Oddział Przyrodniczy Muzeum Śląskiego

l A A A ^ t *

&to

ą

INSTYTUT ŚLĄSKI W KATOW ICACH

Seria II Komunikat Nr 2 8

Oddział Przyrodniczy Muzeum Śląskiego

Powstanie i organizacja Oddziału

Z inicjatyw y p ana w ojew ody d ra M ichała G rażyńskiego zo­

stało otw arte w roku 1927 M uzeum Śląskie jako jedna z n ajw aż­

niejszych k u lturalnych i naukow ych placów ek na terenie w ojew ódz­

tw a śląskiego. O tw arto szereg działów tegoż M uzeum, jak sztuki d a ­ wnej i w spółczesnej, etnografii, zabytków przedhistorycznych, pam ią­

tek historycznych, pow stań śląskich i plebiscytu, a również oddział przyrodniczy, zaw ierający tak zbiory zoologiczne, jak też botaniczne, geologiczne i m ineralogiczne. Kierownictwo całego M uzeum Śląskiego spoczywa w rękach p. d ra T adeusza Dobrowolskiego, docenta historii sztuki U niw ersytetu Jagiellońskiego, którego staraniom Muzeum za­

w dzięcza swój szybki rozwój.

W zasadzie celem M uzeum jest zgrom adzenie i zobrazow anie eksponatów regionalnych ze Śląska i sąsiednich k rain Polski, jak również zobrazow anie całego dobytku kulturalnego, a zw łaszcza k ul­

tu ry ludowej śląskiej. O ddział przyrodniczy ma za zadanie p rz e d ­ staw ienie p rzyrody Śląska na tle ogólnopolskiej syntezy z zakresu zoologii, botaniki i geologii. Dwa pierw sze działy nie wiele odbiegają od terenów sąsiednich: krakow skiego, kieleckiego a tym bardziej Ś lą­

ska Opolskiego i Zagłębia K arw ińskiego; z n a jd u je się tu wiele w spólnych form zoologicznych i botanicznych. N atom iast bogatym jest Śląsk w okazy w chodzące w zakres geologii, gdyż najw iększe bogactw a m ineralne Polski skupiły się na Śląsku. P rz y tym różno­

rodność i zaw iłość zjaw isk geologicznych na Śląsku spraw ia, że dział ten powinien stać się najbogatszym ze wszystkich M uzeów w Polsce, zw łaszcza, że w żadnym z nich nie jest zbyt rozw inięty. Pod tym względem Śląsk jest krain ą w yjątkow ą i znaną jako tere n geologicz­

nie niezm iernie ciekawy, to też tro sk ą pracow ników M uzeum jest postaw ić go na odpow iednim poziomie. K ażda wycieczka zw iedzająca Muzeum P rzyrodnicze przed e w szystkim przybyw a już z m yślą o bej­

rzenia bogactw m ineralnych Śląska i tem u działow i najw ięcej po­

święca uwagi.

W chwili otw arcia M uzeum w Gm achu W ojew ódzkim kierow ­ nictwo działu przyrodniczego objął p. Ryziewicz, opiekę zaś nad tym

V

działem p. A. Kozłowska, która urząd ten spraw ow ała do lutego 1936. W ielkie zasługi dla rozw oju M uzeum obok wymienionej miał nieodżałow anej pamięci dr W allisch jako kierow nik działu geologicz­

nego. O ddział przyrodniczy M uzeum posiada obecnie trzech pracow ­ ników: p. Z. Stuglika, pod którego opieką jest obecnie dział zoolo­

giczny, p. T. Bocheńskiego — dla działu geologicznego i podpisanego kierownika.

Dział zoologiczny

D ział ten posiada zbiór motyli, liczący obecnie ponad 16.000 okazów przew ażnie śląskich, w tym 130 gatunków nowo na Śląsku odkrytych. Do rzadkości — może jedynych w P olsce należy C atocala p u erpera, pochodząca z okolicy Mysłowic. Liczny również jest zbiór m otyli beskidzkich, wśród których z n a jd u ją się górskie rzadkości, jak: H adena rubrirena, Phlogophora scita, B ryophila ravula, A grotis latens itp. Zbiór chrząszczy liczy około 30.000 okazów zakupionych od rodziny ś. p. W ładysław a Mączyriskiego znanego zbieracza. Zbiór ten jest częściowo opracow any naukowo, niektóre jednak rodziny czekają na specjalistów celem opracow ania.

Bogaty rów nież jest zbiór ptaków przew ażnie okazów pocho­

dzących ze Śląska, wśród których zn ajdujem y kilka rzadkich, nauko­

wo dość cennych, jak np. B łotniak blady zastrzelony w okolicach No­

wego Bierunia, C zapla purpurow a z okolic Cieszyna, M ewa tró jp a l- czasta i M ewa pospolita, k tó ra na Śląsku należy do rzadkości. C ały zbiór ornitologiczny naszego M uzeum liczy ponad tysiąc okazów, w tym kilkaset gatunków.

Poniew aż w stanie obecnym już praw ie kom plet ptaków w y­

stępujących na Śląsku jest w posiadaniu naszego Muzeum, p rz y stę ­ p u je się obecnie do grom adzenia skórek ptasich d la zbiorów nauko­

wych. M uzeum zw raca się z apelem do am atorów polow ań oraz leśni­

czych i gajowych, aby zastrzelone okazy ptaków naw et b ardzo po­

spolitych, byli łaskaw i p rzysyłać do O ddziału przyrodniczego nasze­

go M uzeum za zwrotem kosztów własnych.

Z innych działów zoologii posiadam y zbiór ssaków w praw dzie nie wielki, k tó ry jednak zaw iera bardzo ciekawe gatunki, jak np.

żubry z Pszczyny, jelenie, daniele, niedźw iedzie, rysia, żbika, kozicę, dziki, borsuki oraz rzadki okaz czarnego bobra z G rodzieńszczyzny.

W tym dziale wymienić należy nabytego niedaw no 5-miesięcznego em briona żubrzego z Pszczyny, wydobytego z p ad łej żubrzycy. J e st to swojego ro d za ju unikat. D robne ssaki są rów nież reprezentow ane w tym dziale. O statnio M uzeum nasze wzbogaciło się o zbiór skórek drobnych gryzoni p. Lubom ira Sagana, asy sten ta poznańskiego uni­

w ersytetu.

Stosownie do nowoczesnych w ym agań dla lepszego poznania przy ro d y zestaw ia się w M uzeum grupy biologiczne, przed staw iające

dokładnie życie zw ierząt w takiej formie, w jakiej je spotykam y w n a ­ turze. Np. ostatnio została urządzona grupa biologiczna zw ierząt z a ­ m ieszkujących spróchniałą sta rą wierzbę. W w ydrążonym pniu z n a j­

dujem y śpiące nietoperze zawieszone w dziupli. N a dnie pnia spo­

czywa w gnieździć z siana rodzina jeży. W w ypróchniałej koronie tej wierzby zn ajdujem y piękny okaz p ająk a k rzyżaka w raz ze swą siecią pajęczą. Na nitkach pajęczyny wiszą jego trz y ofiary — motyl i dwie m uchy spowite przędzą pajęczą. Na próchnie w nętrza pnia uwagę zw raca p a ra chrząszczy — dyląży garbarzy, których gąsienice w gryzając się w drew no pow odują próchnienie wierzb. Śpiące w dziu­

pli m otyle-rusałki tak upodobniają się do barw y otoczenia, że trudno jest zauważyć je bez wskazówek. O derw any kaw ałek kory okazuje widzowi grupę poczw arek m otyli i błonkówek. Na zew nątrz pnia znajdujem y zielonego dzięcioła, sikorkę ubogą, strzyżyka i dzięciołka małego, które bardzo chętnie odw iedzają stare i chore pnie drzew.

W szystkie te ptaszki upierzeniem swoim n a śla d u ją doskonale barw ę kory i porostów. W okół korony widzim y piękne okazy m otyli-M ienia- ków Tęczników, połyskujących skalą tęczową w prom ieniach św iatła.

W ierzba stoi na łące, której traw y są tak spreparow ane, że wyglądem swym stw a rz a ją n a tu ra ln y fragm ent łąki. W śród zieleni różnych gatunków tra w um ieszczone są przeróżne ow ady w takich pozach, jakie p rzy b ierają w naturze.

Opisałem jedną tylko grupę biologiczną, m uzeum jednak po­

siada ich kilka, jak np. fragm ent podszycia lasu liściastego z jego fauną, grupę gniazd wodnych ptaków , p rzedstaw iającą fragm ent staw u itp.

Dział botaniczny

Dział botaniczny, którym specjalnie opiekow ała się p. A. Ko­

złow ska, posiada również wiele cennych eksponatów . Główną po­

zycję tego działu zajm u ją naukowe zbiory zielnikowe, roślin nie tylko śląskich lecz i z różnych okolic Polski. Zbiór ten obejm uje kilkana­

ście tysięcy arkuszy. Prócz zielników rośliny śląskie są wystawione w salach pokazowych w specjalnie spreparow anych eksponatach w naturalnych barw ach. Na uwagę zasługuje również zbiór mchów i porostów oraz przeźrocza i fotografie roślin tatrzańskich i po­

dolskich.

Dział geologiczny

Dział geologiczny zajm uje 4 sale oraz posiada specjalną p ra ­ cownię naukową. W dziale tym reprezentow aną jest szczególnie ob­

ficie form acja węglowa, zaw ierająca cenne i rzadkie okazy flory karbońskiej. Z roślin drzew iastych M uzeum posiada zbiór pięknie zachow anych pni w idłaków i paproci karbońskich, wśród których z n a jd u ją się praw dziw e unikaty nie spotykane w innych zagłębiach

węglowych. Do takich unikatów należą całe liście paproci nasien­

nych z ro d zaju Sphenopteris i Lonchopteris jak też rozgałęzienia szczytowe Lepidodendronów . Również bardzo rzadko spotykane owocowania ówczesnych roślin, jak np. kom pletne szyszki w idłaków z zarodnikam i, kłosy skrzypów (calam ites) są w M uzeum re p re z e n ­ towane. W dziale triasow ym na uwagę zasługują okazy rud śląskich cynku i ołowiu, jak też glinek ogniotrw ałych. Z okresu lodowego po­

siada m uzeum piękne okazy kości m am uta, nosorożca i wołu piżm o­

wego w ydobytych z piaskowni w okolicy Katowic. Również p rz e d sta ­ wiona jest budow a geologiczna Śląska. Na uwagę zasługują profile rozw ojow e płaszczow in oraz m apa plastyczna B eskidu Śląskiego, p rz e ­ krój triasu oraz profil przez zagłębie węglowe. Inne działy są dopiero w stadium kom pletow ania.

Dalsze widoki rozwoju

W obec potrzeby przedstaw ienia publiczności w sposób p rz e j­

rzy sty i dydaktyczny bogactw m ineralnych Śląska, który przecież posiada ponad 40% bogactw całej Polski, oddział przyrodniczy tut.

M uzeum przy stęp u je do otw orzenia nowego działu ,,M ineralogii i P e ­ trografii". W dziale tym pragniem y przedstaw ić zbiory bogactw n a ­ turalnych Polski ze specjalnym uw zględnieniem węgli i rud śląskich.

D ział węgli zw łaszcza zasługuje na naszym terenie na sp ecjaln ą opiekę ze względu na coraz większe znaczenie węgla dla życia gospo­

darczego k ra ju i w zrost zainteresow ań zagadnieniam i węglowymi.

Przedstaw ione będą typy węgli śląskich oraz ich części składow e z uw zględnieniem ich w artości przem ysłow ej i przetw órczej.

N ajszersze w arstw y ludności śląskiej in te resu ją się w znacznie większej m ierze aniżeli gdzie indziej przyrodą. N a Śląsku w łaśnie spotyka się najw iększą ilość m iłośników hodow li ryb, kanarków , gołębi itp., to też frekw encja w oddziale przyrodniczym M uzeum jest bardzo znaczna. Od kw ietnia do października 1936 zwiedziło dział przyrodniczy m uzeum około 7 tysięcy osób. N ajw ięcej odw iedza nasz oddział, m ieszczący się w Śląskich Z akładach Technicznych, n a j­

m łodsze pokolenie Śląska. C ałe klasy ze szkół powszechnych i ś re d ­ nich odbyw ają tu swe lekcje przyrody.

N iestety pom ieszczenie obecne oddziału przyrodniczego nie sp rzy ja p rzejrzystem u um ieszczeniu eksponatów, których znaczna część musi spoczyw ać w szafach m agazynowych, przez co jest nie­

dostępna dla zw iedzających. Np. piękny zbiór paleontologiczny ks.

K lem ana z konieczności um ieszczony jest na ciem nych korytarzach z pow odu b rak u m iejsca w salach. To też budow a nowego gmachu M uzeum Śląskiego powinna być przez społeczeństw o śląskie pow ita­

na z najw iększą radością i uznaniem jako pom ieszczenie placów ki o dużym znaczeniu społecznym, dydaktycznym i naukowym. O p o trz e ­

bie takiej instytucji św iadczy fakt, że w ciągu tego la ta z ram ienia oddziału przyrodniczego Muzeum pracow ało w terenie nad zagadnie­

niam i przyrody śląskiej 12 osób.

Prace terenow e Oddziału

Dla działu zoologicznego pracow ali w terenie: mgr Lubomir Sagan, który zbierał faunę m ałych ssaków a specjalnie gryzoni w okolicy W isły i Oświęcimia, p. M arian Bielewicz opracow yw ał fau­

nę m ikrolepidopterów w okolicy Lesznej G órnej i G óry Tul, dr Zbigniew Ryziewicz zbierał faunę mięczaków, specjalnie ślimaków, na całym terenie w ojew ództw a śląskiego oraz p. Zdzisław Stuglik zbierał faunę m akrolepidopterów w okolicy B araniej G óry i Oświę­

cimia. W dziale botanicznym z ram ienia Polskiej A kadem ii U m ieję­

tności i M uzeum Śląskiego pracow ali dr Rudolf W ilczek, k tóry badał torfow iska i rośliny torfowiskowe w okolicy G óry B araniej, mgr St.

Reym entów na opracow yw ała w ątrobow ce i rośliny naczyniowe, z których w ykonuje trw ałe p re p a ra ty m okre jako eksponaty dla n a ­ szego Muzeum, m gr G ałuszka zbierał zielnik roślin lekarskich Śląska.

D la działu geologicznego zbierali m ateriały na Pogórzu Beskidzkim do pracy o dyluw ium Śląska: dr Konior i dr Nechay. F au n ą miocenu zajm ow ali się p. T adeusz Bocheński i d r N echay oraz d r Krach, asy ­ sten t U niw ersytetu Krakowskiego, florą węgla śląskiego zajm ow ał się p. T adeusz Bocheński, którego p rac a o owocowaniach Lepidophy- tów karbońskich z n a jd u je się w druku.

Badaniam i geofizycznymi z ram ienia M uzeum Śląskiego zajm o­

w ał się d r E dw ard Stenz, k tóry w ykonał pom iary anom alii m agne­

tycznych w powiecie lublinieckim i tarnogórskim . B adania te mogą mieć szczególnie ważne znaczenie dla możliwości w ykrycia nowych złoży rud i kruszców, a brak krajow ych ru d d aje się w ostatnich cza­

sach szczególnie odczuw ać naszym butom.

W yniki wym ienionych badań będą ogłoszone drukiem bądź w rocznikach Polskiej A kadem ii Umiejętności, bądź jako specjalne w ydaw nictw a naszego Muzeum. O prócz wymienionej pracy p. Bo­

cheńskiego w d ruku zn a jd u je się już praca p. Z. Stuglika pt. „Roz­

m ieszczenie m otyli większych w naturalnych zespołach roślinnych Pogórza Cieszyńskiego", p. Izabeli Książków ny pt. „F au n a ściółki le ­ śnej lasów Pogórza Cieszyńskiego", d r A. Kozłowskiej o naturalnych zespołach roślinnych Pogórza Cieszyńskiego, d r W ilczka o mchach Pogórza Cieszyńskiego i p. K uśnierza o faunie pluskw iaków Śląska Cieszyńskiego.

O ddział przyrodniczy Muzeum Śląskiego jak widzimy rozw ija p r a k t y c z n e badania naukowe i oprócz celów dydaktycznych s łu ż y dobru ogólnemu i rozwojowi gospodarczem u Śląska.

Dr W iktor N echay

, X

6 Komunikat Instytutu Śląskiego w Katowicach nr 28

NOWE WYDAWNICTWA INSTYTUTU ŚLĄSKIEGO

S ER IA : P A M IĘ T N IK IN S T Y T U T U Ś LĄ S K IE G O , tom II.

M ateriały do dziejów W ie lk ic h K a to w ic (1299— 1799), zebrał i o p rac o ­ w ał L udw ik M u s i o ł. K atow ice 1936. Stron 219. C ena: brosz, zł 6,— , o p r.

zł 8,— .

Pow yższe w ydaw nictw o, subw encjonow ane p rze z m ag istrat m iasta K a to ­ wic, ukazuje się w 70. rocznicę n ad a n ia K atow icom p ra w miejskich. Z biór m ateriałów p o p rze d zo n y jest wstępem , zaw ierającym m. i. najw ażniejsze d a n e z p oczątków poszczególnych gm in i przysiółków tw o rzą cy ch dziś W ielkie K a ­ tow ice. Z biór m ateriałów obejmuje p rzytoczone w pełnym brzm ieniu dokum en­

ty z la t 1299— 1799, dalej drobne w iadom ości źródłow e z la t 1421— 1735 o raz historyczne dane statystyczne i spisy ludności od X V I w . do X V I I I w . D zia ł ilustracy jn y zaw iera daw ne p la n y m iasta K atow ic (z la t 1686 do r. 1893) oraz zbiór daw nych w idoków K ato w ic (litografia i zdjęcia fotograficzne) z połow y X I X w . D o w yd aw n ictw a d o d an o skorow idze nazw isk, n azw m iejscow ych i rzeczow y.

S E R IA : B IB L IO T E K A P IS A R Z Y Ś L Ą S K IC H , T o m V.

Je rz y B o c k : N a u k a dom o w a i w y ją tk i z agendy. O p ra co w a ł W in ce n ty O g r o d z i ń s k i . K atow ice 1936. S tron X L I + 54. C ena brosz, zł 2,50, o p r.

zł 4,— .

P ublikacja niniejsza zaw iera now e w ydanie tru d n o dostępnych i p raw ie zupełnie nieznanych utw orów w ybitnego pisarza polsko-śląskiego z X V II w ieku.

N a u k a dom ow a, to utw ór w ierszow any w b ardzo pięknej polszczyźnie, p o u cza­

jący o obow iązkach, korzyściach i trudnościach stanu m ałżeńskiego, z a w iera­

jący też wiele spostrzeżeń i satyrycznych obrazków z życia ówczesnego. P ocho­

dzi z ro k u 1670. P rócz tego zam ieszczono w w y d aw n ictw ie w y jątk i z agendy,, k tó ra b y ła zbiorem przepisów dla kościołów ew angelickich w księstwie ole­

śnickim. Z o ryginału niem ieckiego M elchiora E ccarda p rze ło ży ł ją n a język polski Bock około roku 1668. W y d aw n ictw o o patrzone jest życiorysem Bocka, ch arak te ry sty k ą jego utw orów , objaśnieniam i i słow niczkiem w o p racow aniu W . O grodzińskiego.

S E R IA : P O L S K I ŚLĄSK

K aro l P i o t r o w i c z : P la n y rew in d y ka cji Śląska p rze z Polskę p o d koniec średniow iecza. K atow ice 1936. Stron 59, cena 1,80 zł. („Polski Śląsk” ' N r 23).

A u to r p rzy p o m in a w swej p rac y usiłow ania zjednoczenia Śląska z P o lsk ą, jakich nie brak ło z a czasów p an o w a n ia pierw szych trzech Jagiellonów w P o l­

sce. W iele było m om entów sprzyjających tym zam ierzeniom , jednakże nie z o ­ stały one dop ro w ad zo n e do sk u tk u początkow o z pow o d u zb y t silnego z a an ­ gażow ania się P olski w w ielką p o lity k ę europejską, później zaś p rz e szk a d zała im d y n asty czn a p o lity k a Jagiellonów .

U w a g a : Z ezw ala się n a d o w o ln e k o rz y sta n ie z k o m u n ik a tó w I n s ty tu tu Ślą­

skiego dla celów p raso w y ch .

D ru k a rn ia „ D zie d zic tw a “ w C ieszynie