Widok Być pacjentem (chorować, zdrowieć, umierać i żyć - perspektywa antropologiczna)

Wstêp

System zdrowia i ¿ycia oraz system œmierci i choroby kontroluje i wartoœciu- je ¿ycie cz³owieka. Bycie pacjentem jest rol¹, któr¹ poznaje i dostaje ka¿dy cz³o- wiek przynajmniej raz w ¿yciu. ¯ycie i zdrowie stanowi kontynuacjê lub prze- kszta³cenie ¿ycia i zdrowia, choroby i œmierci naszych przodków. Zdrowie i choroba s¹ stanami i procesami ewolucji ludzkiego gatunku od zarania dziejów.

Medycyna oparta na lekach naturalnych korzysta z wiedzy o chemicznych w³aœciwoœciach i procesach, o ich dzia³aniu na organizmy ¿ywe. Jest ona tak rozleg³a i wyspecjalizowana, ¿e stanowi dziœ odrêbn¹, gigantyczn¹ ga³¹Ÿ prze- mys³u s³u¿¹cego zaspokajaniu fantazji cz³owieka o wiecznym zdrowiu, szczêœciu i pomyœlnoœci. Wiara w specyfiki lub mikstury, które mog³yby likwidowaæ wszelkie dolegliwoœci ¿ycia, zdaje siê byæ powszechna. Przybiera postaæ mate- rialistycznej wiary w cuda.

Bycie pacjentem nie ma wyraŸnych granic (poza realn¹ fizyczn¹ czy biolo- giczn¹ œmierci¹), nie ma te¿ granic w sposobach leczenia i pojmowania roli pa- cjenta, nawet wtedy, gdy trzymamy siê œciœle paradygmatu naukowego (biolo- gicznego, chemicznego i fizycznego itd.). Niekiedy jesteœmy beneficjentami tego paradygmatu, a niekiedy tylko jego wiêŸniami lub straceñcami.

Bycie pacjentem jest tak¿e rol¹ ¿yciow¹ (rodzinn¹, spo³eczn¹, religijn¹), któ- r¹ spe³niaæ trzeba w zastêpstwie zmar³ych przodków, tego typu rolê tworzy funk- cja wykluczenia (przekleñstwo, wygnanie, poni¿enie, mord itd.). Chorowanie mo¿e byæ funkcj¹ poczucia winy lub grzechu (np. za aborcjê w przypadku ra- ka itd.). Leczenie tego typu „chorób” ma charakter proceduralny, a nie mate- rialny.

Tadeusz Kobierzycki

BYÆ PACJENTEM

(chorowaæ i zdrowieæ, umieraæ i ¿yæ

– perspektywa antropologiczna)

1. Choroba jako zjawisko psychologiczne, spo³eczne i egzystencjalne

Wed³ug znakomitego patofizjologa polskiego Karola Kleckiego, chorobê mo¿na uj¹æ jako „sumê spraw ¿yciowych tocz¹cych siê w ustroju inaczej ni¿

w stanie prawid³owym”¹.

Wed³ug Krystyny Osiñskiej, lekarza pulmonologa i psychiatry, docenta nauk medycznych, autorki ksi¹¿ki Twórcza obecnoœæ chorych (1980), z któr¹ mia³em okazjê wspó³pracowaæ w Polskim Towarzystwie Higieny Psychicznej w Warsza- wie (1980–1984), choroba jest powszechn¹ mo¿liwoœci¹ cz³owieka – jednostki i grupy. W tym sensie jest: darem, zjawiskiem, sytuacj¹, cierpieniem, faktem, szans¹, znakiem ³aski. A oto jak zdefiniowany zosta³ przez tê autorkê problem

„powszechnoœci choroby”²:

1) Choroba jest powszechnym darem – a ten mo¿e byæ przyjêty lub od- rzucony, dobrze lub Ÿle prze¿yty: mo¿e byæ wartoœci¹ mobilizuj¹c¹ do postaw twórczych, altruistycznych, rozwojowych osobowoœci; ale gdy dar choroby nie zostanie przyjêty, wtedy mo¿e blokowaæ przep³yw energii ¿yciowej z prze¿ycia do ¿ycia, a wiêc nieracjonalnie „zniszczony”.

2) Choroba jest powszechnym zjawiskiem – oczywistym i prawdopodob- nym, jest fragmentem rzeczywistoœci i mo¿e zaistnieæ u ka¿dego cz³owieka, a jej zauwa¿enie, „umiejêtne uznanie” i zaakceptowanie mo¿e byæ pomoc¹ w „twórczym prze¿ywaniu” w³asnego ¿ycia, gdy¿ „zamykanie oczu nie zmienia rzeczywistoœci” (s. 17).

3) Choroba jest powszechn¹ sytuacj¹ – zdolnoœæ i gotowoœæ organizmu ludzkiego do ochrony ¿ycia i zdrowia jest oczywista, ale aby wyzdrowieæ, po- trzebne s¹ chêci, umiejêtnoœæ i pragnienie powrotu do zdrowia. „Zdanie sobie z tego sprawy powoduje, ¿e szukamy sposobów zmiany istniej¹cej sytuacji po- wszechnego chorowania na sytuacje powszechnego zdrowia” (s. 17).

4) Choroba jest powszechnym cierpieniem – nieod³¹cznie zwi¹zanym z trudem istnienia, od którego nikt nigdy cz³owieka nie uwolni. „Tacy ju¿ jeste-

œmy i taki jest œwiat. Uwolniæ od trudu istnienia, od bólu i cierpienia móg³by tylko ca³kowity bezruch, a wiêc bezistnienie” (s. 18). Choroba stanowi Ÿród³o bólu dla cz³owieka, a dla choruj¹cego jest trudna, dotkliwa, bolesna.

5) Choroba jest powszechnym faktem – pojawia siê w ka¿dym ¿yciorysie jako wa¿na pozycja w bilansie ludzkich doœwiadczeñ. Faktu przebytej czy prze-

¿ywanej choroby nie mo¿na wymazaæ ze swego ¿yciorysu – od samego chore- go zale¿y, czy bêdzie to bilans dodatni, czy ujemny.

1 K. Klecki, Patologia ogólna, Kraków 1928, cyt. za: W. Szumowski, Filozofia medycy- ny, Kêty 2007, s. 108.

2

6) Choroba jest powszechn¹ szans¹ – otwiera mo¿liwoœci rozwoju cz³o- wieka choruj¹cego w kierunku odkrywania i tworzenia nowych wartoœci, dot¹d nie uœwiadamianych albo nie posiadanych; choroba daje czas na myœlenie, za- stanowienie siê, refleksjê.

7) Choroba jest powszechnym znakiem ³aski – „sygna³em szczególnego spotkania z Bogiem” (s. 19) i mo¿e to byæ kontakt chciany, oczekiwany, wybra- ny, akceptowany albo przeciwnie – niechciany, odrzucany, niezauwa¿ony, zaska- kuj¹cy, niepotrzebny, albo po prostu nijaki.

8) Choroba jest powszechn¹ tajemnic¹ – nic, ma³o albo Ÿle o niej wiemy, nieprawid³owo j¹ oceniamy, gubimy siê w domys³ach, choæ to w samym orga- nizmie i psychice cz³owieka „zachodzi wa¿ny proces, z którym choroba jest zwi¹zana” (s. 20).

Choroba jako tajemnica dotyczy nie tylko pacjenta, ale i lekarza, bo ka¿dy choruje inaczej

2. Chorowanie jako styl bycia – typy chorób i typy pacjentów

Jeden z najwybitniejszych astrofizyków Arthur Stanley Eddington, wskazu- j¹c na trudnoœci w naukowym opisie œwiata (odchodzenie od klasycznej mecha- niki i opartej na niej teorii determinizmu, rozwój teorii wzglêdnoœci, teoria kwan- tów itd.), dochodzi do wniosku, ¿e niekiedy mo¿liwe jest jednak poznanie mistyczne³.

Wiele chorób nie ma Ÿróde³ fizycznych czy somatycznych, ale Ÿród³a psy- chologiczne, spo³eczne lub egzystencjalne. Wtedy reprezentuj¹ wykluczony aspekt ¿ycia, jak¹œ wartoœæ, ideê czy osobê. Czasem chorob¹ (i lekarstwem) oka- zuje siê identyfikacja z osob¹ wykluczon¹, nic wiêcej. Do³¹czenie osoby wyklu- czonej „w sercu” dzia³a analogicznie jak lek, dokonuj¹c jednoczeœnie zmian psy- chologicznych i fizjologicznych.

Rola si³ psychicznych w procesie leczenia (np. efekt placebo), bez wzglêdu na to jak uzasadnia dzia³anie tych si³, jest znaczna tak¿e w leczeniu medycznym.

Egzotyczne i nierealistyczne mog¹ byæ informacje, ¿e kogoœ leczy modlitwa do cz³owieka, który zmartwychwsta³ po trzech dniach klinicznej œmierci, lub do osoby zmar³ej czy ¿yj¹cej otaczanej kultem (np. Ojca Pio czy Jan Paw³a II).

„W chorobie i w nieszczêœciu, gdy ¿ycie i byt s¹ zagro¿one, sk³onnoœæ do mi- stycyzmu wzrasta. Wiadomo, ¿e wojny i klêski zwiêkszaj¹ religijnoœæ i nastroje mistyczne w spo³eczeñstwach. Wielu jest takich, którzy w ¿yciu g³osili skrajny

3 A.S. Eddington, Nowe oblicze natury. Œwiatopogl¹d fizyki wspó³czesnej, Warszawa 1934.

materializm, ale w cierpieniu, w chorobie bêd¹ siê buntowaæ przeciwko deter- minizmowi; którzy w obliczu œmierci porzuc¹ rolê gasn¹cej maszynki i resztk¹ si³ rozdmuchaj¹ w sobie iskrê wiary w istnienie jeszcze czegoœ wiêcej, prócz materii i maszyny”⁴.

Wed³ug W³adys³awa Szumowskiego, chorych ze wzglêdu na ich psychikê mo¿na sklasyfikowaæ jako pacjentów pos³usznych, sceptyków, mistyków i hipo- chondryków⁵:

1) Pacjent pos³uszny – jest taki z usposobienia i gdy tylko zachoruje, uda- je siê do lekarza, zwykle najbli¿szego, czêsto do tego, u którego leczy³ siê po- przednio. Wype³nia skrupulatnie wszystko, co ma przepisane i zapisuje staran- nie na karteczce pytania, jakie ma zadaæ lekarzowi podczas nastêpnej wizyty.

Gdy ma poddaæ siê operacji, pozwoli siê pokroiæ i na nowo pozszywaæ. Doma- ga siê wyszukanych analiz, leczenia materialnego, ale nie zdaje sobie sprawy z tego, jak ³atwo podlega wp³ywom psychicznym.

2) Pacjent sceptyk – pochodzi ze zdrowej rodziny, nigdy nie chorowa³ i ni- gdy siê nie leczy³; udaje siê do lekarza w ostatecznoœci, czêsto za póŸno, i to zwiêksza jego sceptycyzm, bo w chorobie zaniedbanej czasem niewiele mo¿na pomóc. Gdy trafi do uzdrowiska, leczy siê „na dziko”, nie radzi siê ¿adnego le- karza, pije wodê bez ¿adnego planu, a gdy sobie zaszkodzi – narzeka na uzdro- wisko. „Jakaœ nadzwyczajnoœæ ³atwo mu zaimponuje i wtedy sceptycyzm zmie- nia siê w ³atwowiernoœæ tego samego natê¿enia” (s. 103).

3) Pacjent mistyk – jest pobo¿ny, we wszystkich strapieniach szuka naj- pierw pociechy religijnej, zaœ do lekarza zg³asza siê póŸniej. Jego nastawienie, nastrój i psychika decyduj¹ w du¿ym stopniu o wynikach leczenia. Bywa klien- tem uzdrawiaczy, cudotwórców, którzy zaprawiaj¹ swoj¹ sztukê mistycyzmem prawdziwym lub naci¹ganym. „Taumaturgia wszelkiego rodzaju (Asklepios, do- tkniêcie królewskie, cudowne miejsca) dawa³a i daje u pacjentów mistyków do- bre wyniki” (s. 104).

4) Pacjent hipochondryk – przesadnie odczuwa dolegliwoœci, przesadza w obawach, choæ mo¿e byæ ca³kiem zdrowy. Zdarza siê, ¿e to cz³owiek po ciê¿- kich przejœciach i chorobach, które ca³kiem nie ust¹pi³y, dlatego nigdy nie czuje siê ca³kiem zdrowy i po jednej diagnozie szuka nastêpnej u tego samego lub u innego lekarza. Istnieje te¿ hypochondria iatrogenetica⁶, wywo³ana przez le- karza np. uwag¹, ¿e zdaje mu siê, ¿e prawy szczyt p³uca na obrazie rentgenow- skim jest nieco przyæmiony itp.

4 W. Szumowski, op. cit., s. 102.

5 Ibidem, s. 102–104.

6 H. Higier, Hypochondria iatrogenetica, „Warszawskie Czasopismo Lekarskie” 1928,

3. Rodzaje chorób a typologiczne podejœcie do leczenia

Jak ró¿ne s¹ typy chorób i chorych, tak ró¿ne s¹ style chorowania i lecze- nia. Niektóre choroby leczyæ mo¿na anatomicznie (np. sprawy uciskowe, guzy mózgu, blizny zwê¿aj¹ce, skrêt kiszek, przepuklina uwiêŸniêta, z³amania, zwich- niêcia, pêkniêcia, paso¿yty, liczne choroby anatomiczne nosa, gard³a, krtani, uszu, oczu, kamieñ w moczowodzie itp.)⁷. W przypadku tych cierpieñ trzeba wykluczyæ znacz¹cy wp³yw psychiczny.

Stan psychiki niezmiernie ³atwo odbija siê na czynnoœci w¹troby i utrudnia leczenie kamicy; podobnie te¿ mo¿e byæ z leczeniem bólu zêbów czy s³abym go- jeniem siê ran, gdy¿ du¿¹ rolê odgrywa wówczas odpornoœæ ustrojowa, któr¹ ob- ni¿aj¹ zmartwienia, szoki emocjonalne, np. negatywna sytuacja lub œmieræ bliskich osób itp. Widoczne jest to, gdy pacjent umiera zaraz po œmierci osoby mu bliskiej, choæ ta szybka „œmieræ syntoniczna” nie ma zwi¹zku z jego w³asn¹ chorob¹ fi- zyczn¹ czy psychiczn¹. Jak zauwa¿y³ W. Szumowski, „Bywaj¹ chorzy, u których leczenie materialne jest bezskuteczne, a nawet nieraz wrêcz szkodliwe: do tej gru- py nale¿¹ chorzy dotkniêci jak¹œ fobi¹, histeri¹. Chorzy o podk³adzie histerycznym, którzy, jak wiadomo, mog¹ dawaæ obraz najprzeró¿niejszych cierpieñ, najlepiej siê nadaj¹ do leczenia psychicznego sugestywnego. Olœniewaj¹ce wyniki mo¿na widzieæ u takich chorych na przyk³ad w Lourdes. Zreszt¹ wstrz¹s taumaturgicz- ny daje dobre wyniki, choæ nie tak szybkie, i w cierpieniach organicznych”⁸.

4. Bycie pacjentem – modele chorowania i zdrowienia

Krystyna Osiñska wyodrêbni³a osiem postaw aktywnych (twórczych) i osiem postaw pasywnych (paso¿ytniczych) chorowania. Do aktywnych sposobów cho- rowania autorka zaliczy³a nastêpuj¹ce postawy: dawcy, samarytanina, pomocni- ka, konspiratora, poszukiwacza, ¿o³nierza, artysty, bohatera. Do zachowañ pa- sywnych postawy: biorcy, hipochondryka, malkontenta, zas³u¿onego, statysty,

¿ebraka, zawodowca, œwiêtoszka.

W Polsce brak jest ci¹g³oœci myœli w ró¿nych dziedzinach wiedzy. Dlatego odwo³ujê siê do typologii W. Szumowskiego i K. Osiñskiej, rozwijaj¹c ich idee we w³asny sposób. Z typologii Osiñskiej biorê nomenklaturê odnosz¹c¹ siê do typologii, która wydaja mi siê trafna, inaczej je jednak je charakteryzujê. Sta- ram siê precyzyjniej okreœliæ modele chorowania w oparciu o typ zachowania pacjentów. W swojej opartej na obserwacjach klasyfikacji wyró¿niam szeœæ mo- deli chorowania (bycia pacjentem):

7 W. Szumowski, op. cit., s. 105.

8 Ibidem, s. 107.

1) model altruistyczny, egoistyczny i syntoniczny – dawca, biorca, pomocnik;

2) model estetyczny, nijaki i etyczny – artysta, statysta, bohater;

3) model braterski, religijny i dewocyjny – samarytanin misjonarz, œwiêtoszek;

4) model wojenny, obronny i tragiczny – ¿o³nierz, konspirator, ofiara;

5) model dewaluacyjny, roszczeniowy i uzale¿nieniowy – malkontent, hipo- chondryk, ¿ebrak;

6) model badawczy, inkorporacyjny, kontemplacyjny – badacz, zawodowiec, filozof.

1) Model altruistyczny, egoistyczny i syntoniczny

Dawca to pacjent, którego choroba uruchamia proces dawania – w³asn¹ nadwy¿kê energii oddaje innym; dzia³a w sposób natychmiastowy, idzie na ra- tunek bez ogl¹dania siê na interes osobisty, stratê lub zysk; jako bodziec dzia³a na niego cudza krzywda, cierpienie, ból; leczy innych przez swoj¹ obecnoœæ; ma zdolnoœæ do inhibicji w³asnego lêku, cierpienia i bólu, do inhibicji lêku i cier- pienia i bólu innych. Pacjent-dawca ma specjalny talent chorowania (syntonia, sympatia i empatia, akcja), dziêki czemu równowa¿y w³asne cierpienie i ból. Jest inhibicjonist¹/altruist¹.

Biorca to pacjent, którego choroba uruchamia proces brania – chce powiêk- szyæ w³asny zasób energii, zabieraj¹c j¹ innym; traktuje w³asn¹ chorobê jako okazjê do zrobienia jakiegoœ interesu – materialnego, emocjonalnego. Nie ma zdolnoœci do inhibicji, jest za to ekshibicjonist¹, który zara¿a swoja chorob¹ in- nych, wytwarza lub wzmacnia w nich cierpienie, lêk i ból. Ma silnie wykszta³- cony odruch chwytny; jest nieczu³y, niewra¿liwy i œlepy na cudze cierpienie, ból i lêk; obserwuje je wtedy, gdy mo¿e mieæ z tego materialny zysk, dodatkowe korzyœci, specjalne us³ugi, gratyfikacje, prezenty czy np. spadek. Jest ekshibi- cjonist¹/egoist¹.

Pomocnik to pacjent, którego choroba uruchamia proces wspó³dzia³ania

– energiê otrzyman¹ z choroby oddaje w czêœci innym. Poddaje siê s³usznym dy- rektywom diagnostycznym i leczniczym, przekonany, ¿e tak trzeba; siebie przed- stawia jako wzór dla innych chorych, nak³aniaj¹c ich do wzmacniania swojego zdrowia. Uznaje, ¿e chorowanie jest drog¹ do zdrowia. Jego pomoc jest nieco hedonistyczna, czerpie emocjonalne korzyœci z pomagania, jest przylepny, lubi byæ chwalony. Jest syntoniczny/hedonista.

2) Model estetyczny, nijaki i etyczny

Artysta to pacjent, którego choroba uruchamia proces przewartoœciowania obrazu w³asnej choroby i przekszta³cania go w obraz zdrowia; energiê czerpan¹ z choroby stara siê wykorzystaæ do kreowania stanów i obrazów przeciwstaw- nych, które maj¹ cechy zdrowia i pozwalaj¹ mu przekszta³ciæ to, co wzbudza wstrêt czy lêk, w obrazy estetyczne wywo³uj¹ce odruchy estetycznie dodatnie,

jakie mo¿na zaakceptowaæ i z nimi ¿yæ; choroba jest tworzywem nowego stylu

¿ycia, rodzajem nowej dekoracji ¿ycia. Jest kreatywny/artysta.

Statysta to pacjent, którego choroba uruchamia proces bezradnoœci – unie- ruchamia jego energiê ¿yciow¹ p³yn¹c¹ ze zdrowia i z choroby; te dwa rodzaje energii blokuj¹ siê, hamuj¹ lub nak³adaj¹, wywo³uj¹c biern¹ postawê wobec cho- roby i zdrowia. Jest podatny na cudze opinie, zachowuje siê „bezbarwnie”, apa- tycznie, „nijak”, jest niezdolny do samodzielnoœci w myœleniu i dzia³aniu, stara siê omijaæ problemy przez niemyœlenie o zdrowiu i chorobie, przyjmuj¹c to, co mu przyniesie przypadek. Jest zahamowany/statysta.

Bohater to pacjent, którego choroba uruchamia proces ekscytacji – kieruje energiê ¿yciow¹ w kierunku podniesienia upadaj¹cego zdrowia lub zagro¿one- go ¿ycia na inny poziom; nadaje im wymiar ponadosobisty, ponadkulturowy, kosmiczny; uszlachetnia chorobê i chorowanie, nadaj¹c im znaczenie wy¿szego zdrowia. We wspó³pracy z chorob¹, w walce z ni¹, w sytuacjach granicznych staje siê twórc¹ w³asnego losu. Jest idealist¹/transgresywny.

3) Model braterski, religijny i dewocyjny

Samarytanin to pacjent, którego choroba uruchamia proces ochrony part- nerskiej albo braterskiej i siostrzanej wobec innych chorych. Kieruje energiê

¿yciow¹ na innych, daj¹c im dowód, ¿e choroba jest okazj¹ do bezinteresowne- go spotkania i pomocy, dziêki czemu w³asna choroba i choroba osoby, której siê pomaga, staje siê mniejsza; zapobiega izolacji, wspomaga lub zastêpuje chore- go w jego decyzjach. Jest bratem/siostr¹ choroby i chorego, ale nie wi¹¿e siê z nimi, tak jak pomocnik. Jest opiekuñczy/higienista.

Misjonarz to pacjent, którego choroba uruchamia proces celebracji siebie.

Kieruje energiê ¿yciow¹ dla podniesienia siebie na poziom religijny, w ten spo- sób dokonuje demedykalizacji w³asnej choroby, nadaj¹c jej status mistyczny, dziêki czemu czuje siê wyró¿niony i wybrany do g³oszenia „religii choroby”.

Traktuje innych chorych jako wspólnotê wtajemniczonych, którzy zostali wy- brani przez Boga do odkupienia œwiata przez cierpienie. Jest rytualist¹/obse- syjny.

Œwiêtoszek to pacjent, którego choroba uruchamia proces dewocji, niby po-

œwiêca siê w chorobie innym lub Bogu, ale czyni to kosztem innych. Pozuje na

œwiêtego przy przeciêtnej lub dewiacyjnej osobowoœci; z choroby czyni pretekst do potêpieñ, napomnieñ, oskar¿eñ, nawracania innych (np. lekarzy). Jego zacho- wanie ma charakter obsesyjny i agresywny, zamaskowany sloganami, has³ami i kwiecistymi zwrotami o sprawiedliwoœci Bo¿ej, podczas gdy sam stara siê z w³asnej choroby uczyniæ Ÿród³o perwersyjnej satysfakcji i zaszczytów (ma siê za Boga). Jest pseudoteist¹/perwersyjny.

4) Model wojenny, obronny i tragiczny

¯o³nierz to pacjent, którego choroba uruchamia proces walki; kieruje ener- giê ¿yciow¹ na eliminacjê swoich dotychczasowych s³aboœci, d¹¿y do otwartej, jawnej i bezpoœredniej konfrontacji z si³ami choroby; propaguje postawê odwa- gi, któr¹ uznaje za g³ówny lek i stara siê daæ go innym chorym (i zdrowym).

Jest wierny wobec bliskich i obcych sobie osób, nie boi siê wspieraæ ich do ostat- niej chwili ¿ycia, a tak¿e byæ przy ich œmierci. Walczy z chorob¹ bez lêku – nie boi siê umierania. Jest bojownikiem/antyjatryczny.

Konspirator to pacjent, którego choroba uruchamia proces ukrywania ob- jawów i od³¹czania siê od choroby, ¿yje tak, jakby jej nie by³o; wie o niej, ale milczy, odwraca uwagê innych osób, które mog³yby siê jej baæ (np. dzieci). Prze-

¿ywa swoj¹ chorobê po cichu, niejako za kulisami, a nie na scenie ¿ycia; roz- mawia tylko z lekarzami i osobami wtajemniczonymi, a gdy choroba staje siê jawna, ma poczucie wstydu i winy. Neutralizuje znaczenie choroby i lêk przed ni¹;

umiera tak, jakby odchodzi³ gdzieœ w inne miejsce; znika, jakby nie chcia³ nara- ziæ innych na kontynuowanie swojej choroby. Jest alterykiem/zamaskowany.

Ofiara to pacjent, którego choroba uruchamia proces nasilania objawów i rytua³ów chorowania, zamykania i wycofywania siê ¿ycia. Kieruje swoj¹ ener- giê na realizacjê celu ostatecznego, jakiejœ wartoœci, bez której nie warto ¿yæ;

gotów jest ryzykowaæ chorobê dla jakiejœ szczytnej sprawy lub odzyskania tego, co uznaje za godne wszelkiego ryzyka. Kalectwo, przewlek³oœæ chorowania po- zwalaj¹ mu prze¿ywaæ rodzaj pokuty za prawdziwe lub urojone przekroczenia;

chorobê, umieranie i œmieræ traktuje jako dyktat lub wyzwanie losu. Jest skraj- nie zidentyfikowany z chorob¹, któr¹ traktuje wy¿ej ni¿ ¿ycie i zdrowie. Jest patodynamiczy/nekrofilny.

5) Model dewaluacyjny, roszczeniowy i uzale¿nieniowy

Malkontent to pacjent, którego choroba uruchamia proces dewaluacji sie- bie i innych, permanentnego – uzasadnionego lub nie – niezadowolenia ze swo- jej sytuacji i osób, które staraj¹ siê j¹ zmieniæ (lekarze, pielêgniarki, bliscy itp.);

sabotuje, odrzuca ró¿ne koncepcje leczenia, wymyœla w³asne. Czasem walczy z tymi, którzy go lecz¹ albo chcieliby leczyæ, twierdz¹c, ¿e s¹ niekompetentni albo nie¿yczliwi; nie chce daæ pomóc sobie, ale te¿ nie chce zrezygnowaæ ze swojego statusu chorego. Jest deprymuj¹cy/nieusatysfakcjonowany.

Hipochondryk to pacjent, którego choroba uruchamia proces fascynacji w³asn¹ chorob¹; kieruje energiê ¿ycia na chorowanie i chorobê, czyni¹c z nich prywatny kult, system, w którego centrum jest choroba, mimo ¿e aktualnie lub potencjalnie nie stwierdza siê u niego fizycznych lub psychicznych przypad³o-

œci. Jest chorobofilem, ekscytuje siê samym s³owem „choroba”, a je¿eli kiedyœ

mu siê rzeczywiœcie przydarzy³a, przyrasta do niej, chocia¿ zosta³ dawno wyle- czony, Bardzo czêsto ma objawy tak sugestywne, ¿e leczony jest na urojone cho-

roby tak, jakby by³y realne (np. leczenie chirurgiczne). Jest jatropatyczny/de- struktywny.

¯ebrak to pacjent, którego choroba uruchamia proces ekonomizacji; kieru- je energiê ¿ycia na czerpanie negatywnych zysków z choroby; komercjalizuje j¹, doprasza siê renty, zapomogi, wzbudzaj¹c litoœæ. Szuka odpowiedzialnych za swoj¹ chorobê i chce ich z tego rozliczyæ finansowo i emocjonalnie; jest mi- strzem wy³udzania pomocy i nienale¿nych œwiadczeñ, ukrywaj¹c to, co otrzy- ma³, albo wyrzucaj¹c lub sprzedaj¹c, gdy uzna to, co dosta³, za nie doœæ dobre;

marginalizuje siê i uzale¿nia od realnej lub urojonej choroby, aby otrzymywaæ datki i us³ugi. Jest deprywuj¹cy/uzale¿niaj¹cy.

6) Model badawczy, inkorporacyjny i kontemplacyjny

Badacz to pacjent, którego choroba uruchamia proces poznania siebie; kie- ruje energiê ¿ycia na zg³êbianie choroby i sposobów jej leczenia. Szuka infor- macji o nowych metodach, nowych lekach, odkryciach w dziedzinie medycyny;

ma pasjê lecznicz¹, chêtnie wspó³pracuje z lekarzami i innymi chorymi, podpo- wiada im, co robiæ w sytuacji, która siê komplikuje. Dostrzega szanse i nadzieje tam, gdzie inni widz¹ brak rozwi¹zañ. Jest bezinteresowny/motywuj¹cy.

Zawodowiec to pacjent, którego choroba uruchamia proces praktykowania choroby; kieruje swoj¹ energiê ¿ycia na poznanie sposobów systematyzacji cho- rowania; zastyga w schematach d³ugiego chorowania; znajduje w chorobie wy- godê, okazjê do prze¿yæ. Praktykuje chorobê tak, jak praktykuje siê zawód, nie chce wyzdrowieæ ani wróciæ do dawnego stylu ¿ycia; zadomawia siê w chorobie, prze- bywa jakby stanie pó³trwania, zawieszony miêdzy zdrowiem i chorob¹. Jego przy- roœniêcie do choroby ma charakter paso¿ytniczy, kwitnie w chorobie, zabieraj¹c ener- giê innym i mo¿e tak trwaæ wiele d³ugich lat. Jest paso¿ytem/egosyntonik.

Filozof to pacjent, którego choroba uruchamia proces kontemplacji, iden- tyfikowania siê z tym, co chore lub ujmowania choroby jako podstawowej praw- dy ¿ycia, która obok zdrowia komponuje dynamikê ¿ycia. Choroba jest dla nie- go okazj¹ do poznania g³êbi bytu, ukrytych Ÿróde³, które ujawniaj¹ siê jako droga lub rzeka zdrowia i droga lub rzeka choroby. Chorobê traktuje jak spotkanie z przeznaczeniem, z koniecznoœci¹ identyfikacji ¿ycia i œmierci, z granic¹ i nad- granicznoœci¹ istnienia, która poprzez cierpienie, lêk i ból ods³ania dramat ludz- kiego istnienia. Jest metafizykiem/kontemplatyk.

Zakoñczenie

Bycie pacjentem ma swój wymiar genetyczny – mutacje genowe, swoiste odgatunkowienie sprzyja przekszta³ceniu siê stanu zdrowia w stan choroby wy- twarzany przez a) przez rodziców/rodzinê pacjenta b) przez samego pacjenta,

c) przez lekarza/system leczniczy, d) przez system spo³eczny/system ekonomicz- ny, e) przez system kulturowy i religijny itd.

Leki s¹ nie tylko materialnymi, ale i kulturowymi sk³adnikami ¿ycia i œmier- ci, choroby i zdrowia. S³u¿¹ uœmierzaniu ludzkich bólów, gojeniu ran, usuwa- niu lub równowa¿eniu fizycznych i psychicznych niedomagañ, neutralizacji spo-

³ecznych strachów, niepokojów i lêków. Iloœæ leków znajduj¹cych siê niemal w ka¿dym „cywilizowanym” domu przekracza mo¿liwoœci adaptacyjne, asymi- lacyjne i akomodacyjne ¿yj¹cego organizmu. Gdyby przysz³o komuœ do g³owy, aby zu¿yæ naraz wszystkie posiadane w domu preparaty medyczne i leki, by³by to jego ostatni akt woli ¿ycia i woli œmierci. Wspó³czeœnie mentalnoœæ ludzka jest zmedykalizowana, wiara w medyczne cuda dotyczy nie tylko zjawisk psy- chicznych, ale i fizycznych.

Choroba to antrakt w spokojnym biegu ¿ycia: umiejêtnie prze¿yty czas cho- roby daje pozytywny bilans ¿ycia, wzbogaca kapita³ ¿yciowy, a nieumiejêtnie prze¿yty daje negatywny bilans i obni¿a kapita³ ¿yciowy.

¯ycie ludzkie jest dramatyczn¹ albo komediow¹ kompozycj¹ zdrowia i cho- roby. Czasem gramy rolê chorych, czasem zdrowych, a proporcje tych ról do wykonania przez ka¿dego cz³owieka s¹ ró¿ne, choæ stale obecne, a¿ do chwili, gdy pojawia siê dysharmonia wywo³ana naturalnym biegiem ¿ycia, nadmiern¹ pasj¹ ekstazy lub eksploatacji ¿ycia.

Gdy dojdzie do wyczerpania siê potencja³ów ¿ycia, którymi s¹ zdrowie i cho- roba, przychodzi czas œmierci i ca³kowita zmiana struktury bytu ludzkiego. Ze- rwana zostaje obustronna jawna komunikacja ¿ywych i zmar³ych. Mo¿e byæ ona kontynuowana tylko za pomoc¹ transcendentalnych metod porozumiewania siê ze œwiatem niejawnym – za pomoc¹ modlitwy, medytacji i kontemplacji.

Literatura

Aleksandrowicz J., Nie ma nieuleczalnie chorych, wyd. 2, £ódŸ 1987.

Engelhardt K., Pacjent w swojej chorobie, Warszawa 1974.

Jankowski K., Cz³owiek i choroba. Psychofizjologiczne problemy przewlek³ej choroby, inwalidz- twa i rehabilitacji, Warszawa 1975.

Kielanowski T., Poznanie chorego, Warszawa 1987.

Kulczycki M., Psychologiczne cz³owieka, Wroc³aw 1971.

Osiñska K., Twórcza obecnoœæ chorych, Warszawa 1980.

Ramsey P., Pacjent jest osob¹, Warszawa 1977.

Schweitzer A., ¯ycie, Warszawa 1974.

Soko³owska M., Badania socjologiczne w medycynie, Warszawa 1969.

Szumowski W., Filozofia medycyny, Kêty 2007.

Thornwald J., Pacjenci, Warszawa 1973.