PIENI DZ I BANKI - NOTATKI
(19.02.2012)
1. POWSTANIE PIENI DZA I BANKÓW CENTRALNYCH
pieni dz pojawił si i rozwin ł głównie ze wzgl du na odczuwan przez ludzko potrzeb uproszczenia wymiany towarowej:
- towarzyszyły temu tak e powody religijne (pieni dz ofiarny, „kultowy”) oraz społeczne i psychologiczne (tezauryzacja – gromadzenie maj tku przez zapobiegliwo oraz z potrzeby jego posiadania i okazywania);
za wynalazców pieni dza uznaje si Sumerów, którzy yli w Mezopotamii w latach 3100-1955 p.n.e.:
- Sumerowie wynale li równie pismo klinowe i dwunastkowy, niesko czony system liczenia, których znajomo znacznie zwi kszyła u yteczno pieni dza,
- ich pieni dz miał charakter jednostek obrachunkowych a nie obiegowy, gdy złoto i srebro było przechowywane u kapłanów, którzy ustalali ceny w jednostkach tych metali i wydawali potwierdzenia rozlicze transakcji na glinianych tabliczkach;
pieni dz towarowy pojawił si w Babilonie (pa stwie, które wchłon ło ziemie Sumerów, 2000-1500 p.n.e.) w formie złotej kaczki o okre lonej wadze:
- podobn rol spełniały potem w Afryce kły słoniowe, skóry zwierz ce i płytki soli, a u Rzymian i Słowian - bydło;
bardziej rozwini t form pieni dza były zunifikowane sztuki metali, zwłaszcza szlachetnych (np.
sztuki elaza w Sparcie za Likurga w IX w. p.n.e., czy sztuki srebra – szekle u ydów czasów Jeremiasza, 650 p.n.e.-?);
rozwój monety kruszcowej jest wi zany z lidyjskim królem Krezusem (?-546 p.n.e.), który odciskiem swej piecz ci gwarantował jako złota i srebra w płytkach metali (około 560 roku p.n.e.);
Egipt, Babilonia, Grecja i Rzym to głównie proste operacje bankowe wypo yczania (głównie przez kapłanów) złota i srebra zdeponowanego w wi tyniach;
dla powstania banków centralnych istotne znaczenie miało pojawienie si pieni dza papierowego:
- wynaleziony najprawdopodobniej w Chinach ju w XIX wieku p.n.e.,
- w Europie wykształcił si niezale nie z za wiadcze wydawanych przez staro ytnych Greków zawodowo trudni cych si wymian pieni dzy, potwierdzaj cych zdeponowanie u nich złotych monet;
banco - stół, banca - ławka - redniowieczni wekslarze i złotnicy;
we Włoszech XIII wieku, gdzie ka de ówczesne miasto-pa stwo emitowało własn walut , za wiadczenia takie przekształciły si w listy zamienne:
- kupcy, po zło eniu odpowiedniego depozytu w kruszcu, mogli otrzyma od swojego
„bankiera” dokument, który był skierowany do współpracuj cych z nim „bankierów” z innych miast, i który mogli zamieni na odpowiedni walut ,
- pozwalało to unikn niewygody i niebezpiecze stw posługiwania si wieloma walutami w monetach kruszcowych;
najstarsze banki:
- Casa di San Giorgio w Genui, 1586, - Banco di Rialto w Wenecji, 1587,
- Banco di San Ambrosio w Mediolanie, 1593, - Bank Amsterdamski, 1609,
- Bank Hamburski, 1619, - Bank Rotterdamski, 1653,
- głównie po redniczyły w płatno ciach mi dzy kupcami, przenosz c depozyty z konta na konto - wi ksza skala kredytowania dopiero od II poł. XVII w.
z listów zamiennych rozwin ły si kwity depozytowe banków włoskich:
- w odró nieniu od greckiego pierwowzoru, zacz ły one powszechniej kr y z r k do r k, głównie mi dzy kupcami (XVII/XVIII w.),
- w Anglii podobn rol odgrywały kwity depozytowe złotników, którzy z czasem licznie zasilili szeregi bankierów;
rozwój stosunków towarowo-pieni nych powodował wzrost zapotrzebowania na pieni dz - kwity coraz powszechniej akceptowane;
po pewnym czasie kwity przestały by ci le zwi zane z wkładami w kruszcu, które pierwotnie dokumentowały, i stawały si notami bankowymi (banknotami) zawieraj cymi przyrzeczenie bankiera zamiany danej noty na kruszec okazicielowi:
- w wielu krajach Europy bankierzy rozwin li proceder emitowania banknotów o warto ci znacznie przekraczaj cej warto zdeponowanego u nich złota i srebra,
- zakładano, e wielu klientów i tak nie upomni si przez dłu szy czas o kruszec, swobodnie dokonuj c rozlicze banknotami (reguła osadu we wkładach);
zaufanie do banknotów ró nych banków nie było stabilne:
- pojawiaj ce si coraz cz ciej paniki bankowe, wynikaj ce z braku ogranicze emisji takiego pieni dza, zmusiły wiele rz dów do ograniczenia przywileju emisyjnego do grupy kilku, a z czasem nawet do jednego banku i poddania go kontroli pa stwa;
w ten sposób zrodziły si banki emisyjne, które z czasem zacz ły spełnia coraz wi cej zada na rzecz całego systemu bankowego (np. nadzór bankowy), gospodarki (wyznaczanie stóp
procentowych) i pa stwa (obsługa bud etu i zarz dzanie rezerwami walutowymi), staj c si znanymi dzi bankami centralnymi;
banknoty a bilety skarbowe (asygnaty) - rewolucja francuska, wojna francusko-pruska, wojna secesyjna, wojna krymska - namiastka pieni dza, dopóki ich emisja w rozs dnych ilo ciach.
Pierwsze banki emisyjne:
- Bank Szwecji, 1668 (z banku prywatnego w pa stwowy),
- Bank Anglii, 1694, zbieg z wprowadzeniem ustroju parlamentarnego i Karty Praw, (utworzony przez parlament jako spółka akcyjna, monopol emisyjny od 1833, upa stwowiony w marcu 1946 r.),
- Bank Francji, 1800 - dziedzictwo Wielkiej Rewolucji (przywilej emisyjny w Pary u od 1803, a w całej Francji od 1848),
- Bank Holandii, 1814 (ze zbankrutowanego Banku Amsterdamskiego), - Narodowy Bank Austrii, 1817,
- Bank Norweski, 1818, - Narodowy Bank Danii, 1818
- Bank Polski, 1828 (jako bank pa stwowy, w 1885 przekształcony w kantor Banku Pa stwa Rosyjskiego),
- Bank Belgii, 1850 i Bank Hiszpanii, 1856 - spółki akcyjne z publicznej subskrypcji pod wpływem pa stwa,
- Bank Pa stwa Rosyjskiego, 1860 (pa stwowy pod cisłym nadzorem Ministerstwa Skarbu), reformy cara Aleksandra II
- Niemiecki Bank Rzeszy, 1875 (pierwsza spółka pa stwowo-prywatna) - 33 landowe banki emisyjne,
- Bank Japonii, 1882 (spółka akcyjna ci le zarz dzana przez pa stwo), zerwanie z izolacjonizmem i reformy dynastii Meiji;
System Rezerwy Federalnej, 1913 - pierwszy nowoczesny bank centralny:
- ka dy z 48 stanów miał przywilej emisyjny, kryzys 1907 spowodował powołanie Narodowej Komisji Monetarnej w 1908, która przygotowała zało enia nowego ładu pieni nego,
- główny cel to elastyczno poda y pieni dza i ułatwianie dyskonta weksli skarbowych, by nie dopu ci do kryzysów nadprodukcji i recesji, a zarazem nadmiernych zmian cen i siły
nabywczej pieni dza;
Bank Rozrachunków Mi dzynarodowych w Bazylei, 1930:
- spółka akcyjna banków centralnych Europy i Ameryki Północnej;
Wielki Kryzys z lat 1929-1933 przyczynił si do odst pienia od gospodarczej doktryny liberalizmu na rzecz interwencjonizmu pa stwowego:
- banki centralne stały si współodpowiedzialne nie tylko za stabilno cen, ale tak e za pełne zatrudnienie, wykorzystanie zasobów, pobudzanie i utrzymywanie wzrostu gospodarczego, zapewnienie równowagi bilansu płatniczego;
system z Bretton Woods, 1944-1973:
- proces globalizacji i instrumentalizacji finansów;
Europejski System Monetarny, 1979 i Europejska Unia Monetarna (Unia Gospodarcza i Walutowa - 1999) doprowadziły do powstania Europejskiego Banku Centralnego.
2. EURO - INSTYTUCJONALNE PODSTAWY WSPÓLNEJ WALUTY EUROPEJSKIEJ
System z Bretton Woods - w lipcu 1944 roku, podczas Konferencji Walutowej i Finansowej Narodów Zjednoczonych w miejscowo ci Bretton Woods w Stanach Zjednoczonych, podj to prób przygotowania
wiatowego systemu finansowego dla powojennej rzeczywisto ci.
Spróbowano wtedy zbudowa nowy system walutowy oraz powołano do ycia Mi dzynarodowy Fundusz Walutowy (MFW) i Bank wiatowy.
System polegał na wprowadzeniu bezpo redniej wymiany na złoto jedynie dolara ameryka skiego.
Inne waluty systemu były wymieniane na dolara według kursu, którego dopuszczalne odchylenie wynosiło tylko ±1%. Pa stwa mogły stabilizowa kurs swojej waluty przez zaci ganie po yczek w MFW, a wymiana dolarów na złoto była mo liwa tylko wtedy, gdy bank centralny danego pa stwa członkowskiego MFW zgłaszał potrzeb wymiany ameryka skiemu Systemowi Rezerwy Federalnej.
Taki system walutowy jest okre lany mianem dewizowo-złotego, a kurs walutowy ma charakter kursu stałego.
Problemy Stanów Zjednoczonych z deficytem bud etowym spowodowały zawieszenie wymienialno ci dolara na złoto w listopadzie 1971 roku. Ostateczny upadek systemu z Bretton Woods w marcu 1973 roku wynikał przede wszystkim z jego braku elastyczno ci wobec zmieniaj cych si potrzeb wymiany mi dzynarodowej, cho w okresie swej wietno ci przyczynił si on znacz co do ekspansji handlu wiatowego. W ród innych, po rednich przyczyn załamania si systemu wymienia si wojn w Wietnamie i kryzys paliwowy.
ERM (Exchange Rate Mechanism) - Mechanizm Kursów Walutowych - program, w ramach którego kraje członkowskie Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej zgodziły si utrzymywa parytet kursów wymiany ich walut. Ustanowiono granice dopuszczalnych waha kursów dla ka dej pary walut. Je li zmiana kursu walutowego zbli ała si do górnej lub dolnej granicy, banki centralne danych dwóch krajów interweniowały na rynku by zapewni , e ustalony limit waha nie zostanie przekroczony.
ERM został stworzony w 1979 roku umow mi dzy Belgi , Francj , Republik Federaln Niemiec, Luksemburgiem, Holandi i Dani o ograniczeniu waha bilateralnych kursów wymiany mi dzy ich walutami do ± 2,25%. Włochy, które tak e były członkiem mechanizmu, nie stosowały si do limitu ± 2,25% a do 1990 roku. Hiszpania przył czyła si do ERM w 1989 roku, Wielka Brytania w 1990 roku, a Portugalia w 1992 roku. Ka de z tych pa stw zgodziło si na ograniczenie waha kursów swojej waluty wzgl dem kursów walut innych członków ERM tylko do 6%.
Kłopoty ERM w 1992 roku, które doprowadziły do zachwiania całego Europejskiego Systemu Monetarnego (EMS) wymusiły zwi kszenie dopuszczalnych granic waha kursów walut do ± 15%.
Pozwoliło to na ustabilizowanie EMS i przyst pienie do tworzenia wspólnej waluty europejskiej.
EMS (European Monetary System) - Europejski System Walutowy - porozumienie, na mocy którego wi kszo krajów Unii Europejskiej powi zała swoje waluty, by zapobiec zbyt du ym ich wzajemnym fluktuacjom.
System został zorganizowany w 1979 roku dla stabilizowania kursów walutowych i przeciwdziałania inflacji w krajach członkowskich. Składał si on z Europejskiej Jednostki Walutowej - ECU (European Currency Unit), Mechanizmu Kursów Walutowych - ERM (Exchange Rate Mechanism), systemu interwencyjnego i kredytowego banków centralnych oraz z Europejskiego Funduszu Współpracy Walutowej. Stanowi ca przygotowanie do wspólnej waluty europejskiej, ECU była jednostk waluty rozrachunkowej opartej o waluty pa stw uczestnicz cych w EMS, maj c wspiera wymian mi dzynarodow w ramach Unii Europejskiej.
Okresowe dostosowania podnosiły warto silnych walut i obni ały słabych, jednak po 1986 roku zacz to wykorzystywa zmiany w stopach procentowych poszczególnych krajów dla utrzymania waha kursów w w skim przedziale.
We wczesnych latach dziewi dziesi tych, system znalazł si pod presj coraz bardziej zró nicowanej polityki i sytuacji gospodarczej poszczególnych pa stw członkowskich. Wielka Brytania i Włochy wycofały si z ERM w 1992 roku, a w 1993 roku dopuszczalny zakres fluktuacji walut wzgl dem siebie został powi kszony. Grecja nie uczestniczyła w ERM, a Austria, Finlandia i Szwecja pocz tkowo nie przyst piły do niego, gdy w 1995 roku weszły do Unii Europejskiej.
Termin „Europejski System Monetarny” nadal bywa u ywany na okre lenie całego mechanizmu walutowego, w którego skład wchodzi system euro i ERM2. Precyzyjniej jest go okre la mianem
„EMS2”, gdy sam skrót EMS mo e si odnosi do zespołu regulacji tworz cych ECU oraz ustanawiaj cych pierwotny Mechanizm Kursów Walutowych, które funkcjonowały przed wprowadzeniem euro.
Traktat z Maastricht - podpisany 7 lutego 1992 roku przez dwana cie pa stw członkowskich Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, powołał do ycia w jej miejsce Uni Europejsk , jako
instytucjonalne przygotowanie do nast pnego etapu wszechstronnej integracji ekonomicznej, politycznej i społecznej w Europie.
Do Traktatu jest doł czony Protokół w sprawie Statutu Europejskiego Systemu Banków Centralnych i Europejskiego Banku Centralnego stanowi cy instytucjonalne ramy dla wspólnej waluty europejskiej.
Z Traktatu wynikaj równie tzw. kryteria zbie no ci (konwergencji), które musz spełni pa stwa członkowskie Unii Europejskiej, by doł czy do strefy wspólnej waluty europejskiej. Deficyt bud etowy w takim pa stwie nie powinien przekracza 3% produktu krajowego brutto a dług publiczny - 60% produktu krajowego brutto. Oprócz tego, poziom inflacji w takim pa stwie musi by nie wy szy ni o 1,5 punktu procentowego, a poziom długoterminowych stóp procentowych nie wy szy ni o 2 punkty procentowe od tych, jakie rednio reprezentuj trzy kraje członkowskie o najwi kszej stabilno ci cen (najni szej inflacji). Kraj aspiruj cy do strefy euro musi przez dwa lata przed terminem przyj cia euro spełnia dodatkowo kryterium stabilno ci kursowej, czyli waluta tego kraju nie mo e by zdewaluowana lub zrewaluowana, a jej odchylenia kursowe nie mog przekracza +/- 15%.
Spełnienie tych kryteriów nie jest mo liwe bez prawidłowego funkcjonowania banku centralnego jako stra nika pieni dza w danym pa stwie.
EMU (Economic and Monetary Union, European Monetary Union) – Europejska Unia Monetarna, składowa Unii Gospodarczej i Walutowej, została faktycznie wprowadzona z dniem 1 stycznia 1999 roku.
Jedena cie krajów Unii Europejskiej przyj ło zamro enie kursów wymiany swoich walut narodowych wzgl dem wspólnej waluty euro oraz zrzekło si prawa dodatkowej emisji pieni dza na rzecz Europejskiego Banku Centralnego z siedzib we Frankfurcie nad Menem. Z t dat zacz ła funkcjonowa wspólna waluta euro, ale tylko w formie bezgotówkowej.
Od 1 stycznia 2002 roku euro zast piło b d ce w obiegu banknoty i monety walut narodowych.
Jedena cie pa stw, które od pocz tku przyst piły do Unii to Niemcy, Francja, Włochy, Hiszpania, Holandia, Belgia, Finlandia, Portugalia, Austria, Irlandia oraz Luksemburg. Grecja doł czyła do strefy euro w 2001 roku, kiedy to zacz ła spełnia wymagane kryteria, a Wielka Brytania, Szwecja i Dania odło yły decyzj o przyj ciu euro. Doł czały kolejne kraje: Słowenia, Malta i Cypr, a po wej ciu Słowacji i Estonii strefa euro liczy 17 pa stw.
ERM2 (Exchange Rate Mechanism) - Mechanizm Kursów Walutowych 2 - od 1999 roku, w zwi zku z wprowadzeniem euro, jedena cie walut Unii Europejskiej ma wzgl dem siebie kursy sztywne, czyli adne wahania nie mog mie miejsca, a waluty krajów strefy euro stały si w zasadzie lokalnymi formami wspólnej waluty.
Mechanizm okre lany mianem ERM2, słu y kształtowaniu kursów walutowych mi dzy krajami Unii Europejskiej, które nie weszły do Europejskiej Unii Monetarnej od pocz tku. Uczestnictwo w ERM2 jest dobrowolne, jednak e pa stwo chc ce przył czy si do Europejskiej Unii Monetarnej musi przedtem nale e do ERM2 przynajmniej przez dwa lata.
W ERM2 euro zast piło mark niemieck w roli waluty-kotwicy, utrzymano 15% granice waha , a Europejski Bank Centralny mo e przychodzi z pomoc walutom, które znalazły si pod presj spekulacyjn .
3. INSTRUMENTY BANKU CENTRALNEGO
po rednie - oddziaływanie na czynniki popytowo - poda owe na rynkach finansowych, kreowan przez ten rynek płynno oraz cen pieni dza, tj. wysoko stóp procentowych:
- operacje otwartego rynku,
- operacje na papierach warto ciowych emitowanych przez banki centralne, - interwencje na rynku walutowym,
- rezerwy obowi zkowe i depozyty specjalne - na pograniczu instrumentów bezpo rednich i po rednich,
bezpo rednie - oddziaływanie na poda pieni dza i kredytu oraz poziom stóp procentowych poprzez odgórne narzucanie ogranicze i zakazów:
- pułapy kredytowe,
- wymagania co do płynno ci,
- wymagania co do struktury aktywów i pasywów, - kredyt refinansowy i jego pochodne,
perswazja moralna - nieformalne ustne sugestie, naciski,
kryterium doboru instrumentów finansowych - adekwatno , elastyczno , efektywno - zale y od konkretnych warunków gospodarczych,
4. POMIAR PIENI DZA
W bankowo ci mo na wyró ni dwa zasadnicze podej cia do pomiaru pieni dza.
podej cie transakcyjne - istot pieni dza jest tylko i tylko to, co w sposób powszechny, nieodwołalny i natychmiastowy mo e by wykorzystane jako rodek płatniczy przy zakupie towarów i usług. Podkre la si , e to wła nie jest zasadnicza ró nica mi dzy pieni dzem a innymi aktywami finansowymi.
podej cie płynno ciowe - wychodzi z zało enia, e ró ne aktywa mog spełnia funkcje pieni dza, je li charakteryzuj si odpowiedni płynno ci . Najwi ksz płynno ci odznacza si gotówka i depozyty a’vista, nieco mniejsz - depozyty terminowe, mniejsz -bony skarbowe i obligacje, jeszcze mniejsz - inne papiery warto ciowe, najmniejsz za - tzw. aktywa niefinansowe (samochody, domy, grunty itp.).
Podej cie płynno ciowe jest podstaw stosowanej w bankowo ci kategoryzacji pieni dza, w której wyst puj nast puj ce agregaty pieni ne:
Agregat pieni ny M0, czyli pieni dz banku centralnego (zwany równie baz monetarn oraz pieni dzem wielkiej mocy).
- M0 obejmuje gotówk (banknoty i monety) w obiegu oraz rodki pieni ne na rachunkach banków komercyjnych w banku centralnym (tzw. pieni dz rezerwowy lub rezerwy pieni ne banków, w skład których wchodz zarówno rezerwy obowi zkowe, jak i rezerwy dobrowolne).
- Cech agregatu M0 jest to, i bank centralny mo e w sposób bezpo redni kształtowa jego wielko ;
Agregat pieni ny M1, czyli pieni dz transakcyjny, którego cech jest mo liwo natychmiastowego wykorzystania dla dokonania transakcji i realizowania płatno ci za towary i usługi, dokonywania transferów pieni nych itp.
- M1 obejmuje warto banknotów i monet znajduj cych si w obiegu oraz stan rodków pieni nych ludno ci i podmiotów gospodarczych na rachunkach typu a’vista, rachunkach bie cych, rachunkach czekowych itp., czyli takich, na podstawie których mo na wystawia czeki, dokonywa przelewów itp., w celu natychmiastowego realizowania płatno ci.
- Jest to agregat pieni ny odznaczaj cy si najwy szym stopniem płynno ci w ród stosowanych agregatów pieni nych, obejmuj cych aktywa finansowe b d ce w posiadaniu ludno ci i podmiotów gospodarczych;
Agregat pieni ny M2, czyli wielko agregatu M 1 powi kszonego o depozyty krótkoterminowe oraz stan rodków na rachunkach oszcz dno ciowych, a tak e inne instrumenty finansowe, np. weksle, bony pieni ne o charakterze krótkoterminowym. Płynno rodków finansowych obejmowanych t kategori pieni dza jest mniejsza ani eli w odniesieniu do M 1;
Agregat pieni ny M3, jest to tzw. szeroka kategoria pieni dza, obejmuj ca wielko M2 plus depozyty, obligacje i inne papiery warto ciowe rednio- i długoterminowe, które spełniaj kryteria zakwalifikowania do "pieni dza". Jest to najmniej "płynna" kategoria pieni dza.
Poszczególne pa stwa ró ni si mi dzy sob kryteriami kwalifikowania konkretnych instrumentów depozytowych do przedstawionych wy ej agregatów pieni nych. W niektórych z pa stw wyst puj jeszcze szersze agregaty pieni ne, a mianowicie M4, b d pod nazw L (Liquidity). Na przykład w Stanach Zjednoczonych L obliczane jest jako M3 plus inne aktywa płynne, takie jak terminowe eurodolary, b d ce w posiadaniu obywateli USA rezyduj cych za granic , akcepty bankowe, papiery handlowe i pozostałe płynne walory.
Wraz z rozwojem instrumentów i rynków finansowych nast puje stały rozwój definicji pieni dza, co nie ułatwia ani pomiaru zjawisk pieni nych, ani nawet pełnej ich identyfikacji. Okoliczno ta rzutuje równie na skuteczno polityki pieni nej. Od niedawna banki centralne posługuj si w swej działalno ci kilkoma kategoriami pieni dza uznaj c, e badanie ka dej z kategorii M1, M2, M3 dostarcza informacji na temat istotnych, szczególnych aspektów rozwoju sytuacji gospodarczej kraju.
Natomiast dla celów prezentacyjnych z reguły stosowane było M2 (poza Wielk Brytani , gdzie wykorzystywano M3), jako najbardziej "komunikatywne" w anonsowaniu społecze stwu ilo ciowych celów polityki pieni nej. Polska od 2002 roku stosuje M3, ale podawane s równie informacje o M1 i M2.
