Statusy tożsamości a style tożsamości i funkcjonowanie emocjonalne uczniów szkół zawodowych

www.ejournals.eu/Psychologia-Rozwojowa

ANNA I. BRZEZIŃSKA, TOMASZ CZUB

Instytut Psychologii, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu Institute of Psychology, Adam Mickiewicz University, Poznań e-mail: aibrzez@amu.edu.pl

KOnRAD PIOTROWSKI

Instytut Badań Edukacyjnych w Warszawie Educational Research Institute, Warsaw

Statusy tożsamości a style tożsamości i funkcjonowanie emocjonalne uczniów szkół zawodowych

Identity statuses and identity styles and emotional functioning among vocational schools students

Abstract: The aim of the study was to analyze differences in respect of identity processing sty- les, shame and guilt proneness, and difficulties in emotion regulation among individuals in late adolescence with different identity statuses. The participants were 971 students from different ty- pes of vocational schools, including: (1) basic vocational schools (n = 271), technical secondary schools (n = 447), and specialized secondary schools (n = 253). Analysis of the results showed that the distribution of six empirically distinguished (on the basis of cluster analysis) identity sta- tuses among the students from the three investigated types of schools varied. Identity statuses also differentiated the results of other investigated variables. Individuals with identity achieve- ment and foreclosure used more adaptive identity styles, had a lower level of shame proneness and a lower level of difficulties in emotion regulation than individuals with diffused diffusion and carefree diffusion statuses. The results have been analyzed from the perspective of cognitive and emotional determinants of identity formation. Limitations of the study and suggestions for further research have also been presented.

Keywords: adolescence, identity status, identity style, emotion regulation, guilt proneness, sha- me proneness, vocational school

Słowa kluczowe: adolescencja, skłonność do wstydu, skłonność do poczucia winy, regulacja emocji, status tożsamości, styl tożsamości, szkoła zawodowa

WPROWADZENIE

Radzenie sobie z kryzysem tożsamości to jed- no z najważniejszych zadań rozwojowych, przed jakim stoją młodzi ludzie w okresie ad- olescencji (Erikson, 2000). Przebieg tego pro- cesu zależy zarówno od kontekstu, w jakim się odbywa, jak i od wyposażenia jednostki, które

kształtuje się w trakcie całego jej dotychcza- sowego życia, i to już od wczesnego dzieciń- stwa. W prezentowanych badaniach spraw- dzano, jaką rolę w formowaniu tożsamości odgrywają charakterystyczne dla jednost- ki społeczno-poznawcze style radzenia sobie z problemami tożsamościowymi, osobowoś- ciowe predyspozycje do odczuwania emocji

samoświadomościowych ‒ wstydu i poczu- cia winy – oraz zdolność do regulacji włas- nych emocji. Sprawdzano również, czy ucz- niowie rozmaitych szkół zawodowych różnią się od siebie statusem tożsamości i poziomem innych badanych dyspozycji.

KONCEPCJA STATUSÓW TOŻSAMOŚCI

Tożsamość związana jest z posiadaniem okre- ślonej definicji własnej osoby, tj. złożonego i dostępnego jednostce konglomeratu osobi- stych przymiotów, za pomocą którego potra- fi ona zidentyfikować samą siebie oraz odróż- nić siebie od innych osób. Prekursor badań empirycznych nad formowaniem tożsamo- ści, James Marcia (1966), podkreślał szcze- gólne znaczenie aktywności własnej jednost- ki w tym procesie, stwierdzając, że najlepsza droga do zbudowania stabilnej i adaptabilnej tożsamości wiedzie przez dokonywanie samo- dzielnych wyborów, popartych zdobytym do- świadczeniem. Twierdził, że w formowanie tożsamości zaangażowane są dwa procesy:

(1) eksploracja prowadząca do doświadczania kryzysu dotychczas ukształtowanej tożsamo- ści, ujawniająca się w rozpoznawaniu warian- tów działania, stylów życia i stojących za nimi wartości oraz w eksperymentowaniu z rolami w różnych obszarach aktywności, i (2) zobo- wiązanie będące następstwem podjęcia decyzji i wyboru jednego z wcześniej rozpoznanych wariantów. Skrzyżowanie obu tych wymiarów pozwoliło mu na wyodrębnienie czterech róż- nych statusów tożsamości traktowanych jako wynik radzenia sobie przez jednostkę z kryzy- sem tożsamości. Status tożsamości osiągnię- tej (identity achievement) charakteryzują silne zobowiązania podjęte po okresie wzmożonej eksploracji; tożsamość moratoryjną (morato- rium) cechuje aktualne zaangażowanie w eks- plorację przy jednoczesnym braku silnych zobowiązań; dla tożsamości przejętej (iden- tity foreclosure) typowe są silne zobowiąza- nia podejmowane bez wcześniejszej eksplora- cji, tożsamość rozproszoną (identity diffusion) wyróżnia natomiast niewielkie zaangażowa-

nie w eksplorację oraz brak silnych zobo- wiązań. W założeniu Marcii (1966) te cztery statusy odzwierciadlają i w pełni pokrywają Eriksonowski wymiar „synteza – rozproszenie tożsamości” ze statusami osiągniętej i przeję- tej tożsamości znajdującymi się bliżej krańca reprezentującego syntezę oraz statusami mo- ratorium i rozproszenia, bliższymi przeciwne- go brzegu tego kontinuum.

Jak wykazał w swoich pracach Marcia (1980) oraz jak dowiedziono w setkach in- nych, powstałych w ciągu kolejnych lat opra- cowań (przegląd między innymi w pracach:

Kroger, 2007; Meeus, 2011), w proces for- mowania tożsamości zaangażowane są róż- norodne czynniki, takie jak między innymi relacje rodzinne (Schwartz i in., 2009), ce- chy osobowości (Luyckx i in. 2006b), funk- cjonowanie w środowisku edukacyjnym (Be- rzonsky, Kuk, 2000) i zawodowym (Luyckx i in., 2010a), aktywność prospołeczna i reli- gijność (Padilla-Walker i in., 2008). Najczęś- ciej okazywało się, że osoby o statusie tożsa- mości osiągniętej odznaczają się najlepszym funkcjonowaniem psychospołecznym, a oso- by o tożsamości rozproszonej ‒ najgorszym.

W ostatnich latach koncepcja statusów tożsamości uległa znacznemu rozszerze- niu, między innymi w wyniku prac Luyckxa i współautorów (2008a), którzy zaprezento- wali model pozwalający na bardziej precy- zyjną analizę eksploracji i zobowiązania dzię- ki wyodrębnieniu ich specyficznych rodzajów.

W modelu tym przyjmuje się, że mechanizm formowania tożsamości opisany przez Marcię (1966, 1980), zakładający, że podejmowanie zobowiązań następuje w rezultacie eksploracji wszerz, to tylko jeden z etapów procesu for- mowania tożsamości. Według badaczy belgij- skich z zespołu Koena Luyckxa podjęte zobo- wiązania podlegają z kolei eksploracji w głąb, mającej na celu ocenę tego, w jakim stopniu są zgodne z oczekiwaniami i standardami jed- nostki, a następnie zachodzi proces identyfi- kacji ze zobowiązaniem, czyli uznania danego zobowiązania za własne. Badacze wyróżnili także wymiar eksploracji ruminacyjnej, któ- ra ma charakter dezadaptacyjny i związana jest z doświadczaniem trudności w podejmo-

waniu decyzji, a więc i w podejmowaniu zo- bowiązań i identyfikowaniu się z nimi. Wy- soki poziom eksploracji ruminacyjnej może się wiązać z uporczywym powracaniem do tych samych wzorców zachowań pomimo ich wcześniejszej nieskuteczności i z trudnościa- mi w zakresie podejmowania i identyfikowa- nia się z zobowiązaniami. Badania weryfiku- jące tę koncepcję (m.in. Luyckx i in., 2008b;

Schwartz i in., 2011) dostarczyły argumentów potwierdzających jej wartość.

Głównym obszarem naszego zaintereso- wania były osobowościowe korelaty statu- su tożsamości: styl tożsamości, nasilenie ten- dencji do doświadczania wstydu i poczucia winy oraz poziom trudności w zakresie regu- lacji emocji. O ile kwestia związku statusów tożsamości i społeczno-poznawczych stylów tożsamości jest dość dobrze poznana, o tyle, jak dotąd, niewiele badań zostało poświęco- nych predyspozycjom do doświadczania emo- cji samo świadomościowych oraz znaczeniu zdolności do regulacji emocji w procesie for- mowania tożsamości. Włączenie do badań tych właściwości, których rozwój rozpoczy- na się już w okresie wczesnego dzieciństwa, może istotnie rozszerzyć naszą wiedzę na te- mat uwarunkowań i mechanizmów radzenia sobie z kryzysem tożsamości w adolescencji.

STATUS TOŻSAMOŚCI A STYL TOŻSAMOŚCI

Społeczno-poznawcza koncepcja Michaela Berzonsky’ego (1989, 2011) jest jednym z modeli wyjaśniających różnice indywidu- alne w zakresie statusów tożsamości. We- dług Berzonsky’ego ludzie różnią się strate- giami stosowanymi w procesie radzenia sobie z zadaniem, jakim jest rozwiązywanie kryzysu tożsamości oraz związanych z tym wyzwań.

Zgodnie z klasyfikacją stylów zaproponowa- ną przez Berzonsky’ego osoby stosujące styl normatywny cechują się silną potrzebą po- znawczego domknięcia, skłonnością do przej- mowania wartości i przekonań od osób zna- czących i dostosowywania się do zastanych reguł. Natomiast osoby, u których dominu-

je styl informacyjny, aktywnie angażują się w poszukiwanie informacji odnoszących się do Ja oraz w ich ocenę, mają szerokie zainte- resowania, krytycznie podchodzą do napływa- jących informacji, stosują strategie radzenia sobie z problemami skoncentrowane na zada- niu. Trzeci wyróżniony styl ‒ dyfuzyjno-uni- kowy ‒ cechuje osoby, które starają się unikać konfrontacji z problemami i bezpośrednie- go radzenia sobie z nimi, z trudem podejmu- ją decyzje, a ich zachowanie zależne jest od bieżącej sytuacji i spostrzeganych oczekiwań innych osób. Badania przeprowadzone w róż- nych krajach pokazały, że style tożsamości są wyraźnie powiązane z wymiarami i statusa- mi tożsamości zarówno u adolescentów, jak i w okresie wyłaniającej się dorosłości (m.in.

Berzonsky i in., 1999; Berzonsky i in., 2011;

Crocetti i in., 2012b; przegląd w: Berzonsky, 2011; Bosch, Card, 2012).

Styl normatywny i informacyjny najczęś- ciej wiązały się (korelacje dodatnie) z wy- miarami zobowiązań tożsamościowych, przy czym styl normatywny bardziej jest związa- ny ze statusem tożsamości przejętej, w przy- padku którego zakłada się, że podjęte zo- bowiązania są sztywne, a styl informacyjny częściej współwystępuje ze statusami toż- samości osiągniętej (zobowiązania poprze- dzone są eksploracją i dokonywaniem przez jednostkę świadomych wyborów spośród do- stępnych wariantów) i moratoryjnej (silne, aktualne zaangażowanie w eksplorację, czę- sto poprzedzające rozwój w kierunku statu- su tożsamości osiągniętej). Styl dyfuzyjno- -unikowy jest najczęściej stosowany przez osoby z tożsamością rozproszoną (niewielkie zaangażowanie w eksplorację oraz brak wy- raźnych zobowiązań tożsamościowych), ale charakteryzuje również osoby ze statusem moratorium (Schwartz i in., 2000, 2013; Cro- cetti i in., 2013).

Zależności te znalazły potwierdze- nie także w badaniach, w przypadku któ- rych analizowano związek stylów tożsamo- ści i wymiarów tożsamości postulowanych przez Luyckxa i in. (2008a), w których stwierdzono (Wilson, 2011), że podejmo- wanie zobowiązań tożsamościowych oraz

eksploracja wszerz i w głąb korelowały do- datnio ze stylami normatywnym i informa- cyjnym, styl dyfuzyjno-unikowy korelował natomiast dodatnio przede wszystkim z wy- miarem eksploracji ruminacyjnej. W anali- zie typologicznej, skoncentrowanej na statu- sach tożsamości, okazało się, że największe różnice między statusami tożsamości doty- czyły stylu dyfuzyjno-unikowego, który był w większym stopniu stosowany przez osoby o statusach związanych z niskimi poziomami tożsamościowych zobowiązań, takimi jak:

1. ruminacyjne moratorium (ruminati- ve moratorium; wysokie natężenie wszystkich rodzajów eksploracji, ni- skie położenie na wymiarach zobowią- zań; osoby mające taki status tożsa- mości skoncentrowane są na procesie eksploracji przy niewielkim zaangażo- waniu w podejmowanie i identyfikację z zobowiązaniami);

2. rozproszone rozproszenie (diffused diffusion; wysoka eksploracja rumi- nacyjna, niskie położenie na wszyst- kich pozostałych wymiarach tożsamo- ści; osoby o tym statusie tożsamości mają wyraźne kłopoty w radzeniu so- bie z kryzysem tożsamości, stosują dezadap tacyjne strategie radzenia so- bie z kwestiami tożsamościowymi mimo ich nieskuteczności);

3. beztroskie rozproszenie (carefree dif- fusion; niskie położenie na wszystkich wymiarach tożsamości; osoby te nie są skoncentrowane ani na eksploracji ani na podejmowaniu zobowiązań czy identyfikacji z nimi, jednocześnie sytu- acja ta nie stanowi dla nich źródła wy- raźnych trudności);

4. tożsamość niezróżnicowana (undif- ferentiated; umiarkowane, przeciętne położenie na wszystkich wymiarach tożsamości; osoby, u których żaden z wymiarów nie jest dominujący, co może być wskaźnikiem tego, że znaj- dują się w okresie przejściowym mię- dzy statusami, albo że słabe jest u nich zaangażowanie w „pracę nad tożsa- mością”).

Osoby o statusie tożsamości osiągnię- tej (achievement; wysoka eksploracja wszerz i w głąb, wysokie podjęcie zobowiązań i iden- tyfikacja ze zobowiązaniami, niska eksplora- cja ruminacyjna), które podjęły już stosowne zobowiązania oraz identyfikują się z nimi, jed- nocześnie nie zaprzestając poszukiwań oraz analizując, czy dotychczasowe zobowiązania są zgodne z ich oczekiwaniami, a także osoby o statusie tożsamości przejętej (foreclosed; ni- skie położenie na wszystkich wymiarach eks- ploracji, wysokie podjęcie i identyfikacja z zo- bowiązaniami), które mają sztywną strukturę osobowości, pasującą do aktualnych wyma- gań, lecz nieprzygotowaną do radzenia sobie w obliczu zmianm ‒ posługiwały się nato- miast stylem dyfuzyjno-unikowym w wyraź- nie mniejszym stopniu.

W związku z niewielką liczbą danych na te- mat relacji między modelami Luyckxa i współ- pracowników (2008a) oraz Berzonsky’ego (1989) istnieje duża potrzeba dalszych badań w tym obszarze. Założyliśmy, że lepsze zro- zumienie relacji między tymi modelami bę- dzie możliwe dzięki włączeniu w obszar ana- liz zmiennych związanych z emocjonalnym funkcjonowaniem osób w okresie dorastania.

STATUS TOŻSAMOŚCI A WSTYD, POCZUCIE WINY I REGULACJA EMOCJI

Spośród wielu różnorodnych emocji człowie- ka można wyróżnić kategorię emocji samo- świadomościowych, wśród których szcze- gólnie ważne i najczęściej uwzględniane w badaniach są emocje wstydu i poczucia winy (Lewis, 1971; Harder, Zalma, 1990; Tangney, Dearing, 2002; Lewis, 2008). Bardziej precy- zyjna charakterystyka tych emocji zależna jest od rodzaju teorii, w której ramach są one uj- mowane (Gilbert, 1998). W tym opracowaniu wstyd i poczucie winy rozumiane będą zgod- nie ze sposobem ujmowania ich przez Harde- ra i Zalmę (1990), autorów metody wykorzy- stanej w prezentowanych badaniach.

Harder i Zalma, konstruując Kwestiona- riusz Uczuć Osobistych (PFQ-2), oparli się

na kryteriach różnicowania wstydu i poczu- cia winy, przedstawionych przez Helen Block Lewis (1971). W tym ujęciu zarówno wstyd, jak i poczucie winy wiążą się z negatywnym stosunkiem do siebie, który może przybierać postać umniejszania siebie czy uwłaczania sobie. Różnica pomiędzy nimi dotyczy głów- nie przedmiotu, na którym skoncentrowa- na jest jednostka w momencie doświadczania danej emocji. Wstyd skierowany jest na ca- łość Ja jednostki, skutkując poczuciem braku wartości własnego Ja, podczas gdy poczucie winy skierowane jest na zachowanie jednost- ki, prowadząc do odczuwania żalu i wyrzu- tów sumienia związanych z tym, co jednostka wcześniej zrobiła. Wspomniani autorzy przyj- mują, że mimo możliwych do opisania różnic między wstydem i poczuciem winy emocje te w pewnej mierze pokrywają się z sobą, zarów- no na poziomie subiektywnego doświadcze- nia, jak i w zakresie znaczenia klinicznego, co utrudnia różnicowanie ich w badaniu nauko- wym (Harder, Zalma, 1990).

Wstyd i poczucie winy doświadczane są przez wszystkich ludzi, autorzy jednak za- kładają istnienie względnie trwałych indywi- dualnych skłonności do doświadczania każ- dej z tych emocji. Skłonności te rozwijają się, począwszy od okresu wczesnego dzie- ciństwa (Erikson, 2000; Lewis, 1992; Tang- ney, Dearing, 2002). Różnice w nasileniu wspomnianych skłonności decydują o więk- szej lub mniejszej częstotliwości doświad- czeń wstydu oraz poczucia winy u poszcze- gólnych osób. W celu rozpoznania zakresu różnic między wstydem i poczuciem winy autorzy dokonali pomiaru cząstkowych ko- relacji między skłonnościami do doświad- czania wstydu i poczucia winy a nasileniem różnych rodzajów zaburzeń psychicznych.

Ustalono w ten sposób specyficzne dla każ- dej z tych emocji związki z psychopatolo- gią. Wstyd „oczyszczony” z wpływu poczu- cia winy jest silniej związany z wymiarami depresji, zaburzeń obsesyjno-kompulsyw- nych oraz lęku fobicznego, wolne od wstydu poczucie winy wykazuje natomiast silniejsze związki z somatyzacją, psychotyzmem oraz wrogością (Harder i in., 1992).

Z wcześniej przeprowadzonych analiz teo- retycznych można wnioskować, że spośród emocji samoświadomościowych to wstyd jest czynnikiem szczególnie zaburzającym for- mowanie tożsamości (Brzezińska i in., 2012;

Czub, Brzezińska, 2013). Analizy te były jed- nak oparte na założeniu, że wstyd jest emocją całkowicie odmienną od poczucia winy.

Z przedstawionych wyżej rozważań wyni- ka, że związków między emocjami samoświa- domościowymi a rozwojem tożsamości nie można rozpatrywać w oderwaniu od rodzaju metody wykorzystywanej w badaniach. Za- stosowanie metody PFQ-2 skłania do przyję- cia założenia, że zarówno skłonność do wsty- du, jak i skłonność do poczucia winy mogą zakłócająco oddziaływać na przebieg i rezul- taty procesu rozwoju tożsamości, lecz spo- sób oddziaływania każdej z tych emocji może być różny. Dostępna liczba danych na temat relacji między rozwojem tożsamości a emo- cjami samoświadomościowymi jest niewiel- ka. Piotrowski (2013) stwierdził, że skłonność do doświadczania wstydu dodatnio wiąże się ze wszystkimi wymiarami eksploracji postu- lowanymi przez Luyckxa i zespół (2008a), a ujemnie z wymiarami podejmowania zo- bowiązań oraz identyfikacji z zobowiązania- mi, skłonność zaś do doświadczania poczucia winy wiąże się dodatnio z trzema wymiara- mi eksploracji, podczas gdy nie zaobserwo- wano związków tego wymiaru z wymiarami zobowiązań. W przypadku statusów tożsamo- ści wyraźne różnice wystąpiły między statu- sami tożsamości rozproszonej i moratoryjnej, a więc statusami związanymi z niskimi pozio- mami zobowiązań, w przypadku których uzy- skano wysokie wyniki na wymiarze skłon- ności do doświadczania wstydu, a statusami tożsamości przejętej i osiągniętej, w przy- padku których te wyniki były niższe. Skutek w wypadku skłonności do doświadczania po- czucia winy był podobny, choć słabszy.

Rozpoznano też dodatni związek skłonno- ści do wstydu i skłonności do ruminacji (Orth i in., 2006), a druga z nich została już wcześ- niej zidentyfikowana jako czynnik związany z problemami w podejmowaniu zobowiązań (Luyckx i in., 2008a). W innych badaniach

(Lutwak i in., 1998) stwierdzono, że skłon- ność do doświadczania wstydu wiązała się z częstszym posługiwaniem się dyfuzyjno- -unikowym stylem tożsamości, podczas gdy poczucie winy dodatnio wiązało się ze stylem informacyjnym. Trzeba jednak odnotować, że w tym badaniu pomiaru emocji samoświado- mościowych dokonywano, używając meto- dy TOSCA-3 (Tangney i in., 2000), opartej na odmiennych podstawach teoretycznych niż wspomniany wcześniej kwestionariusz PFQ-2.

Tamara Ferguson i Susan Crowley (1997), korzystając z metody analizy macierzy wie- lu cech – wielu metod, ustaliły, że kwestio- nariusze TOSCA i PFQ są miarami jakościo- wo odmiennego konstruktu poczucia winy.

Stwierdziły również, że konstrukty wstydu w przypadku tych dwóch metod pokrywają się z sobą znaczeniowo.

Związek skłonności do doświadczania wstydu i poczucia winy z rozwojem tożsamo- ści powinien być rozpatrywany w kontekście zdolności jednostki do regulacji emocji (Brze- zińska i in., 2012; Czub, Brzezińska, 2013).

Regulacja emocji, czyli świadome i nieświa- dome działania związane z monitorowaniem, oceną i modyfikowaniem doświadczeń emo- cjonalnych, jest uważana za kompetencję, któ- ra stanowi podstawę radzenia sobie z wieloma zadaniami rozwojowymi w trakcie życia, ma- jąc swoje początki w jakości relacji z opieku- nami we wczesnym dzieciństwie (Diamond, Aspinwall, 2003). Początkowo niemowlę- ta potrzebują opiekunów do regulowania własnego stanu emocjonalnego, a w następ- nych latach internalizują te zdolności i uczą się z nich samodzielnie korzystać, a na prze- bieg tego procesu wpływa dostępność opie- kunów, ich wrażliwość i umiejętności w za- kresie regulowania własnych emocji (Cooper i in., 1998). Kompetencje w zakresie regulacji emocji już od okresu wczesnego dzieciństwa są zmienną pośredniczącą między doświad- czaniem negatywnych emocji i ich negatyw- nymi skutkami, i to zarówno wśród osób do- świadczających problemów psychicznych, jak i osób zdrowych (Blair i in., 2004; Gupta i in., 2008; Laible i in., 2010; Schoenleber, Beren- baum, 2012).

W badaniach nad związkiem wymiarów regulacji emocji i rozwoju tożsamości w okre- sie adolescencji i wyłaniającej się dorosłości (Jankowski, 2013) wykazano, że osoby ze sta- tusem moratorium charakteryzowały się niż- szą zdolnością do regulacji emocji niż osoby z tożsamością przejętą, ale ogólna siła związ- ku pomiędzy tymi konstruktami była niewiel- ka (por. też: Crocetti i in., 2012b). W bada- niach nad strategiami radzenia sobie (Luyckx i in., 2012) wykazano z kolei, że strategia uni- kowa, związana z niską zdolnością do regu- lacji emocji (Cabral i in., 2012), łączyła się dodatnio z eksploracją ruminacyjną, czyli wy- miarem tożsamości uwarunkowanym trud- nościami w procesie radzenia sobie z kryzy- sem tożsamości. Osoby, u których w procesie rozwoju w okresie dzieciństwa ukształtowała się duża sprawność w zakresie regulacji emo- cji, wydają się wyposażone w bardzo waż- ną kompetencję. Kompetencja ta w okresie adoles cencji związanej z wieloma, i to róż- norodnymi, wyzwaniami i koniecznością eks- plorowania nowych obszarów aktywności może wspomagać radzenie sobie w sposób sa- tysfakcjonujący z realizowaniem najważniej- szego zadania rozwojowego w tym okresie życia, jakim jest formowanie tożsamości gru- powej i indywidualnej. W związku z nielicz- nymi dotąd badaniami dotyczącymi znacze- nia wstydu, poczucia winy i regulacji emocji w procesie formowania tożsamości w prezen- towanych tu badaniach postanowiono zwe- ryfikować założenia dotyczące zależności między tymi zmiennymi oraz zintegrować ist- niejące dane na ten temat.

PYTANIA BADAWCZE I HIPOTEZY Celem prezentowanych badań było poszuki- wanie odpowiedzi na cztery pytania.

1. Jakie statusy tożsamości występują w grupie adolescentów, którzy są uczniami różnych typów szkół zawodowych?

W badaniach opartych na modelu podwójne- go cyklu formowania tożsamości statusy toż- samości są wyodrębniane metodą empirycz- ną opartą na analizie skupień (Gore, 2000).

W większości badań za najlepsze uznawano rozwiązanie sześcioklasterowe (m.in. Luyckx i in., 2008a; Schwartz i in., 2011), w którym wy- różniono następujące skupienia/statusy: osiąg- nięcie tożsamości (wysokie wyniki na wymia- rach zobowiązań i eksploracji adaptacyjnej, tj. eksploracji wszerz i w głąb, oraz niskie na wymiarze eksploracji ruminacyjnej); przeję- cie tożsamości (wysokie wyniki na wymia- rach zobowiązań i niskie na wszystkich trzech wymiarach eksploracji); ruminacyjne morato- rium (wysokie wyniki na wszystkich wymia- rach eksploracji i niskie na wymiarach zobo- wiązań); rozproszone rozproszenie (wysokie wyniki na wymiarze eksploracji ruminacyjnej i niskie na pozostałych wymiarach); beztro- skie rozproszenie (niskie wyniki na wszyst- kich wymiarach tożsamości) oraz niezróżni- cowanie tożsamości (przeciętne/umiarkowane wyniki na każdym z wymiarów). Takie zało- żenie przyjęto także w prezentowanych bada- niach (hipoteza 1). Istnieją również doniesie- nia, w których wyodrębniana liczba skupień jest mniejsza (Luyckx i in., 2010a; Piotrow- ski, 2013). W związku z pewnymi rozbieżnoś- ciami trudno o jednoznaczne przewidywania dotyczące liczby statusów tożsamości wystę- pujących wśród uczniów szkół zawodowych.

Uzyskanie danych na ten temat było jednym z celów przeprowadzonych badań.

2. Czy istnieją różnice między osobami o różnych statusach tożsamości pod wzglę- dem wykorzystywanych przez te osoby sty- lów tożsamości?

Na podstawie wcześniejszych badań, których wyniki zaprezentowano powyżej, założono, że (hipoteza 2) osoby o statusach tożsamo- ści związanych z wysokimi wynikami na wy- miarach zobowiązań (statusy tożsamości prze- jętej i osiągniętej) będą w większym stopniu niż osoby o pozostałych statusach stosowały normatywny i informacyjny styl tożsamości, a w mniejszym stopniu styl dyfuzyjno-uni- kowy. Przewidywano, że styl dyfuzyjno-uni- kowy będzie najsilniej związany ze statusami rozproszenia tożsamości, zwłaszcza z rozpro- szonym rozproszeniem, a w mniejszym stop- niu ze statusem ruminacyjnego moratorium.

W odniesieniu do statusu niezróżnicowania

tożsamości przewidywano, że wyniki uzyski- wane na wymiarach stylów tożsamości będą przybierały wartości zbliżone do średniej.

3. Czy istnieją różnice między osobami o różnych statusach tożsamości pod wzglę- dem skłonności do doświadczania wstydu i poczucia winy?

na podstawie analizy teoretycznej oraz prze- prowadzonych dotychczas badań założono, że (hipoteza 3) wyniki w zakresie obu wymia- rów zobowiązań tożsamościowych będą po- zostawały w ujemnej korelacji ze skłonnoś- cią do doświadczania zarówno wstydu, jak i poczucia winy. Konsekwentnie przewidywa- no więc, że najniższe poziomy skłonności do wstydu i poczucia winy charakteryzować będą osoby o statusach tożsamości osiągniętej oraz przejętej, a ich najwyższe wartości wystąpią wśród osób o statusach rozproszenia tożsamo- ści (rozproszone rozproszenie, beztroskie roz- proszenie) oraz ruminacyjnego moratorium.

Dodatkowo spodziewano się, że (hipoteza 4) najwyższy poziom skłonności do wstydu bę- dzie związany z innym statusem niż najwyż- szy poziom skłonności do poczucia winy.

4. Czy istnieją różnice między osobami o różnych statusach tożsamości pod wzglę- dem kompetencji do regulacji emocji?

W badaniach Jankowskiego (2013) wykaza- no, że problemy w zakresie regulacji emo- cji wiążą się dodatnio z wymiarem eksplora- cji ruminacyjnej oraz ujemnie z obydwoma wymiarami zobowiązania. Biorąc pod uwagę te powiązania, jak również wyniki uzyskane przez Luyckxa i współpracowników (2012), założono, że (hipoteza 5) najniższa ogólna zdolność do regulacji emocji wystąpi u osób o statusach związanych z wysoką eksploracją ruminacyjną, tj. u osób z rozproszonym roz- proszeniem tożsamości oraz ruminacyjnym moratorium. Najwyższego poziomu zdolno- ści do regulacji emocji oczekiwano natomiast u osób o statusie tożsamości osiągniętej i prze- jętej. Sformułowane dotąd przewidywania do- tyczą związków między ogólnym wskaźni- kiem kompetencji w zakresie regulacji emocji a statusami tożsamości. W opisywanych ba- daniach konstrukt regulacji emocji był jed- nak ujmowany wielowymiarowo (za: Gratz,

Roemer, 2004). Przewidywano, że (hipote- za 6) wielowymiarowa analiza kompetencji regulacji emocji może być pomocna w różni- cowaniu statusów tożsamości, w przypadku których zarejestrowane zostaną podobne po- ziomy poszczególnych stylów tożsamości lub tendencji do doświadczania emocji samoświa- domościowych. Założono, że w przypadkach takiego podobieństwa różne położenie na wy- miarach regulacji emocji pomoże w wyjaśnie- niu różnic w przebiegu procesu formowania się tożsamości.

Poza omówionymi już głównymi prob- lemami badawczymi poszukiwano również związków między statusami tożsamości i wy- branymi zmiennymi społeczno-demograficz- nymi. Jedną z istotnych zmiennych w tym wy- padku był rodzaj szkoły, do jakiej uczęszczały osoby badane. W kilku badaniach nad tożsa- mością (Roker, Banks, 1993; Lannegrand- -Willems, Bosma, 2006) wykazano istnienie różnic między uczniami różnych typów szkół.

W polskich badaniach (Piotrowski, 2013), w których udział brali między innymi ucz- niowie różnych typów szkół ponadpodstawo- wych, stwierdzono, że uczniowie gimnazjów odznaczali się wyższą eksploracją rumina- cyjną oraz niższymi wynikami na wymiarach podjęcia zobowiązań i identyfikacji z zobo- wiązaniami niż uczniowie zasadniczych szkół zawodowych oraz techników. Jednym z celów prowadzonych badań była weryfikacja tych obserwacji w innej grupie osób badanych.

Metoda Osoby badane

W badaniach wzięło udział 971 uczniów z sześciu zespołów szkół zawodowych w Po- znaniu: (1) uczniowie 3-letnich zasadniczych szkół zawodowych (n = 271; wiek M = 17.50;

sd = .99), (2) uczniowie 4-letnich techników (n = 447; wiek M = 16.95; sd = .89), (3) ucz- niowie 3-letnich liceów profilowanych (n = 253; wiek M = 17.43; sd = .84). Badani bra- li udział w badaniach podłużnych, realizowa- nych przez Instytut Psychologii Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Prezen- towane wyniki pochodzą z pierwszego pomia-

ru, zrealizowanego w semestrze zimowym roku szkolnego 2012/2013. W projekcie ba- dań zaplanowanych zostało sześć pomiarów, a sam projekt zakończy się w roku 2015.

W badanej próbie znalazło się 495 ko- biet (51.1%) oraz 473 mężczyzn (48.9%). Ba- dani najczęściej byli mieszkańcami Pozna- nia (43.3%), 33% badanych mieszkało na wsi, 15% w miastach do 50 tys. mieszkań- ców, 9% w miastach od 50 do 100 tys. miesz- kańców. 91% uczestników badania mieszka- ło z rodzicami, pozostałe osoby mieszkały najczęściej w bursie/internacie lub z innymi (niż rodzice) członkami rodziny. 42.2% ma- tek oraz 52.2% ojców osób badanych mia- ło wykształcenie podstawowe lub zawodowe, 38.7% matek oraz 30.3% ojców miało wy- kształcenie średnie, a wykształceniem wyż- szym legitymowało się odpowiednio 19.2%

matek oraz 17.5% ojców. W momencie bada- nia 21.3% matek i 10.1% ojców nie pracowa- ło zawodowo.

Narzędzia badawcze

Wymiary tożsamości. Zastosowano Skalę Wymiarów Rozwoju Tożsamości w polskiej adaptacji (DIDS/PL) (Brzezińska, Piotrow- ski, 2010), która pozwala na pomiar położe- nia jednostki na pięciu wymiarach tożsamo- ści (Luyckx i in., 2008a): (1) podejmowanie zobowiązania (PZ): zakres, w jakim jednost- ka dokonała wyborów i zobowiązań co do kwestii ważnych dla rozwoju tożsamości (np. Podjąłem już ostatecznie decyzję na te- mat kierunku, w którym chcę w swoim życiu podążać), (2) identyfikacja z zobowiązaniem (IZ): stopień, w jakim jednostka identyfikuje się z dokonanymi wyborami i podjętymi zo- bowiązaniami (np. Moje plany na przyszłość pasują do moich prawdziwych zainteresowań i wartości), (3) eksploracja wszerz (EW): za- kres, w jakim jednostka poszukuje różnych opcji w odniesieniu do swoich celów, war- tości i przekonań (np. Dużo myślę nad tym, w jakim kierunku chciałbym w swoim życiu podążać), (4) eksploracja w głąb (EG): po- głębiona ocena już podjętych decyzji i doko- nanych wyborów, czyli już podjętych zobo- wiązań, w celu stwierdzenia stopnia, w jakim

spełniają one osobiste standardy (np. Roz- myślam o tym, czy moje plany na przyszłość, do których dążę, wiążą się z tym, czego na- prawdę chcę), (5) eksploracja ruminacyjna (ER): natężenie obaw jednostki i doświadcza- nie przez nią problemów w angażowaniu się w ważne dla rozwoju tożsamości obszary (np.

Mam wątpliwości dotyczące tego, co napraw- dę chcę w życiu osiągnąć).

Narzędzie składa się z 25 stwierdzeń (po 5 na każdą ze skal), ale z powodu niskiej mocy dyskryminacyjnej usunięto w toku analiz je- den item ze skali ER (Trudno mi przestać my- śleć o tym, w jakim kierunku chciałbym w ży- ciu podążąć), który miał negatywny wpływ na wartość współczynnika rzetelności. Śred- nie natężenie ER zostało więc obliczone na podstawie czterech pozostałych itemów. Każ- da pozycja była oceniana na skali od 1 (zde- cydowanie nie) do 6 (zdecydowanie tak), przy czym im wyższy wynik, tym wyższe natę- żenie, odpowiednio eksploracji lub zobo- wiązania. Struktura czynnikowa narzędzia w badanej próbie była akceptowalna [wyniki konfirmacyjnej analizy czynnikowej: χ² (242)

= 1400.38; CFI = .90; RMSEA = .07], współ- czynnik alfa-Cronbacha dla poszczególnych skal wyniósł w całej próbie odpowiednio: .72, .67, .82, .90 i .82.

Style tożsamości. Do pomiaru stylów toż- samości użyto Inwentarza stylów tożsamo- ści (ISI-4; Smits, 2009; Luyckx i in., 2010b) w polskiej adaptacji (Senejko, 2010). na- rzędzie pozwala na pomiar trzech orientacji społeczno-poznawczych, związanych z róż- norodnym przetwarzaniem problemów tożsa- mościowych, tzw. stylów tożsamości: (1) styl informacyjny ‒ charakteryzuje osoby, które są autorefleksyjne, eksplorują otoczenie, chcą lepiej poznać siebie i aktywnie poszukują in- formacji odnoszących się do Ja (np. Gdy sto- ję przed ważną decyzją życiową, zanim doko- nam wyboru, biorę pod uwagę różne punkty widzenia), (2) styl normatywny ‒ charakte- ryzuje osoby, które przejmują oczekiwania, wartości, przepisy roli czy zachowania od znaczących dla nich osób, a ich głównym ce- lem jest ochrona tak ukształtowanych poglą- dów na życie (np. Dążę do osiągnięcia ce-

lów, które przede mną stawiają moja rodzina i przyjaciele), (3) styl dyfuzyjno-unikowy ‒ charakteryzuje się zwlekaniem, odsuwaniem podejmowania problemów na później, nie- chęcią do konfrontowania się, akceptacji i ra- dzenia sobie z nieprzyjemnymi sytuacjami, problemami osobistymi i konfliktami tożsa- mościowymi (np. Kiedy muszę podjąć ważną decyzję życiową, staram się ją odwlekać tak długo, jak to tylko możliwe, żeby zobaczyć, co się stanie).

Ze względu na warunki badania wymaga- jące oszczędności czasu przygotowano wer- sję skróconą narzędzia, wybierając 13 itemów (styl informacyjny – 5 pozycji, styl normatyw- ny ‒ 4 pozycje, styl dyfuzyjno-unikowy – 4 pozycje), które w polskich badaniach (Senej- ko, 2010) miały najwyższe wartości ładun- ków czynnikowych. Wszystkie pozycje były oceniane na skali od 1 (zdecydowanie nie) do 5 (zdecydowanie tak). Struktura czynniko- wa tak przygotowanego narzędzia w badanej próbie była akceptowalna [wyniki konfirma- cyjnej analizy czynnikowej: χ² (62) = 234.13;

CFI = .91; RMSEA = .05], współczynnik al- fa-Cronbacha dla poszczególnych stylów wy- niósł w całej próbie odpowiednio: .74, .63, .57.

Emocje samoświadomościowe. W celu oce- ny skłonności do doświadczania emocji samo- świadomościowych zastosowano Kwestio- nariusz uczuć osobistych (PFQ-2; Harder, Zalma, 1990) w polskiej adaptacji (Czub, 2012a). Narzędzie pozwala na pomiar dwóch wymiarów – skłonności do doświadczania wstydu i skłonności do poczucia winy. Oso- ba doświadczająca wstydu może czuć się bez- silna, sparaliżowana, wściekła, zakłopota- na lub upokorzona, może też się czerwienić i przez cały czas czuje, że jest w centrum uwa- gi. Doświadczenie wstydu wiąże się również z poczuciem, że istnieje zagrożenie bycia psy- chicznie odrzuconym przez silniejszych „in- nych”, gotowych do wyśmiewania lub drwin.

Poczucie winy wiąże się z kolei z postrzega- niem siebie jako posiadającego kontrolę nad zachowaniem, które doprowadziło do czucia się winnym. Osoba doświadczająca poczucia winy odczuwa wyrzuty sumienia i żałuje tego, co zrobiła.

Polska wersja narzędzia składa się z 19 po- zycji zawierających nazwy różnych emocji (wstyd – 7 pozycji, np. czuję się upokorzo- ny, odczuwam zakłopotanie; poczucie winy – 6 pozycji, np. mam wyrzuty sumienia, żału- ję własnych słów lub tego, co zrobiłem; oraz 6 pozycji maskujących, np. jestem z siebie za- dowolony, czuję wściekłość), a badani pytani są o to, jak często doświadczają tych stanów emocjonalnych, od 1 – nigdy, do 5 – prawie cały czas. Struktura czynnikowa narzędzia w badanej próbie była zadowalająca [wyniki konfirmacyjnej analizy czynnikowej: χ² (64)

= 303.92; CFI = .95; RMSEA = .06], współ- czynnik alfa-Cronbacha dla wstydu wyniósł .86, a dla winy .82.

Regulacja emocji. W celu oceny kompeten- cji do regulacji emocji zastosowano Kwestio- nariusz trudności w regulacji emocji (DERS;

Gratz, Roemer, 2004) w polskiej adaptacji (Czub, 2012b). Narzędzie w polskiej wer- sji składa się z 23 pozycji i służy do bada- nia sześciu różnych rodzajów trudności, ja- kich ludzie doświadczają w procesie regulacji własnych emocji: (1) nieakceptowanie reakcji emocjonalnych („nieakceptowanie” ‒ 4 pozy- cje, np. Kiedy jestem zdenerwowany, czuję się winny z powodu swoich uczuć), (2) trudności w realizacji zachowań ukierunkowanych na cel („cel” ‒ 4 pozycje, np. Kiedy jestem zde- nerwowany, trudno mi dokończyć rozpoczę- tą pracę), (3) trudności w kontroli impulsów („impulsy” ‒ 4 pozycje, np. Kiedy jestem zde- nerwowany, jest mi trudno kontrolować swoje zachowanie), (4) braki w świadomości emo- cji („świadomość” ‒ 3 pozycje, np. Zwracam uwagę na to, co czuję), (5) ograniczony do- stęp do strategii regulacji emocji („strategie” ‒ 5 pozycji, np. Kiedy jestem zdenerwowany, to wydaje mi się, że nie mogę nic zrobić, aby po- czuć się lepiej), (6) braki w rozumieniu emocji („rozumienie” ‒ 3 pozycje, np. Nie mam poję- cia, jak się czuję).

Im wyższy wynik uzyskuje jednostka, tym poważniejsze są jej trudności w regula- cji emocji na określonym wymiarze. Moż- liwe jest także obliczenie wyniku ogólnego (DERS ogólny) na podstawie wszystkich po- zycji kwestionariusza, który określa całkowi-

ty poziom trudności w regulacji emocji. Oso- by badane oceniają poszczególne pozycje kwestionariusza na skali od 1 – niemal nigdy, do 5 – niemal zawsze. Struktura czynnikowa narzędzia w badanej próbie była zadowalająca [wyniki konfirmacyjnej analizy czynnikowej:

χ² (215) = 872.29; CFI = .94; RMSEA = .06], współczynnik alfa-Cronbacha dla poszczegól- nych skal wyniósł w całej próbie odpowied- nio: .77, .88, .92, .64, .87, .67, a dla wyniku ogólnego .91.

WYNIKI bADAŃ

Wymiary tożsamości i ich korelaty

W tabeli 1 zaprezentowano korelacje r-Pear- sona pomiędzy wymiarami tożsamości a po- zostałymi badanymi zmiennymi. Oba wymia- ry zobowiązań oraz wymiary eksploracji wszerz i w głąb korelowały dodatnio, a eks- ploracja ruminacyjna ujemnie z informacyj- nym i normatywnym stylem tożsamości. Styl dyfuzyjno-unikowy był z kolei ujemnie zwią- zany z wymiarami zobowiązań, a dodatnio z eksploracją ruminacyjną. Skłonność do do- świadczania obydwu emocji samoświadomoś- ciowych korelowała dodatnio ze wszystkimi wymiarami eksploracji (najsilniej z eksplora- cją ruminacyjną) oraz ujemnie z wymiarami zobowiązania.

Statusy tożsamości w badanej grupie W tym, jak również we wcześniejszych na- szych badaniach (np. Piotrowski, 2013), przy- jęto empiryczną strategię wyodrębniania statusów tożsamości przez zastosowanie dwu- stopniowej procedury analizy skupień (Gore, 2000). Przed przystąpieniem do zasadniczej części procedury usunięto przypadki odstają- ce: 9 jednozmiennowych (wyniki powyżej lub poniżej trzeciego odchylenia standardowego od średniej na którymkolwiek z pięciu wymia- rów tożsamości) oraz 10 wielozmiennowych (duża odległość d-Mahalanobisa; p < ,001).

W pierwszym kroku przeprowadzono hierar- chiczną analizę skupień metodą Warda (jako miarę niepodobieństwa stosując kwadrat odle-

głości euklidesowej) i wyodrębniając kolejno trzy, cztery, pięć, sześć oraz siedem skupień, które następnie oceniono pod względem ich trafności teoretycznej (Luyckx i in., 2008a), kryterium „ekonomicznego” (każde skupienie musiało się odznaczać różną konfiguracją wy- miarów, a nie jedynie ich różnym natężeniem) oraz procentu wariancji poszczególnych wy- miarów wyjaśnianych przez skupienia (nie mniej niż 50% wyjaśnionej wariancji każde- go z wymiarów). Na podstawie tych kryteriów zdecydowano, że optymalna była liczba sześ- ciu skupień.

Drugim etapem analizy było zastosowanie wstępnych centrów dla tych skupień z anali- zy hierarchicznej jako punktów startowych dla analizy skupień metodą k-średnich. Uzyskane rozwiązanie (rys. 1) pozwoliło na wyjaśnienie 59% wariancji eksploracji wszerz, 59% wa- riancji eksploracji w głąb, 72% wariancji eks- ploracji ruminacyjnej, 73% wariancji podjęcia

zobowiązań i 67% wariancji identyfikacji ze zobowiązaniami. Na osi pionowej Y przedsta- wiono wartości z dla pięciu wymiarów, obra- zujące relację pomiędzy średnim natężeniem każdego z wymiarów w poszczególnych sku- pieniach a średnią w całej próbie. Wyodręb- nione statusy tożsamości wykazały znaczne podobieństwo do opisanych przez Luyckxa i współautorów (2008a).

Status tożsamości osiągniętej (n = 130;

13.7%) odznaczał się wysokimi wynikami na obu wymiarach zobowiązań oraz wysoki- mi wynikami na wymiarach eksploracji adap- tacyjnej (wszerz i w głąb) przy jednocześnie niskiej eksploracji ruminacyjnej. Status toż- samości przejętej (n = 152; 16%) charaktery- zował się wysokimi wynikami na obu wymia- rach zobowiązania oraz niskimi wynikami na wszystkich wymiarach eksploracji. Status ru- minacyjnego moratorium (n = 159; 16.7%) charakteryzował się umiarkowanymi wyni- Tabela 1. Korelacje między wymiarami tożsamości a stylami tożsamości, wstydem, winą i wymiarami regulacji emocji

Zmienne PZ IZ EW EG ER

ISI-4

styl informacyjny .21*** .29*** .33*** .34*** ‒ .07*

styl dyfuzyjno-

-unikowy ‒ .46*** ‒ .45*** .01 ‒ .02 .48***

styl normatywny .25*** .29*** .17*** .22*** ‒ .15***

PFQ-2 wstyd ‒ .28*** ‒ .32*** .12*** .09** .34***

poczucie winy ‒ .16*** ‒ .20*** .18*** .17*** .25***

DERS

nieakceptacja ‒ .11*** ‒ .15*** .18*** .16*** .22***

cel ‒ .21*** ‒ .24*** .13*** .14*** .27***

impulsy ‒ .15*** ‒ .18*** .01 .01 .18***

świadomość ‒ .17*** ‒ .23*** ‒ .22*** ‒ .23*** 0,08*

strategie ‒ .19*** ‒ .21*** .18*** .16*** .29***

rozumienie ‒ .24*** ‒ .25*** .09** .08* .28***

wynik ogólny ‒ .25*** ‒ .29*** .10** .10** .33***

* p < .05; ** p < .01; *** p < .001

PZ – podejmowanie zobowiązania, IZ – identyfikacja ze zobowiązaniem, EW – eksploracja wszerz, EG – eks- ploracja w głąb, ER – eksploracja ruminacyjna

kami na wymiarach zobowiązania oraz wy- sokimi wynikami na wszystkich wymiarach eksploracji. Status beztroskiego rozproszenia tożsamości (n = 130; 13.7%) charakteryzo- wał się niskimi wynikami na obu wymiarach zobowiązania oraz na wymiarach eksplora- cji adap tacyjnej, i umiarkowaną eksploracją ruminacyjną. Status rozproszonego rozpro- szenia tożsamości (n = 139; 14.6%) charak- teryzował się niskimi wynikami na obu wy- miarach zobowiązania, umiarkowanymi na wymiarach eksploracji adaptacyjnej oraz wy- soką eksploracją ruminacyjną. Status nie- zróżnicowanej tożsamości (n = 242; 25.4%), najliczniej reprezentowany w próbie i w naj- większym stopniu odzwierciedlający średnią grupową, odznaczał się przeciętnymi wynika- mi na każdym z wymiarów tożsamości.

Statusy tożsamości a zmienne społeczno-demograficzne

Wystąpiły istotne, choć niezbyt duże, różni- ce pod względem częstości występowania po- szczególnych statusów tożsamości w różnych typach szkół zawodowych (χ² (10) = 55.44;

p < .001; V-Cramera = .17). Odsetek uczniów

o statusie tożsamości przejętej był najwyższy w zasadniczych szkołach zawodowych, nie- co niższy w technikach, a najniższy w liceach profilowanych. Odwrotnie przedstawiała się zależność w przypadku statusu ruminacyjne- go moratorium, który w liceach profilowanych występował częściej niż w pozostałych typach szkół. Wyraźna różnica dotyczyła statusu roz- proszonego rozproszenia tożsamości. W za- sadniczych szkołach zawodowych i w tech- nikach był to najrzadziej występujący status tożsamości, podczas gdy w grupie uczniów liceum profilowanego status ten występował najczęściej (rys. 2).

Pomiędzy osobami o różnym statusie tożsa- mości nie zaobserwowano istotnych różnic pod względem wieku, rozkładu płci, faktu posiada- nia lub nieposiadania rodzeństwa, wykształce- nia matki i ojca, tego, czy matka lub ojciec pra- cowali w chwili badania, czy byli bezrobotni, tego, czy matka lub ojciec mieli w przeszłości problemy ze znalezieniem pracy, tego, czy ro- dzice w chwili badania albo w przeszłości pra- cowali poza granicami kraju, wielkości miejsca zamieszkania, oraz tego, czy rodzina zmieniła miejsce zamieszkania w ostatnich latach.

Rysunek 1. Statusy tożsamości w badanej grupie

Statusy tożsamości a zróżnicowanie wartości średnich w zakresie stylów tożsamości, emocji samoświadomościowych i regulacji emocji

W celu analizy różnic pomiędzy statusami tożsamości pod względem zmiennych zależ- nych zastosowano metodę wielowymiarowej analizy wariancji (MANOVA). Ogólny efekt wielo zmiennowy statusów tożsamości zaob- serwowano w przypadku stylów tożsamości:

λ-Wilksa = .65; F (15.2603) = 29.68; p < .001;

η² = .14, tendencji do doświadczania wstydu i winy: λ-Wilksa = .91; F (10,1884) = 8.75; p <

.001; η² = .04 oraz wymiarów regulacji emocji:

λ-Wilksa = .83; F (30.3762) = 6.14; p < .001;

η² = .04. Istotna była także różnica pod wzglę- dem ogólnego wskaźnika dysregulacji emocji (DERS ogólny). W tabeli 2 przedstawiono wy- niki analizy jednozmiennowej, pozwalające na wgląd w zależności szczegółowe.

Największe różnice między osobami o róż- nych statusach tożsamości wystąpiły w przy- padku stylu dyfuzyjno-unikowego, przy czym najniższe wyniki miały osoby o statusach toż- samości osiągniętej i przejętej, a najwyższe o statusach rozproszonego i beztroskiego roz- proszenia tożsamości. Badani o statusach ru- minacyjnego moratorium oraz niezróżnico- wanej tożsamości uzyskali wyniki mieszczące się między tymi skrajnymi grupami. Osoby o tych dwóch statusach rozproszenia tożsamo-

ści w mniejszym stopniu niż jednostki należą- ce do wszystkich pozostałych grup stosowały także normatywny styl tożsamości. W od- niesieniu do stylu informacyjnego najniższe wyniki zaobserwowano wśród osób o statu- sie beztroskiego rozproszenia tożsamości, a najwyższe w grupach o statusie tożsamości osiągniętej i ruminacyjnego moratorium. Po- zostałe grupy uzyskały wyniki mieszczące się pomiędzy tymi statusami.

W odniesieniu do emocji samoświado- mościowych najniższe wartości skłonności do wstydu odnotowano u osób ze statusami cha- rakteryzującymi się wysokim poziomem zo- bowiązań, tj. ze statusami tożsamości prze- jętej i osiągniętej. W przypadku skłonności do poczucia winy najniższe wyniki również związane były ze statusami tożsamości prze- jętej i osiągniętej, ale charakteryzowały też status tożsamości niezróżnicowanej. Najwyż- szy natomiast poziom skłonności do wsty- du występował wśród osób o statusie rozpro- szonego rozproszenia tożsamości. W zakresie skłonności do poczucia winy najwyższe wy- niki związane były ze statusami rozproszone- go rozproszenia, ruminacyjnego moratorium i beztroskiego rozproszenia tożsamości.

W przypadku różnych wymiarów regu- lacji emocji większość efektów była słaba.

Najwyraźniejsze różnice pomiędzy osoba- mi o różnych statusach tożsamości wystą piły Rysunek 2. Statusy tożsamości w trzech rodzajach szkół zawodowych

Tabela 2. Statusy tożsamości a style tożsamości, wstyd, poczucie winy i wymiary regulacji emocji Statusy

Zmienne Tożsamość

osiągnięta Tożsamość przejęta

Rumina- cyjne morato- rium

Beztroskie rozprosze- nie

Rozpro- szone rozprosze- nie

Tożsamość niezróżni- cowana F (η²)

Style tożsamości normatyw-

ny 3.33^b (.81) 3.10^b (.81) 3.25^b (.72) 2.78^a (.76) 2.72^a (.63) 3.22^b (.67) 17.71***(.09) dyfuzyjno-

-unikowy 1.83^a (.67) 1.77^a (.69) 2.37^b (.72) 2.65^c (.71) 2.86^c (.75) 2.28^b (.70) 52.63***(.22) Informa-

cyjny 4.59^c (.43) 4.25^b (.65) 4.49^c (.51) 3.87^a (.76) 4.19^b (.61) 4.20^b (.52) 25.46***(.12) Emocje samoświadomościowe

Wstyd 1.95^ab

(.73) 1,82^a (.67) 2,19^c (.65) 2,26^c (.78) 2,51^d (.80) 2,11(.69)^bc 16,32***

(.08) poczucie

winy 2.60^ab

(.81) 2.43^a (.74) 2.81(.70)^bc 2.71^bc

(.80) 2.91^c (.69) 2.66(.72)^ab 7.57***

(.04) Regulacja emocji

nieakcep-

tacja 1.96^abc

(1.02) 1.77^a (.83) 2.17(.88)^bc 2.00^abc

(.99) 2.24^c (.98) 1.94(.76)^ab 5.47***

(.03)

Cel 2.80^ab

(1.22) 2.62^a

(1.16) 3.28^cd

(1.18) 3.08^bc

(1.10) 3.52^d

(1.04) 2.91^ab

(1.03) 12.96***

(.06) Impulsy 2.14^a

(1.16) 2.12^a

(1.18) 2.42^ab

(1.20) 2.59^b

(1.20) 2.68^b

(1.31) 2.37^ab

(1.15) 5.04***

(.03) Świado-

mość 2.08^a (.76) 2.47^b (.92) 2.29(.72)^ab 2.95^c

(1.01) 2.56^b (.97) 2.53^b (.84) 15.10***(.07) Strategie 2.15^ab

(1.11) 1.90^a (.92) 2.43(1.04)^bc 2.25^b

(1.01) 2.68^c

(1.06) 2.14^ba

(.91) 10.81***

(.05) Rozumie-

nie 1.89^ab

(.79) 1.74^a (.79) 2.07^b (.73) 2.08^b (.92) 2.39^c (.91) 1.95(.73)^ab 11.15***

(.06) DERS

ogólny 2.18^a (.79) 2.09^a (.65) 2.47^b (.67) 2.48(.71)^bc 2.70^c (.70) 2.30(.64)^ab 14.96***

(.07)

* p < .05; ** p < .01; *** p < .001

Uwaga: W komórkach podano wartości średnie oraz, w nawiasach, wartość odchylenia standardowego. Warto- ści z odmiennymi indeksami różnią się od siebie istotnie (test post-hoc: test Tukeya HSD)

na wymiarze braków w świadomości emo- cji. Największe trudności w uświadamianiu własnych emocji wystąpiły u osób o statusie beztroskiego rozproszenia, a najmniejsze na- silenie tych trudności wystąpiło wśród osób o statusach tożsamości osiągniętej i rumina- cyjnego moratorium. Pomiędzy osobami o po- zostałych statusach różnice na tym wymiarze były nieistotne statystycznie. W przypadku trudności w realizacji zachowań ukierunko- wanych na cel osoby o statusach ruminacyjne- go moratorium i rozproszonego rozproszenia uzyskały wyniki wyższe niż badani o statu- sach tożsamości osiągniętej i przejętej. Na wymiarze braków w rozumieniu emocji naj- wyższe wyniki uzyskano w grupie osób o sta- tusie rozproszonego rozproszenia tożsamości.

Osoby o statusach ruminacyjnego moratorium oraz beztroskiego rozproszenia tożsamości, które uzyskały wyniki nieco niższe, doświad- czały jednak istotnie więcej trudności na tym wymiarze regulacji niż osoby o statusie tożsa- mości przejętej, u których ten wynik był naj- niższy. Osoby o statusie tożsamości przejętej odznaczały się z kolei niższymi wynikami na wymiarze ograniczonego dostępu do strategii regulacji emocji niż osoby o statusach rumina- cyjnego moratorium oraz beztroskiego i roz- proszonego rozproszenia tożsamości. Kieru- nek różnic między statusami obrazują także różnice w zakresie całkowitego poziomu trud- ności w regulacji emocji, a mianowicie osoby o statusach tożsamości osiągniętej i przejętej charakteryzowały się mniejszymi trudnościa- mi w regulacji emocji niż osoby o statusach ruminacyjnego moratorium i beztroskiego rozproszenia, a zwłaszcza rozproszonego roz- proszenia tożsamości.

DYSKUSJA WYNIKÓW

Celem prezentowanych analiz była zarów- no weryfikacja kilku szczegółowych hipotez, dotyczących trafności modelu statusów toż- samości Luyckxa i in. (2008a) w grupie ucz- niów szkół zawodowych, co nie było dotąd przedmiotem badań, jak również ocena podo- bieństw i różnic między osobami o różnym sta-

tusie tożsamości pod względem innych zmien- nych, związanych zarówno z poznawczym, jak i emocjonalnym funkcjonowaniem w okresie dorastania. W większości przypadków uzyska- ne wyniki potwierdziły przewidywania.

Statusy tożsamości wśród uczniów szkół zawodowych

W celu wyodrębnienia statusów tożsamości posłużono się metodą empiryczną (analiza skupień), dzięki czemu możliwe było dotar- cie do rzeczywistego zróżnicowania konste- lacji tożsamości w badanej grupie. Uzyskane rozwiązanie sześcioklasterowe ‒ tj. tożsamość osiągnięta, tożsamość przejęta, ruminacyj- ne moratorium, beztroskie rozproszenie, roz- proszone rozproszenie, tożsamość niezróżni- cowana ‒ było w wysokim stopniu zbieżne z innymi wynikami, w których stosowano ten sam sposób ustalania rodzajów statusów toż- samości (Luyckx i in., 2008a) i pozwoliło na potwierdzenie hipotezy 1. Najczęściej wy- stępującym był status tożsamości niezróżni- cowanej, w przypadku którego natężenie wy- miarów tożsamości zbliżone było do średniej.

Poza tym żaden ze statusów tożsamości nie występował w próbie wyraźnie częściej niż pozostałe, co dowodzi dużego zróżnicowania grupy uczniów szkół zawodowych pod tym względem. Zmienną, która okazała się istotnie związana z rozkładem statusów tożsamości w całej badanej grupie, był rodzaj szkoły za- wodowej. Może to sugerować wpływ czynni- ków związanych z programem nauczania oraz innych składowych kontekstu edukacyjne- go, specyficznych dla poszczególnych typów szkół (Baumeister, Muraven, 1996). Istot- ne znaczenie mogła też mieć preselekcja ucz- niów szkół gimnazjalnych do różnych typów szkół zawodowych na podstawie ich wcześ- niejszych doświadczeń edukacyjnych.

Wyniki potwierdziły wcześniejsze obser- wacje dotyczące polskich uczniów różnych typów szkół (Piotrowski, 2013). Wśród ucz- niów szkół zasadniczych, a więc szkół na- stawionych przede wszystkim na praktycz- ną naukę zawodu i niedających uprawnień do kontynuowania edukacji na poziomie akade-

mickim, najczęściej występującym statusem, obok niezróżnicowanej tożsamości, był status tożsamości przejętej, związany z wysokim po- ziomem zobowiązań tożsamościowych i ma- łym zaangażowaniem w ich zmianę oraz nie- wielkimi wątpliwościami na temat kształtu własnego życia. Można przypuszczać, że kon- tekst edukacyjny wyznaczany przez zasad- niczą szkołę zawodową sprzyja formowaniu tego właśnie statusu tożsamości. Uczniowie mają świadomość, że już w niedługim cza- sie zakończą edukację i wejdą na rynek pra- cy (w ich przypadku praca zawodowa często jest podejmowana w różnych formach już na etapie kształcenia), co może sprzyjać podej- mowaniu zobowiązań wyznaczających kie- runki postępowania w życiu. Spójny z tą inter- pretacją jest także wynik pokazujący, że w tej grupie status rozproszonego rozproszenia jest najrzadszy.

W przypadku techników odsetek osób o statusie tożsamości przejętej był niższy, częściej natomiast występował status rozpro- szonego rozproszenia. Grupą wyraźnie róż- niącą się od obu pozostałych byli uczniowie liceów profilowanych, które spośród analizo- wanych rodzajów szkół najbliższe są szko- łom ogólnokształcącym. W tej grupie statusy związane z silnymi zobowiązaniami, tj. osiąg- nięta i przejęta tożsamość, występowały wy- raźnie rzadziej, podczas gdy przewaga zazna- czyła się w obrębie statusów sygnalizujących występowanie kryzysu tożsamości, tj. rumina- cyjnego moratorium i rozproszonego rozpro- szenia. Przyszłość rysująca się przed uczniami liceów profilowanych jest najbardziej mglista i niepewna, a oni sami często nie są przekona- ni, czemu chcą się poświęcić, w odróżnieniu od uczniów szkół zasadniczych, którym praw- dopodobnie łatwiej jest określić swoją drogę życiową w najbliższych latach.

Status tożsamości a funkcjonowanie poznawcze i emocjonalne

Uzyskane wyniki dotyczące różnic między osobami o różnym statusie tożsamości pod względem stosowanych stylów tożsamo- ści pozostają w zgodzie z wynikami badań,

w których wykorzystywano model tożsamości Luyckxa i in. (por. Wilson, 2012), jak też z wynikami uzyskanymi przez innych bada- czy (np. Schwartz i in., 2000; Crocetti i in., 2013). Osoby o statusach rozproszenia tożsa- mości (beztroskim i rozproszonym) w mniej- szym stopniu niż inne posługiwały się stylem normatywnym, przewyższały natomiast pozo- stałe osoby w sferze stylu dyfuzyjno-unikowe- go. Także zakres stosowania stylu informacyj- nego był wśród nich niższy niż w przypadku osób o statusie tożsamości osiągniętej i rumi- nacyjnego moratorium. Wyniki te pozosta- ją w zgodzie z przewidywaniami zawartymi w hipotezie 2.

W przypadku osób ze statusem rozproszo- nego rozproszenia zaobserwowano najwyższą skłonność do doświadczania wstydu ‒ emo- cji, której wysokie nasilenie może w znacz- nym stopniu zakłócać funkcjonowanie spo- łeczne, jak też proces formowania tożsamości, co pozostaje w zgodzie z hipotezą 3. Osoby z tym statusem przejawiają również wyraźne trudności z regulacją emocji w zakresie więk- szości badanych wymiarów. Tym z kolei, co charakteryzuje osoby o statusie beztroskiego rozproszenia, są najwyższe trudności w uświa- damianiu sobie emocji. Osoby o tym statusie tożsamości nie doświadczają szczególnych trudności związanych z brakiem silnych zo- bowiązań oraz niewielkim zaangażowaniem w działania eksploracyjne, co przejawia się w niezbyt wysokim natężeniu eksploracji ru- minacyjnej. Niska świadomość własnych emo- cji może być jedną z przyczyn tego stanu rze- czy. Słaba świadomość własnych przeżyć emocjonalnych, przy dodatkowym występo- waniu trudności z ich zrozumieniem, mogą pozwalać im nie konfrontować się z trudny- mi przeżyciami, ale tym samym sprzyjać bier- ności i brakowi motywacji do zmiany sytuacji, w jakiej się znajdują.

Na drugim biegunie znajdowały się osoby o statusach związanych z wysokimi poziomami zobowiązań, tj. tożsamość osiągnięta i przeję- ta. W obu tych grupach zaobserwowano wyso- ki zakres posługiwania się stylem normatyw- nym oraz niski zakres posługiwania się stylem dyfuzyjno-unikowym. Osoby o statusie toż-

samości osiągniętej w większym jednak stop- niu stosowały styl informacyjny, co potwier- dza tezę (Marcia, 1980), że w ich przypadku zobowiązania podejmowane są w wyniku bar- dziej pogłębionej oceny, uwzględniającej róż- norodne aspekty sytuacji. Powyższe wyniki pozostają w zgodzie z przewidywaniami za- wartymi w hipotezie 2. Pod względem ten- dencji do doświadczania emocji samoświado- mościowych różnice między tymi statusami były niewielkie. Również na wymiarach regu- lacji emocji w większości przypadków zaob- serwowano podobieństwa. Ponownie jednak istotny okazał się wymiar braków w świado- mości emocji. W grupie osób o statusie tożsa- mości przejętej świadomość własnych emocji była istotnie niższa niż u osób o statusie tożsa- mości osiągniętej. Może to świadczyć o tym, że zobowiązania podejmowane przez osoby o statusie tożsamości osiągniętej nie tylko są poprzedzone bardziej dogłębnym przetwarza- niem poznawczym, ale również, że oparte są na bardziej świadomym doświadczaniu emo- cji. W przypadku tożsamości przejętej więk- sza sztywność zobowiązań może więc sta- nowić konsekwencję relatywnie niskiego dostępu do własnych emocji związanych z zo- bowiązaniami, co może utrudniać angażowa- nie się w kolejne cykle ewaluacji zobowiązań (Luyckx i in. 2006a). Wysokie podobieństwo pod względem stylów tożsamości stosowa- nych przez osoby o statusach tożsamości prze- jętej i osiągniętej oraz istotne różnice między tymi grupami na wymiarze świadomego do- świadczania emocji potwierdzają hipotezę 6, choć trzeba podkreślić, że różnice te są nie- wielkie i nie występują w przypadku większo- ści wymiarów regulacji emocji.

Istotna różnica w zakresie zdolności do uświadamiania sobie emocji między osobami o statusach tożsamości osiągniętej i przejętej pozwala dodatkowo na sformułowanie hipo- tezy dotyczącej znaczenia najniższych wyni- ków uzyskiwanych przez osoby o tych dwóch statusach, w zakresie skłonności do wstydu i poczucia winy. Można bowiem przypusz- czać, że wyniki osób ze statusem tożsamości przejętej nie wskazują na rzeczywisty poziom tych skłonności, ale stanowią konsekwencję

ich niskiej świadomości emocji. Wyższa zdol- ność do uświadamiania emocji związana ze statusem tożsamości osiągniętej pozwala na- tomiast przypuszczać, że niskie wyniki tych osób w zakresie skłonności do wstydu i po- czucia winy są bardziej wiarygodne. Taka hi- poteza pozostaje zgodna z założeniami Mar- cii (2006) dotyczącymi jakościowych różnic w funkcjonowaniu między osobami o różnych statusach tożsamości.

Częściowe potwierdzenie zyskała hipote- za, że najwyższe wyniki w zakresie skłonno- ści do wstydu i poczucia winy nie są związa- ne z jednym określonym statusem tożsamości (hipoteza 4). Najwyższy poziom skłonności do poczucia winy związany jest z obydwo- ma statusami rozproszenia tożsamości oraz z ruminacyjnym moratorium. Najwyższy po- ziom skłonności do wstydu wiąże się nato- miast ze statusem rozproszonego rozproszenia tożsamości. Można więc utrzymać założenie o zakłócającym, ale zróżnicowanym, wpły- wie wstydu i poczucia winy na rezultaty roz- woju tożsamości. Znalazła też potwierdze- nie hipoteza, że osoby o statusie tożsamości osiągniętej i przejętej odznaczają się najwyż- szym poziomem zdolności do regulacji emocji (hipoteza 5). Również zgodne z przewidywa- niem było to, że najwyższy poziom trudności w regulacji emocji wiązał się ze statusem roz- proszonego rozproszenia tożsamości. Drugim statusem o najwyższych wynikach w tym za- kresie był jednak status beztroskiego rozpro- szenia, a nie, jak przewidywano, status rumi- nacyjnego moratorium.

OGRANICZENIA I PRZYSZŁE KIERUNKI bADAŃ

Po pierwsze, jednym z ograniczeń związanych z potencjalną ekstrapolacją wniosków z badań jest fakt, że osobami badanymi byli jedynie uczniowie szkół zawodowych, którzy mogą być grupą dość homogeniczną. Jak wykaza- no w innych badaniach (Piotrowski, 2013), różnią się oni od uczniów szkół ogólnokształ- cących między innymi statusem edukacyjno- -społecznym i ekonomicznym rodzin pocho-