in n y m i o d m ia n a m i b e le t r y s t y k i. S z k o ln a a n a liz a i o c e n a u t w o r ó w t r y w ia ln y c h j e s t r ó w n ie ż u z a s a d n io ­ n a s p o łe c z n ie , g d y ż d e m a s k u je in d o k tr y n a c ję p o lity c z n ą , z a w a r tą w o d d z ia ły w a n iu k u ltu r y m a s o w e j, a e m a n c y p a c ja id e o w a m ło d e g o c z y te ln ik a p o le g a m. in . na z r o z u m ie n iu te g o w a ż n e g o z ja w is k a . C e le m a u to r a n ie j e s t z r e sz tą ja k ie k o lw ie k m o r a liz a to r s tw o . W a ld m a n n z a k ła d a , ż e o d b io rca n i e w y r z e k n ie s ię u lu b io n e j r o z ­ r y w k i d la te g o ty lk o , ż e j e s t o n a „niska"’ p o d w z g lę d e m e s t e t y c z n y m lu b „ m o ­ r a ln ie p o d e jr z a n a ”. Z a b ie g a je d n a k o to, a b y c z y t e ln ik u ś w ia d o m ił s o b ie s w o je w ła s n e p o tr z e b y o r a z r ó ż n e ro le , j a k ie n a r z u c a o d b ió r d z ie ła . U s iłu j e w y tw o r z y ć w ś w ia d o m o ś c i u c z n ia d y s ta n s k r y ty c z n y , n iw e lu j ą c y k o n fo r m is ty c z n e o d d z ia ły ­ w a n ie u tw o r u . D la t e g o ta k w a ż n e d y d a k ty c z n ie j e s t w y j a ś n ie n ie , ż e m o ż liw o ś ć id e n t y f ik o w a n ia s ię c z y t e ln ik ó w z w y t y p o w a n y m i p r z e z p is a r z a p o s ta c ia m i s łu ż y a k c e p t a c ji k a p ita lis t y c z n e g o p o r z ą d k u s p o łe c z n e g o , a w ię c n a r z u c a p e w n e s t e r e o ­ ty p o w e są d y , o s ła b ia n ie z a d o w o le n ie w y n ik a j ą c e z n ie r ó w n o ś c i sp o łe c z n y c h , z a s p o ­ k a j a n ie z is z c z a ln e w ż y c iu o d b io r c ó w m a r z e n ia i tę s k n o ty .

A u to r są d z i, ż e ju ż w s z k o ln e j a n a liz ie m o ż n a u ś w ia d o m ić u c z n io m ich w ła s n e p o tr z e b y w d z ie d z in ie r o z r y w k i o r a z o d p o w ie d n io je u s y s te m a ty z o w a ć (n p . p r z e ż y c ie p r z y g o d y , z a in t e r e s o w a n ie d e d u k c y jn y m r o z w ią z a n ie m z a g a d k i, k o m p e n s a c ja u c z u c io w a itp .). W z a le ż n o ś c i od t y c h p o tr z eb n a le ż a ło b y o k r e ś lić w r a z z u c z n ia m i z a s a d n ic z e o d m ia n y lit e r a t u r y p o p u la r n e j. I n s p ir a c ja n a u c z y c ie la p o w in n a je d n a k z m ie r z a ć d a le j. I d z ie tu o w y k a z a n ie , że is to tn ą c e c h ę lite r a tu r y m a s o w e j s ta n o w i a fir m a c ja p o r z ą d k u sp o łe c z n e g o , n a r z u c a n a o d b io rc o m u tw o r ó w p o p u la r n y c h . W p r z e k o n a n iu W a ld m a n n a u c z e ń j e s t ju ż w y s ta r c z a ją c o d o jr z a ły , b y u ś w ia d o m ić s o b ie r ó ż n ic e m ię d z y o d d z ia ły w a n ie m ś w ia to p o g lą d o w y m lite r a tu r y t r y w ia ln e j a w y s o k o a r t y s t y c z n e j . D z ię k i te m u m ło d y o d b io rc a m o ż e p o z n a ć r ó żn e s p o s o b y o d c z y ty w a n ia d z ie ł lit e r a c k ic h o r a z z a k r e s w y b o r ó w c z y te ln ic z y c h , ja k ic h d o k o n a w ie lo k r o t n ie w p r z y s z ło ś c i, z a le ż n ie od w ła s n y c h p o tr z e b i z a in te r e s o w a ń .

C z y w p r o w a d z e n ie t y c h p o ję ć n ie p r z e r a s ta je d n a k m o ż liw o ś c i in t e le k t u a ln y c h u c z n ia ? A u to r n ie le k c e w a ż y tr u d n o ś c i z w ią z a n y c h z o s ią g n ię c ie m w s p o m n ia n y c h t u c e ló w . P r o p o n u je z a te m s to p n io w e p o z n a w a n ie o d m ia n lit e r a t u r y tr y w ia ln e j, o k r e ś le n ie ic h p o e ty k i, a n a s t ę p n ie s p o s o b ó w o d b io ru . P ie r w s z ą c z y n n o ś c ią m o ż e b y ć id e n t y f ik a c j a w s p ó ln y c h e le m e n t ó w j a k ie j ś s e r ii ła t w y c h u tw o r ó w . P o m o c n e

są w ty m g r y lite r a c k ie p o le g a ją c e n a w y m ia n ie w y b r a n y c h s k ła d n ik ó w d z ie ła , m o n to w a n iu z n ic h d o w o ln y c h fr a g m e n tó w , a ta k ż e tw o r z e n ie a n ty m o d e li, ja k np. p a r o d ii. Z a le c a n a p r z e b u d o w a s tr u k tu r y d z ieła z m ie r z a r ó w n ie ż do z m ia n y je g o g a tu n k u , m o ż e to b y ć n p . p r z e k s z ta łc e n ie u tw o r u k r y m in a ln e g o w p o w ie ś ć m i­ ło s n ą . P o w y ż s z e z a b ie g i r o z w ija ją w y o b r a ź n ię u c z n ia i p o z w a la ją za ra z e m p o z n a ć n a jw a ż n ie js z e c e c h y u tw o r ó w tr y w ia ln y c h . G ry lite r a c k ie m o ż n a z a sto s o w a ć ju ż w m ło d sz y c h k la s a c h . J a k o p r z y k ła d p o d a je a u to r le k c je o k o m ik s a c h w k la s a c h V i V I s z k o ły p o d s ta w o w e j. Z g o d n ie z z a c h ę tą n a u c z y c ie la u c z e ń w y m ie n ia d o ­ w o ln e e le m e n ty k ilk u k o m ik s o w y c h u tw o r ó w , a w ię c t e k s ty g łó w n e i łą cz ą ce , d ź w ię k o n a ś la d o w c z e z n a k i g r a fic z n e , c a łe z e s p o ły o b r a z k o w e . P r o p o n o w a n a z a b a ­ w a u c z y p o ś r e d n io str u k tu r y u tw o r u , w y r a b ia p e w ie n d y s ta n s w o b e c je g o e le m e n ­ tó w d z ię k i te m u w ła ś n ie , ż e tr a k to w a n e są n ie z a le ż n ie od in t e n c j i a u to ra . M a to d o n io s łe z n a c z e n ie d la p ó ź n ie js z e g o w y k s z ta łc e n ia k r y ty c y z m u w o b e c sp o so b u m y ­ ś le n ia , ja k i u s iłu j e n a r z u c ić p r o d u c e n t i tw ó r c a m a s o w e j r o z r y w k i. W s ta r sz y c h k la s a c h g ry lite r a c k e u w z g lę d n ia ły b y u tw o r y b a r d z ie j z ło żo n e, np . p o w ie ś c i d e ­ t e k t y w is t y c z n e lu b z g a tu n k u science fiction. R ó w n ie ż i w ty m p r z y p a d k u p ro g ra m d y d a k ty c z n y W a ld m a n n a p r z e w id u je s w o b o d n e p o s łu g iw a n ie s ię sc h e m a ta m i f a b u ­ la r n y m i i p o s ta c ia m i o r a z w y k o r z y s t a n ie ic h w c e lu w y r a ż e n ia s a m o d z ie ln ie s t w o ­ r zo n ej fik c ji. M o żn a ją k s z ta łto w a ć z a ró w n o w e d łu g w z o r c ó w „ k la s y c z n y c h ” (np. m o d e l p o w ie ś c i k r y m in a ln e j z k o ń c a w . X I X ), ja k i w s p ó łc z e s n y c h (np. u tw ó r s e n s a c y jn y w k o n w e n c ji „ d r e s z c z o w c a ”). G łó w n y m je d n a k c e le m te j sw o b o d n e j i z a ra z e m k r y ty c z n e j p r a c y n a d t e k ­ s te m p o z o s ta je w y k a z a n ie , w ja k i sp o só b w y b r a n e u tw o r y o d d z ia łu ją n a o d b io rcę. T r a w e s ta c ja , p a r o d ia , a r ó w n ie ż o k r e ś le n ie w s p ó ln y c h c ec h łą c z ą c y c h g r u p ę u t w o ­ r ó w u ś w ia d o m ią u c z n io w i, ja k ie je g o w ła s n e p o tr z e b y z a sp o k a ja le k tu r a i za b a w a lite r a c k a . Z r o z u m ie n ie ty c h z a le ż n o ś c i sp ra w i, że o d b ió r te g o ty p u u tw o r ó w b ę d z ie w y łą c z n ie r o z r y w k ą , a n ie b ę d z ie p r o w a d z ił do a fir m a c ji u p ro s zc z o n e g o , z w u lg a r y z o w a n e g o o b r a z u ś w ia ta . M ło d y c z y te ln ik u c z e s tn ic z ą c w k u ltu r z e m a s o ­ w e j z a c h o w a — z d a n ie m W a ld m a n n a — św ia d o m o ść , ja k ic h w y b o r ó w lite r a c k ic h m a d o k o n y w a ć z e w z g lę d u n a w ła s n e p o tr z e b y i z a in te r e s o w a n ia . „ R a c jo n a liz a c ja ” u d z ia łu w r o z r y w c e k s z ta łc i w ię c u m ie ję tn o ś c i k r y ty c z n o -a n a lity c z n e .

Z tą c z ę ś c ią r o z w a ż a ń w ią ż e s ię w z o r z e c a n a liz y u tw o r ó w tr y w ia ln y c h , z a m ie ­ sz c z o n y w u z u p e łn ie n iu (Anhang). A u to r p r o p o n u je , b y z e s p o ły u c z n io w s k ie k o ­ r z y s ta ły z z e s ta w u 50 z a g a d n ie ń , z g r u p o w a n y c h w o k ó ł c z te r e c h p o d s ta w o w y c h te m a tó w : a n a liz a ję z y k o w a , s tr u k tu r a ln a , k r y ty k a id e o w a , p o s ta w a c z y te ln ik a . N ie k tó r e w s k a z ó w k i m e to d y c z n e p r z y p o m in a ją tr a d y c y jn y , s z k o ln y ro zb ió r u tw o r u w y s o k o a r ty s ty c z n e g o (np. c h a r a k te r y s ty k a z e w n ę tr z n a i w e w n ę tr z n a b o h a te r ó w , r o la cza su , f o r m y n a r r a cji). I n te r e s u ją c e są je d n a k te p r o p o z y c je, k tó r e u ła tw ia ją m ło d e m u o d b io rc y z r o z u m ie n ie p o e ty k i lite r a tu r y tr y w ia ln e j o r a z m o ż liw o ś c i jej o d d z ia ły w a n ia n a o so b o w o ść c z y te ln ik a . T a k np . w z a k r e s ie a n a liz y str u k tu r a ln e j a u to r w s k a z u je , ja k w y z n a c z y ć g łó w n e sc h e m a ty fa b u la r n e , r o lę b o h a te r ó w p o z y ­ t y w n y c h w p r z e b ie g u zd a r ze ń , s p o so b y r o z w ią z y w a n ia k o n flik tó w , e w e n tu a ln e ty p y d e d u k c ji z a s to s o w a n e w p o w ie ś c i k r y m in a ln e j. W a ż n y m e le m e n t e m je s t r ó w n ie ż p r z e d s ta w ie n ie p o s ta c i n e g a ty w n y c h , z w ią z e k ic h c ec h in d y w id u a ln y c h z d e s tr u k ­ c y jn y m i s iła m i s p o łe c z n y m i. W r a m a ch ty c h r o z w a ż a ń z a m ie sz c z a a u to r p y ta n ia o s z a t ę z e w n ę tr z n ą u tw o r u , a w ię c o ta k ie e le m e n ty , ja k ty p d r u k u i k o lu m n y , in t e r lin ia , fo r m a t i g a tu n e k p a p ier u . D u ż e z n a c z e n ie p o s ia d a tu o k ła d k a , sp o só b jej w y k o n a n ia , w p r o w a d z e n ie r y s u n k ó w lu b fo to g r a fii, z a s to s o w a n ie s u g e s ty w n y c h e f e k t ó w k o lo r y s ty c z n y c h , g r a d a c ja z a m ie s z c z o n y c h n a n ie j te k s tó w , s fo r m u ło w a n ie ty tu łu . C z y n n ik i te k s z ta łtu ją k ie r u n e k a s o c ja c ji e w e n tu a ln e g o o d b io rcy , o g lą d a ­ ją c e g o k s ią ż k ę w k s ię g a r n i, k io s k u u lic z n y m lu b k o le jo w y m , d e c y d u ją n ie j e d n o ­ k r o tn ie o w y b o r z e u tw o ru .

c io w o ś ć w ż y c iu b o h a te r ó w , s e n t y m e n t a ln e lu b b r u ta ln e p r z e d s t a w ie n ie m iło ś c i, s t o s u n e k do ta b u o b y c z a jo w e g o . W ty m k r ę g u z a g a d n ie ń m ie ś c i s ię r ó w n ie ż s p r a w a p o r n o g r a fii, a z w ła s z c z a m o ż liw o ś ć je j w y k o r z y s ta n ia ja k o „ k a n a liz a c ji i r e d u k c ji r e a k c j i n a r e p r e s j e s p o łe c z n e ” (s. 169). In n y m c e le m k r y ty k i id e o w e j u tw o r u j e s t w y j a ś n ie n ie , ja k ą r o lę o d g r y w a ją w n im s t r y w ia liz o w a n e p r z ez p isa rz a p o ję c ia r e lig ijn e . Id zie tu s z c z e g ó ln ie o u z a s a d n ie n ie s z c z ę ś liw y c h p r z y p a d k ó w w ż y c iu b o h a te r ó w o ra z o tr a k to w a n ie n o r m s p o łe c z n y c h ja k o e m a n a c ji p o n a d - z ie m s k ie g o p o r z ą d k u . W d a ls z y m to k u s w y c h r o z w a ż a ń d y d a k ty c z n y c h a u to r w y r ó ż n ia m . in . ta k ie e le m e n t y a n a liz y u tw o r u , ja k r o la a g r e s y w n y c h z a c h o w a ń d la r o z w o ju a k c ji i r o z ­ w ią z a n ia k o n f lik t ó w , s t o s o w a n ie s c h e m a tu „ p r z y ja c ie l— w r ó g ”, sp o só b p r z e d s ta ­ w ie n ia g r u p s p o łe c z n y c h i n a r o d o w y c h . P o z w a la to o k r e ślić , ja k u tw ó r p r z e k a z u je p e w n e s t e r e o ty p y , id e a ły , w z o r c e z a c h o w a ń , o b ra z n ie z m ie n n e g o i u p o r z ą d k o w a ­ n e g o h ie r a r c h ic z n ie s p o łe c z e ń s tw a . Z id e o lo g ią lite r a tu r y p o p u la r n e j w ią ż e się te ż za sa d a , ż e a w a n s p r z e d s t a w ic ie li k la s n iż s z y c h je s t m o ż liw y w y łą c z n ie d zięk i p o s łu s z e ń s t w u w o b e c o b o w ią z u ją c y c h n o r m . P r z e z w y c ię ż e n ie n ie r ó w n o ś c i s p o łe c z ­ n y c h n ie m a w p e r y p e t ia c h b o h a te r ó w n ic w s p ó ln e g o z d z ia ła ln o ś c ią p o lity c z n ą g r u p n ie u p r z y w ile jo w a n y c h . I s to tn e d la d y d a k ty k i s z k o ln e j są n a p e w n o w s k a z ó w k i, k tó r e p o m a g a ją u c z ­ n io m o k r e ś lić p o s t a w ę o d b io r c y w o b e c d z ie ła — „ k r y ty c z n ą ” i „ ś w ia d o m ą ” lu b „ b e z k r y ty c z n ą , c z y s to k o n s u m p c y jn ą , k o n f o r m is t y c z n ą ”. P o z n a n ie s p o s o b ó w r e c e p c ji u tw o r u p o z w a la z r o z u m ie ć , n a c z y m p o le g a „ s p r o w a d z a n ie p o tr z e b i p r a g n ie ń d o c e ló w c z y s to p r y w a tn y c h , o b o ję tn y c h p o d w z g lę d e m s p o łe c z n y m , ir r a c jo n a l­ n y c h ” (s. 171), j a k ie z n a c z e n ie p o s ia d a p r z y ty m id e n t y f ik o w a n ie s ię c z y te ln ik a z b o h a te r a m i u tw o r u . S w o j e s p o s tr z e ż e n ia d o ty c z ą c e o d b io ru d z ie ła z a m y k a W a ld - m a n n w y r ó ż n ie n ie m r ó l c z y t e ln ic z y c h oraz u w a g a m i n a t e m a t w a r to ś c io w a n ia u t w o r u p r z e z u c z n ia , k tó r y u ś w ia d a m ia s o b ie n ie ty lk o w ła s n e p o tr z e b y i z a in ­ t e r e s o w a n ia , a le r ó w n ie ż p o s t a w ę c z y te ln ic z ą , ja k ą u s iłu j e m u n a r z u c ić a u to r d z ie ła . Z a r y s o w a n y tu o g ó ln ik o w o m o d e l a n a liz y s t a n o w i — ja k ju ż w s p o m n ia łe m — p r ó b ę w y j a ś n ie n ia r ó ż n y c h o d m ia n lit e r a t u r y t r y w ia ln e j . D la te g o W a ld m a n n f o r ­ m u łu j e w i e le w s k a z ó w e k a lt e r n a t y w n ie , n a u c z y c ie l m o że w y b r a ć n ie k tó r e z n ich , r o z w in ą ć z g o d n ie z w ła s n ą in w e n c ją . W k s ią ż c e z a z n a c z a s ię , że p o w y ż s z y w z o r z e c d o ty c z y p r z e d e w s z y s t k im lit e r a t u r y p is a n e j, j e d n a k p o p e w n y c h p r z e k s z ta łc e n ia c h m o ż e s ię o n o k a z a ć p r z y d a tn y w o m a w ia n iu u t w o r ó w t r y w ia ln y c h r o z p o w s z e c h ­ n ia n y c h p r z e z film , r a d io i t e le w iz j ę .

P r z y k ła d e m r e a liz a c j i p o s t u la t ó w m e to d y c z n y c h są d w a p o c z ą tk o w e r o z d z ia ły r o z p r a w y , p o ś w ię c o n e o m ó w ie n iu s e n ty m e n t a ln o - o b y c z a j o w e j p o w ie ś c i z e s z y to w e j M ic h a e li H a n se n S piel m ir das L ied der Liebe o r a z u tw o r o w i D iir r e n m a tta Sędzia

i jego kat.

W y b ó r W a ld m a n n a m o ż e b u d z ić p e w n e z a str z e ż e n ia . I n te r e s u ją c y te k s t D iir r e n ­ m a tta s ta n o w i p r ó b ę — ja k s tw ie r d z a W a ld m a n n — s tw o r z e n ia a n ty m o d e lu p o ­ w ie ś c i k r y m in a ln e j. P is a r z w z r ę c z n y sp o só b w y k o r z y s t u j e s c h e m a t ś le d z tw a dla w y r a ż e n ia p e w n y c h r a c ji f ilo z o f ic z n y c h w y n ik a j ą c y c h z in s p ir a c ji c h r z e ś c ija ń s k ie j i z te g o w z g lę d u b lis k i j e s t ta k im p is a r z o m ja k G. K . C h e s te r to n o raz G. G reen . W p o w ie ś c i D iir r e n m a tta n a s t ę p u j e z r e s z tą n a r u s z e n ie p o d s ta w o w y c h r e g u ł p o e ty k i lit e r a t u r y d e t e k t y w is t y c z n o - k r y m in a ln e j , a o d d z ia ły w a n ie id e o w e te g o u tw o r u p r z e b ie g a in a c z e j n iż w r e c e p c ji in n y c h u t w o r ó w te j o d m ia n y b e le t r y s t y k i. D la te g o n ie m o ż n a z g o d z ić s ię z W a ld m a n n e m , iż u tw ó r D iir r e n m a tta n a le ż y do lite r a tu r y tr y w ia ln e j z e w z g lę d u n a sp o só b je g o r o z p o w s z e c h n ia n ia o ra z w p r o w a d z e n ie z n a ­ n y c h w lit e r a t u r z e d e t e k t y w is t y c z n e j s c h e m a tó w . I n fo r m a c ję o d y d a k ty c z n y c h i a n a lity c z n y c h w a r to ś c ia c h r o z p r a w y c h c ia łb y m n a t o m ia s t z a m k n ą ć z r e fe r o w a n ie m u w a g W a ld m a n n a n a te m a t p r o d u k tu sta n d a r d o w e g o , ja k im j e s t p o w ie ś ć z e s z y to w a

M. Hansen, opublikowana w 1970 r. przez przedsiębiorstwo w ydawnicze Wolfgang Marken Verlag w Kolonii.

Waldmann omawia utwór w trzech podrozdziałach: Der Zeichensektor „epi­

sches G eschehen”, Der Zeichensektor „epische Figuren”, D er Zeichensektor „iko- nische und sprachliche D arbietung”.

W pierwszej części swej analizy autor określa główne schematy fabularne utworu oraz sposoby rozwiązania konfliktów. Obowiązuje tu reguła afirm acji św iata — konflikt zawarty w powieści w niczym nie narusza kapitalistycznego po­ rządku społecznego, a nawet pewnych reliktów feudalnych. Perypetie wynikające z nierówności społecznej głównych bohaterów rozwiąże szczęśliwe zrządzenie losu. Stanowi ono nagrodę dla bohaterki za pokorną akceptację jej przynależności k la­ sowej, wynikającego stąd zakresu praw i obowiązków. W powieści tej zauważalne jest ubóstwo realiów społeczno-obyczajowych. Jej akcja mogłaby się równie do­ brze rozgrywać przed stu laty, a tylko nieliczne szczegóły sygnalizują współczes­ ność zdarzeń. Odpowiednie ukształtowanie fabuły narzuca odbiorcy wizję świata, w którym dobro zwycięża mimo społecznej i politycznej bierności bohaterów. Su­ geruje to czytelnikom, a zwłaszcza czytelniczkom, identyfikację z główną bohater­ ką, przynosi kompensację uczuciową drogą ucieczki od własnej rzeczywistości. S łu ­ ży temu rów nież odpowiednia kreacja postaci, analizowana szczegółowo przez Wald­ manna w podrozdziale D er Zeichensektor „epische Figuren”. Badacz charaktery­ zuje typow e postacie literatury sentym entalno-obyczajowej i przeciwstawia je bo­ haterom w ystępującym w innych odmianach literatury trywialnej. Zastanawia się, w jakim stopniu cechy psychiczne tych postaci (np. silnie rozwinięta uczuciowość przy równoczesnym hamowaniu namiętności) spełniają oczekiwania publiczności czytającej powieści zeszytowe.

Fragm ent Der Zeichensektor „ikonische und sprachliche D arbietung” rozpo­ czyna autor opisem okładki, reprodukowanej zresztą w jego rozprawie. Nie jest to kolejność przypadkowa — skoro owo „opakowanie” decyduje często o wyborze dzieła. Samo sform ułowanie tytułu powieści nie ma większego znaczenia — nieraz brak tu ścisłego związku z jej treścią. Najbardziej istotna jest nazwa serii pow ie­ ściowej i firm y wydawniczej. One to przynoszą odbiorcy zapewnienie, że oferowana książka należy do cyklu wypróbowanego przez doświadczone wydawnictwo i spełni oczekiwania związane z typem rozrywki. Ważną zachętę dla nabywcy stanowi fotografia na okładce (twarz modelki) oraz kombinacja farb użytych do reprodukcji zdjęcia i całej okładki. Układy kolorystyczne zamieszczane na okładkach całej serii powieściowej sugerują takie cechy bohaterów, jak uczuciowość, witalność, a także związek z życiem wyższych, elitarnych środowisk społecznych.

Istotną rolę w tej części rozważali Waldmanna odgrywają uwagi o stylu utworu, wynikające z analizy językowej wybranego fragmentu. Autor rozprawy wyjaśnia, na czym polega tworzenie klisz językowych, wykorzystanie utartych związków frazeologicznych i przenośni języka codziennego, stosowanie opisu przez w yliczenie przedmiotów oraz ich ogólnie znanych cech, wreszcie tendencja do nadużywania wyrazów o zabarwieniu uczuciowym. W ten sposób tekst wytwarza pew ien typ ułatwionych asocjacji czytelniczych, stanowiących ramy, które ma w ypełnić przeżycie („E r l e b n i s r a u m a zwłaszcza marzenie odbiorcy.

Jak już wspomniałem na wstępie, moje informacje o rozprawie Waldmanna uwydatniają jej w artości dydaktyczne, pozostawiając na drugim planie rozważania teoretycznoliterackie autora. Wydaje się jednak, że należy dorzucić tu przynajmniej ogólne uw agi o rozdziale 4 (Zur Theorie und D idaktik literarischer und triv ia l­

literarischer W ertung: Grundriss einer literarischen W ertungsästhetik), poświęco­

nym wartościowaniu utworów literackich. Waldmann polemizuje z absolutyzowa­ niem w artości literackich oraz określaniem ich w sposób normatywny. Ocenę utworu kształtują takie czynniki jak własności tekstu (forma kodu artystycznego) oraz doniosłość komunikatu literackiego dla odbiorcy. Decyduje o niej sytuacja

indyw idualna i społeczna czytelnika, jego potrzeby psychiczne i zainteresowania. Od nich zależy ocena, w jakim stopniu kod artystyczny okaże się odpowiedni dla dzieła stanowiącego przedmiot recepcji.

Po przedstawieniu tych założeń autor rozpatruje kilka zagadnień ważnych dla oceny dzieła. Fragm ent pt. Bedeutung und V erh ältn is von T ex tstru k tu ren und

R ezeption sverh alten bei literarisch er W ertu ng (am B eispiel der D iskusion des literarischen „K itsch es'’) zaw iera porównanie asocjacji, jakie budzi lektura tekstów

w ysokoartystycznych i trywialnych. Waldmann w ykorzystuje w tych rozważaniach studium L. Giesza Phänom enologie des K itsches. W artościowanie utworu ze w zględu na adekwatność kodu artystycznego i rew elacyjność komunikatu literackiego jest tematem następnego podrozdziału Der form ale Vorgang literarischen W ertens

(„ästhetische K odieru ngsintensität, K odieru ngsadäqu ath eit und L eserrevelanz des literarischen T ex tes”). Takie teksty, jak np. piosenka studencka przeciw w ojnie

wietnam skiej, wiersz A d A stra współczesnego anonim owego więźnia, propagandowy utwór nazistow ski N ichts kann uns rauben, wiersz Hölderlina A n die Deutschen, stanowią przedmiot analizy, która ustala związki kodu z komunikatem literackim, przypadki ich wzajem nej niezgodności oraz znaczenie czynników historycznych, od których zależy często zrozumiałość m etaforyki utworu dla odbiorcy.

Kontynuację tych rozważań zawierają dalsze fragm enty: Der m ateriale V o r­

gang literarischen W ertens („Bedürfnislage und Interessenrichtung des L esers”), Die synchronischen und diachronischen Im plikation en literarischen W ertens oraz D idaktische P roblem e literarisch er W ertu ngsästhetik. Waldmann w yjaśnia w nich

m. in. instrum entalne pojm owanie w artości literackich, ocenę składników arty­ stycznych ze względu na ich funkcję w budowie dzieła oraz w system ie wartości, jaki tworzy poetyka gatunku. Ostateczne konkluzje w ynikające z tych teoretycznych ustaleń stanow ią naw iązanie do postulowanej przez autora dydaktyki literatury trywialnej. Idzie o to, by uświadom ienie sobie przez czytelnika jego własnych potrzeb poprzedziło ocenę utworu. K rytyczna kompetencja odbiorcy pozwala sfor­ m ułować odpowiednie kryteria oceny dla każdej odmiany literatury stosow nie do jej poetyki, sposobów oddziaływ ania oraz w łasnych oczekiwań.

Autor rozprawy nie ukrywa, że pew ne jego ustalenia teoretyczne są wtórne, oparte na różnych opracowaniach poświęconych kulturze m asowej, a zwłaszcza utworom popularnym. Sądzę jednak, że postulat przełam ania bariery między szkolnym kanonem czytelniczym a prywatną lekturą uczniów stanow i największą zasługę pracy Waldmanna. O aktualności rozprawy świadczą dyskusje publiczne na tem at uwspółcześnienia szkoły, a także jej stosunku do różnych form kultury masowej. Pytania tego rodzaju wzbudzają powszechne zainteresowanie również i w Polsce. W ystarczy przypom nieć niedawną wym ianę poglądów naukowców, krytyków i pedagogów, prowadzoną na łamach „Życia Literackiego”, w sprawie nauczania literatury w szkole dziesięcioletniej, a także wprowadzenie do jej pro­ gramu — w toku zajęć fakultatyw nych — utworów należących do kultury m asowej. Rozsądne działanie w tym kierunku wym aga jednak, by książki przygodowe dla młodzieży, sensacyjne w idow iska telew izyjne, niektóre film y o tem atyce obycza­ jowej, nie były analizowane i oceniane w edług podobnych zasad co utwory należące do literatury wysokoartystycznej. Brak bowiem w tamtych odpowiedniej m etody spowodowałby szkodliwe dla młodych odbiorców następstwa. Poznawanie przez młodzież utworów popularnych zmusza do staw iania pytań dotyczących ich budowy i sposobów oddziaływania, a rówmież postaw y czytelnika oraz zakresu jego w yb o­ rów. Chociaż studium Waldmanna dotyczy odmiennej niż polska sytuacji społeczno-

-politycznej i odmiennego rodzaju kultury m asowej, lektura tej książki może stanowić cenną pomoc w form ułowaniu w łasnych zadań dydaktycznych i metod .analizy.